Υπάρχει ένα αόρατο εμπόδιο μεταξύ ψυχικής υγείας και αθλητισμού

Αθλητές που υποφέρουν σιωπηλά και στρέφονται στην ψυχολογική υποστήριξη ως έσχατη λύση.  Oι αθλητικοί παράγοντες ή προπονητές θα στραφούν σε έναν αθλητικό ψυχολόγο, αναζητώντας μια γρήγορη λύση στις μεγάλες δυσκολίες.

 

Η μονόπλευρη παρουσίαση  των αθλητών  σαν παράδειγμά ψυχικής ανθεκτικότητας, παρότι  τα τελευταία χρόνια πλυθαίνουν οι αθλητές που μιλούν ανοιχτά για το βαρύ ψυχολογικό φορτίο που αθλητισμού και τις ψυχολογικές διαταραχές από τις οποίες υποφέρουν.

Παρερμηνείες που δημιουργούν τα μέσα ενημέρωσης, ανεπάρκειες της αθλητικής ψυχολογίας αλλά και tη διστακτικότητα αθλητών και προπονητών να αναζητήσουν υποστήριξη. 

Στο χώρο του αθλητισμού αναφέρεται όλο και πιο συχνά η επίδραση της ψυχολογίας στην επίδοση. Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον πως, όταν οι τεχνικές αναλύσεις ειδικών δεν επαρκούν να εξηγήσουν τι είναι αυτό που δεν λειτούργησε καλά ή λειτούργησε καλά για μια ομάδα ή ένα αθλητή, έρχεται η φράση που υπερκαλύπτει τα πάντα «είναι θέμα ψυχολογίας- η ομάδα δεν είχε ψυχολογία κ.α.». Αυτές οι δηλώσεις είναι ενδεικτικές για το πόσο άγνωστο είναι το πεδίο της ψυχολογίας στο αθλητικό περιβάλλον, αφού μια ολόκληρη επιστήμη βρίσκεται να συνωστίζεται σε μια λέξη.

Στις μέρες μας, το μεγαλύτερο ποσοστό των αθλητών αναγνωρίζουν ότι, οι ψυχολογικές δεξιότητες αποτελούν σημαντικό μέρος προς μια επιτυχημένη αθλητική απόδοση. Είναι αξιοπερίεργο βέβαια, ότι ενώ στο αθλητικό περιβάλλον οι εμπλεκόμενοι παράγοντες εστιάζουν στην αδιάκοπη αναζήτηση τεχνικών για τη βελτιστοποίηση της απόδοσής  (π.χ. σύγχρονες μεθόδους ανάλυσης & τεχνολογικές εφαρμογές παρακολούθησης βιομετρικών δεδομένων), η πλειοψηφία των ομάδων παραβλέπει (ή ασυνείδητα αποφεύγει) να επενδύσει στην ψυχολογική υποστήριξη και ανάπτυξη.

Γίνεται λοιπόν, με αυτόν τον τρόπο σαφές ότι υπάρχει ένα χάσμα μεταξύ, αυτού που οι αθλητές φαίνεται να πιστεύουν ότι είναι σημαντικό για την επιτυχία τους και της κατεύθυνσης των μέσων που χρησιμοποιούνται από τους αθλητικούς παράγοντες προς την επιτυχία.

Παρ'όλα αυτά, η σημαντική πλειοψηφία των αθλητών δεν φαίνεται να επωφελείται από υπηρεσίες ψυχικής υγείας και ψυχολογίας, που να είναι εστιασμένες στον αθλητισμό (Ferraro,2000-2004).

Για παράδειγμα, αποτελεί κοινή γνώση στους αθλητικούς κύκλους ότι η ήττα συχνά συνδέεται με την αδυναμία διαχείρισης του άγχους, του φόβου, του θυμού ή της απόγνωσης.

Αυτά τα θέματα χρειάζονται εξειδικευμένη μεταχείριση, η οποία αποφεύγεται στον αθλητικό κόσμο και η εστίαση επιστρέφει στην βελτίωση της προπόνηση, έτσι συνήθως αυτά τα θέματα παραμένουν ανεπίλυτα. Επιπλέον, θέματα ψυχικής υγείας που απασχολούν το χώρο του αθλητισμού όπως κατάχρηση ναρκωτικών και ουσιών, οι διατροφικές διαταραχές και η κατάθλιψη εμφανίζονται συχνά σε αθλητές, αλλά δεν υπάρχει σχετική πρόληψη.

Άμεσα εμπλεκόμενοι με την αθλητική διαδικασία, προπονητές και παράγοντες κατά πλειοψηφία, δεν έχουν λάβει κατάλληλη εκπαίδευση για την διαχείριση ψυχολογικών θέματων. Μιας και βρίσκονται στην πρώτη γραμμή, οι προπονητές θα προσπαθήσουν να παρέχουν υποστήριξη στα προβλήματα των αθλητών συνήθως με τη βοήθεια της κοινής λογικής.

Σε άλλες περιπτώσεις, θα στηριχθούν στις προσωπικές τους εμπειρίες και στο πως αντιμετώπισαν οι ίδιοι, αντίστοιχες δυσκολίες. Αυτού του είδους η αντιμετώπιση αποτυγχάνει να αναγνωρίσει τα ψυχολογικά προβλήματα και τις συναισθηματικές ανάγκες των αθλητών.

Παράλληλα, περιορίζει τη διάθεση των αθλητών να επικοινωνήσουν τις δικές τους ψυχολογικές δυσκολίες. Κατά συνέπεια, ένας τρόπος υποστήριξης που μοιάζει “λογικός” καταλήγει να λειτουργήσει ανασταλτικά στην επίδοση και την ψυχική ισορροπία. 

Γίνεται λοιπόν προφανές ότι, η πολύπλοκη φύση των ψυχολογικών προβληματισμών απαιτεί την εξειδικευμένη γνώση και κατανόηση ώστε να μπορέσουν να διευκολυνθούν.

Αντίστοιχα, σε ένα σύνηθες σενάριο, αθλητικοί παράγοντες ή προπονητές θα στραφούν σε έναν αθλητικό ψυχολόγο, αναζητώντας μια γρήγορη λύση για μια ομάδα που αντιμετωπίζει μεγάλες δυσκολίες.

Η αθλητική ψυχολογία και η ψυχο-εκπαίδευση ευρύτερα δεν είναι μαγικό ραβδί που μπορεί άμεσα να αλλάξει τα πράγματα, όπως για παράδειγμα, όταν μια ομάδα έχει σερί ήττες ή έχει χάσει κάθε αυτοπεποίθηση την εβδομάδα πριν από ένα μεγάλο παιχνίδι.

Η ανάπτυξη των ψυχολογικών δεξιοτήτων είναι ακριβώς όπως η ανάπτυξη οποιασδήποτε άλλης δεξιότητας - χρειάζονται συνεχείς πράξεις αφοσίωσης και δέσμευσης για μια χρονική περίοδο για να έρθουν βελτιώσεις. Οποιοσδήποτε, αθλητικός παράγοντας ή προπονητής προσμένει μια ξαφνική αλλαγή μέσα από μια συνεδρία 1 ώρας με μια ομάδα, πλανάται για το τι μπορεί πραγματικά να επιτευχθεί (Ferraro, 2000- 2004).

Το ερώτημα που προκύπτει πλέον είναι το εξής: Εάν παράγοντες και αθλητές αναγνωρίζουν την ανάγκη για ψυχολογική υποστήριξη, γιατί δεν αναζητούν συχνότερα βοήθεια;

Με άλλα λόγια, γιατί αντιστέκονται οι αθλητές στις υπηρεσίες ενός αθλητικού ψυχολόγου ή ενός ψυχολόγου-ψυχοθεραπευτή και τι μπορούμε να κάνουμε, αν μπορούμε να κάνουμε κάτι, για να αλλάξουμε αυτή την κατάσταση;

Αυτό είναι το σημείο που χρειάζεται, οι επαγγελματίες στο χώρο της ψυχολογικής υποστήριξης στον αθλητισμό, να διερευνήσουν βαθύτερα και να βρουν τη λύση. Το ερώτημα, γιατί οι αθλητές είναι τόσο απρόθυμοι να χρησιμοποιήσουν υπηρεσίες ψυχολογικής υποστήριξης, είναι ένα ερώτημα που θα έπρεπε να απασχολήσει το πεδίο μελέτης και συμβουλευτικής της ψυχολογίας του αθλητή. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να γνωρίζουμε γιατί οι άμεσα ενδιαφερόμενοι (αθλητές) διστάζουν και αντιστέκονται στο να απευθυνθούν σε κάποιον ειδικό.

Η έννοια της αντίστασης στην ψυχολογική υποστήριξη, δεν είναι καθόλου νέα για την ψυχανάλυση αλλά είναι σχεδόν άγνωστη στον πεδίο της αθλητικής ψυχολογίας. Οι γνωστικές συμπεριφορικές προσεγγίσεις, κατέχοντας κυρίαρχη θέση στην αθλητική ψυχολογία δίνουν συνήθως ελάχιστη προσοχή σε αυτό το θέμα. Παρακάμπτουν τεχνηέντως το ζήτημα, δίνοντας έμφαση στη σύντομη διάρκεια της θεραπείας και σε τεχνικές μεθόδους.

Οι ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις από την άλλη, έχουν από καιρό αναγνωρίσει ότι η αντίσταση είναι ένα κρίσιμο ζήτημα στη θεραπεία και το έχουν καταστήσει ακρογωνιαίο λίθο της εργασίας τους. Αντίστοιχα, προτείνουν ότι η αντίσταση είναι εξέχουσας σημασίας καθώς περιλαμβάνει όλες τις δυνάμεις που συνυπάρχουν μέσα στον ασθενή που αντιτίθενται στη θεραπεία (Ferraro, 2000- 2004).

Ο Freud έχει προτείνει ότι, η αντίσταση στη θεραπεία πηγάζει από την ενοχή, μια περίεργη ανάγκη που μας φέρνει σε θέση να υποφέρουμε. Βέβαια, όσο παράδοξο και αν ακούγεται υπάρχει ένα κέρδος στο να υποφέρει κανείς (δευτερογενές κέρδος), και αυτό συνήθως σχετίζεται με τα συμπτώματα, τους καταναγκασμούς μας και τις συνήθειες που επαναλαμβάνουμε δίχως αποτέλεσμα (Freud, 1926).

Παρά το γεγονός ότι οι αθλητές υποφέρουν από συμπτώματα όπως, η αναστολή της απόδοσης, άγχος, κατάθλιψη, διατροφικές διαταραχές και εθισμούς σε ουσίες (κατασταλτικές/διεγερτικές), παραμένει μυστήριο γιατί θα στραφούν στην ψυχολογική υποστήριξη μόνο ως έσχατη λύση.

Είναι σημαντικό εδώ να τονίσουμε ότι οι αθλητές, εμφανίζουν στοιχεία στην προσωπικότητα τους που προσεγγίζουν το προφίλ της ναρκισσιστικής διαταραχής προσωπικότητας όπως, η επιθετικότητα, το ισχυρό κίνητρο και η αυτονομία. Συγκεκριμένοι αναλυτές περιγράφουν ότι, άτομα που χαρακτηρίζονται από ναρκισσιστικά στοιχεία είναι ιδιαίτερα ανθεκτικά (όπως συνήθως και οι αθλητές), λόγω της απροθυμίας τους να εξαρτηθούν από οποιονδήποτε.

Επιδημιολογικές μελέτες δείχνουν ότι το 10% έως 15% του πληθυσμού θα υποφέρει από τις καταστάσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω ανά πάσα στιγμή. Αναπόφευκτα, μέσα σε αυτό το ποσοστό βρίσκονται και πολλοί αθλητές, οι οποίοι δεν βρίσκουν την υποστήριξη που χρειάζονται και καταλήγουν να «υποφέρουν σιωπηλά».

 

Μια ανακριβής εικόνα, οι αθλητές ως πρότυπα ψυχικής υγείας και ανθεκτικότητας

Ένα άλλο ζήτημα στο χώρο του αθλητισμού είναι ότι έχει επικρατήσει μια άτυπη αντίληψη ότι οι επαγγελματίες αθλητές αποτελούν παράδειγμά ψυχικής ανθεκτικότητας παρότι τα τελευταία χρόνια έχουν φθάσει στην επικαιρότητα πολλές ιστορίες αθλητών, που έχουν αντιμετωπίσει επεισόδια ψυχικής κατάρρευσης (M.Phelps κ.α.). Φυσικά, αυτή η αντίληψη δεν  αντίστοιχεί μόνο στην κοινή γνώμη. Αν αναζητήσει κανείς κείμενα αθλητικής ψυχολογίας, θα δυσκολευτεί πολύ να βρει οποιαδήποτε συζήτηση για το ποια είναι η πραγματική δυναμική των εσωτερικών διεργασιών του μυαλού των αθλητών.

Συνήθως, θα συναντήσουμε περιγραφές για τεχνικές χαλάρωσης, για το πώς να διαχειριστεί κανείς το άγχος, τον θυμό ή την έλλειψη συγκέντρωσης. Όμως σπάνια ή και ποτέ δεν θα υπάρξει σχολιασμός για μια «τυπική διάγνωση» των αθλητών και την απαραίτητη θεραπευτική προσέγγιση. Είναι σαν όλοι να έχουν αποφασίσει να προσποιούνται ότι οι αθλητές έχουν “κλειδώσει” στην ψυχική σταθερότητα και χρειάζονται απλώς μια μικρή εμψύχωση και ιδού, όλα καλύτερα!

Τα μέσα μαζικής ενημέρωση συνήθως ενισχύουν αυτή την παρανόηση. Ένα καλό παράδειγμα, είναι ένα σχετικό άρθρο που δημοσίευσε πρόσφατα το Sports Illustrated. Αρχικά, αποτελεί σπάνιο εύρημα να βρει κάνεις ένα άρθρο αφιερωμένο στις νευρωτικές συμπεριφορές στον αθλητισμό, ακόμα και σε αυτή την περίπτωση το άρθρο αυτό είναι κάπως περιορισμένο σε έκταση και θεματολογία. Στην συγκεκριμένη περίπτωση ο δημοσιογράφος πήρε συνέντευξη και έπαιξε με τρεις ψυχιάτρους στο “Philadelphia Cricket Club” όπου με ένα σύντομο τρόπο περιγράφουν τη μέρα τους μαζί του.

Στην συζήτηση τους αναφέρονται θέματα που αντιμετωπίζουν οι αθλητές του κρίκετ όπως η ντροπή, η εσωτερική σύγκρουση, οι αντιδράσεις οργής, η χαμηλή αυτοεκτίμηση και η παλινδρόμηση. Ένω αρχικά φαίνεται τα θέματα αυτά να προσεγγίζονται με μια σοβαρή διάθεση, τελικά υπερτερεί μια ελαφριά και κωμική διάσταση.

Με αυτό τον τρόπο, αφήνεται στον αναγνώστη η αίσθηση ότι τα πράγματα δεν είναι και τόσο σοβαρά “It’s just a game” όπως καταλήγει να λέει το άρθρο. Ενισχύεται  έτσι η άποψη, πως  σοβαρά ζητήματα, όπως αυτά που σχετίζονται με την ψυχική υγεία, δεν είναι τελικά και τόσο σοβαρά αφού αποτελούν μέρος ενός ασήμαντου παιχνιδιού.

“Για πείτε το αυτό στους ασθενείς μου! “  Αναφέρει με σχετική ενόχληση ο αθλητικός ψυχολόγος/ψυχαναλυτής Τοm Ferraro. 

Σε μια σύντομη ανασκόπηση των επωφελούμενων αθλητών σε υπηρεσίες ψυχικής υγείας το περασμένο έτος, ο Ferraro μας δίνει μια αίσθηση για το ποιοι αθλητές έρχονται για ψυχολογική υποστήριξη, πόσο υποφέρουν και τι ακριβώς αντιμετωπίζουν. Οι αθλητές ήταν είτε επαγγελματίες, είτε ερασιτέχνες, εθνικής κατάταξης και αντιμετώπιζαν μια δύσκολη φάση της καριέρας τους, ενώ δεν μπορούσαν πλέον να δώσουν στον αγωνιστικό χώρο τις βέλτιστες δυνατότητές τους.  

Προσεγγίζοντας σημαντικά θέματα που επηρέαζουν την συμπεριφορά των αθλητών

Οι συμμετοχές σε αγώνες είχαν μετατραπεί σε μια χαοτική εμπειρία που οδηγούσε σε κρίσεις άγχους που παρεμπόδιζε την απόδοση τους. Η τάση τους για σκέψεις με καταθλιπτικό περιεχόμενο ήταν εμφανής. Οι περισσότεροι βρίσκονταν στο γραφείο με κάποιο βαθμό απροθυμίας. Ενώ κοινό στοιχείο σε όλους τους αθλητές ήταν, η προσδοκία ότι θα μπορούσαν να επανέλθουν σε τρεις συνεδρίες το πολύ. Τέλος, θεωρούσαν ότι τα προβλήματά τους περιορίζονταν στον αγωνιστικό χώρο και ότι με κάποιο μαγικό τρόπο γίνονταν πρότυπα ψυχικής υγείας στον υπόλοιπο καθημερινό, κοινωνικό τους βίο.

Οι περισσότεροι αθλητές ξεκινούν τον αθλητισμό στην παιδική ή εφηβική ηλικία. Οι ειδικές αθλητικές απαιτήσεις, τους συνοδεύουν κατά τη διάρκεια διαφορετικών αναπτυξιακών περιόδων και οι κοινωνικές απαιτήσεις ποικίλλουν ανάλογα με την ηλικία και τη θέση στο χάρτη.

Σύμφωνα με τα πρόσφατα Ευρωπαϊκά Αρχεία Ψυχιατρικής και Κλινικής Νευροεπιστήμης, οι αθλητές αντιμετωπίζουν μια σειρά από ψυχολογικές δοκιμασίες (Ströhle,2019).

Οι αθλητές έρχονται αντιμέτωποι με ψυχικές διαταραχές που σχετίζονται με το άθλημα τους, όπως, για παράδειγμα, η διάσειση, το ντόπινγκ, η αθλητική ανορεξία ή η υπερ-προπόνηση.

Επίσης, οι αθλητές δεν προστατεύονται από την ανάπτυξη  κοινών ψυχικών διαταραχών, όπως η κατάθλιψη, το άγχος ή οι διαταραχές χρήσης ουσιών ή το σύνδρομο ελλειμματικής προσοχής-υπερκινητικότητας. Αντίστοιχα, υπάρχουν λιγα  ερευνητικά δεδομένα για τις διαταραχές προσωπικότητας σε αθλητές υψηλού επιπέδου.

Αντίστοιχα, δεν υπάρχουν συστηματικά δεδομένα σχετικά με τη διπολική διαταραχή σε υψηλού επιπέδου αθλητές, αν και αρκετοί αθλητές υψηλού προφίλ έχουν λάβει αυτή τη διάγνωση.  Δυστυχώς,  ορισμένοι απο αυτούς έχουν βρεθεί στο στόχαστρο ενημερωτικών μέσων, λόγω παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς που συνήθως σχετίζεται με μια ψυχική διαταραχή.

Τέλος, οι τραυματισμοί, η συνταξιοδότηση και ιδίως η πρόωρη συνταξιοδότηση, μπορεί να συνδέονται με άγχος απέναντι σε φυσιολογικές και ψυχολογικές προκλήσεις που επισπεύδουν τις ψυχικές διαταραχές.

Μέσα από την παραπάνω συζήτηση, γίνεται κατανοητό πως οι αθλητές χρειάζονται τις υπηρεσίες ενός ειδικού που μπορεί να ενημερώνει, να εκπαιδεύει και να αποδίδει με κατανοητό τρόπο θέματα ψυχολογίας, ενισχύοντας τη ψυχική υγεία αθλητών και ομάδων, ώστε να κατανοήσουν το πλήρες δυναμικό τους (ψυχικό-σωματικό).

Δυστυχώς, αυτή δεν είναι μια αφήγηση που καταλήγει να φθάνει σήμερα στον αθλητή.

Στον αντίποδα, παράγοντες και αθλητές (με εξαιρέσεις), αντιλαμβάνονται την συμβολή της ψυχολογίας σαν ένα μέσο «διάσωσης» όταν η απόδοση τους δεν πάει καλά.

Στην πραγματικότητα, η ψυχολογική ανάπτυξη απαιτεί χρόνο και φροντίδα, σαν μέρος της προσωπικής και αθλητικής τους ανάπτυξης. Σίγουρα, η ανάπτυξη δεξιοτήτων μπορεί να βοηθήσει να αποδώσουν καλύτερα και να αντιμετωπίσουν το άγχος. Όμως εξακολουθούν να υπάρχουν πολλά θέματα σχετικά με την ψυχολογία του αθλητή, που είναι ανεπαρκώς κατανοητά λόγω της αντίστασης του να λάβει ψυχολογική υποστήριξη.

Διαμορφώνεται έτσι, μια ελλειμματική παρουσία από επαγγελματίες ψυχικής υγείας και αθλητικής ψυχολογίας στο αθλητικό περιβάλλον, καθιστώντας πολύ δύσκολή την δημιουργία μια κουλτούρας που επικεντρώνεται και στην ψυχική υγεία του αθλητή.

Μια πρόσφατη, αισιόδοξη εξαίρεση και παράδειγμα προς μίμηση αποτελούν, οι εξελίξεις στο χώρο του NBA όπου πλέον κρίνεται θεσμικά απαραίτητη η συνεργασία τουλάχιστον ενός ειδικού ψυχικής υγείας για κάθε ομάδα.  

 

Βιβλιογραφία

Ferraro, Thomas. (2000). Why Athletes Resist Sport Psychology.

Ferraro, T. (2004). Is Sport Psychology Failing the Athlete? Athletic Insight: The Online Journal of Sport Psychology, 6(2).

 Freud, S. (1926), Inhibitions, Symptoms and Anxiety, Standard Edition, 20, 77-175.   

Ströhle, A. Sports psychiatry: mental health and mental disorders in athletes and exercise treatment of mental disorders. Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci 269, 485–498 (2019). doi.org/10.1007/s00406-018-0891-5