Ερμηνεία Των Ονείρων

Για να κατανοηθεί πλήρως η έννοια της ερμηνείας των ονείρων σύμφωνα με την ψυχανάλυση, θα πρέπει προηγουμένως να γίνει μια αναδρομή στο έργο του Σίγκμουντ Φρόιντ και συγκεκριμένα στην μελέτη του ασυνειδήτου και της ψυχικής δομής του ατόμου, η οποία εισήχθη για τη θεραπεία των νευρωτικών ασθενών.

Ψυχική δομή - Υπερεγώ, εκείνο

Ο ψυχισμός, κατά τον Φρόιντ, οργανώνεται σε τρία μέρη, το Εκείνο (Id), το Υπερεγώ (Superego) και το Εγώ (Ego).

Το Εκείνο επικεντρώνεται γύρω από τις αρχέγονες παρορμήσεις, απολαύσεις, ανεξέλεγκτες ορμές και επιθυμίες.

Το Υπερεγώ είναι ο λογοκριτής του Εκείνο και υπεύθυνο για την επιβολή του ηθικού κώδικα.

Το Εγώ τέλος, είναι ο «διαιτητής» ανάμεσα στις άλλες δομές και σχετίζεται με το συνειδητό και το σύνολο της προσωπικότητας του ατόμου.

Καθημερινά αναγκαζόμαστε να συγκρατούμε τις ορμές μας, για χάρη του πολιτισμού. Αυτές οι ανεκπλήρωτες επιθυμίες, με κορωνίδα αυτών να θεωρούνται η δολοφονία, η αιμομιξία και ο κανιβαλισμός, απωθούνται και καταλήγουν στο ασυνείδητο. Αυτές οι πρωτόγονες ορμές, όμως, δεν χάνονται, αλλά αντιθέτως επανέρχονται στην καθημερινότητα με περισσότερη ένταση, ζητώντας ικανοποίηση.

Κατά τη διάρκεια του ύπνου ο συνειδητός μας έλεγχος εξασθενεί και οι επιθυμίες έρχονται στο προσκήνιο. Το ασυνείδητο αναγκάζεται να μεταμφιέσει τις επιθυμίες, για να διαβούν επιτυχώς από τον έλεγχο (Υπερεγώ). Έτσι, όταν δηλώνουν την παρουσία τους, είναι μεταμορφωμένες και μασκαρεμένες.

Στον ύπνο μας, λοιπόν, ζωντανεύουν το παράλογο μίσος, η φιλοδοξία, ο φθόνος, η ζήλια, και ιδιαίτερα οι αιμομικτικές, διεστραμμένες και απαγορευμένες σεξουαλικές επιθυμίες, που αποκλείουμε από τη συνείδησή μας. Οι απωθημένες αυτές ιδέες και τα αισθήματα βρίσκουν την έκφρασή τους στον ύπνο μας, και αυτό το αποκαλούμε όνειρο.

Κάποιες από αυτές τις επιθυμίες λογοκρίνονται εντονότερα από το Υπερεγώ με αποτέλεσμα, ενώ βλέπουμε όνειρα, να μην τα θυμόμαστε το επόμενο πρωί. Άνθρωποι που ισχυρίζονται ότι δεν βλέπουν όνειρα, πιθανότατα να κρίνονται για τις κεκαλυμμένες επιθυμίες τους και αυτές να ξεχνιούνται έως την αφύπνιση. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν βλέπουν όνειρα κάθε βράδυ.

ΔΥΣΤΥΧΩΣ ΔΕΝ ΔΙΑΛΕΞΑ ΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ ΜΟΥ
3 Μήπως μεγάλωσες και εσύ με γονείς που ήταν απόμακροι; Δύστροποι; Εγωκεντρικοί; Απορριπτικοί; Ελεγκτικοί; Επικριτικοί; Μη-διαθέσιμοι;
Ανακάλυψε τους τέσσερις τύπους τοξικών-ανώριμων γονέων

Κατά συνέπεια, η υπόθεση του Φρόιντ είναι ότι το κύριο χαρακτηριστικό του ονείρου είναι η διαδικασία μεταμφίεσης και παραμόρφωσης των παράλογων επιθυμιών, η οποία μας επιτρέπει να κοιμηθούμε αδιατάραχτα.

Το βέβαιο είναι ότι, αν επιτρέπαμε στους εαυτούς μας να νιώσουν την εκπλήρωση αυτών των παράλογων επιθυμιών χωρίς κριτική στα όνειρά μας, τα όνειρα δε θα ήταν τόσο αινιγματικά και δε θα μας δημιουργούσαν τόση σύγχυση.

Διαβάστε ακόμη το σχετικό άρθρο Όνειρα: είναι σημαντικό εργαλείο ενόρασης; Από τη φαινομενολογία στην ψυχοθεραπεία, από την ψυχανάλυση στον ανθρωπισμό

 Υπνος REM - Παράλογα όνειρα

Τα όνειρα γίνονται στο στάδιο του ύπνου REM (Rapid Eye Movement – Γρήγορη Κίνηση Ματιών). Σε έναν ύπνο 8 ωρών, περνάμε περίπου 4 με 5 φορές από το στάδιο REM. Αυτό σημαίνει πως δυνητικά μπορούμε να ονειρευόμαστε έως και 2 ώρες ανά οκτάωρο ύπνου.

Η ανακάλυψη του σταδίου REM επιβεβαίωσε τις απόψεις του Φρόιντ. Κατά τη διάρκεια του ύπνου REM, οι καρδιακοί παλμοί και η πίεση του αίματος αυξάνεται, η αναπνοή επιταχύνεται. Τα δε εγκεφαλικά κύματα, φέρονται με τον ίδιο τρόπο που φέρονται και όταν είμαστε αφυπνισμένοι. Επιπλέον, στο στάδιο REM βρισκόμαστε σε υπνική (μυϊκή) παράλυση, γεγονός που φαίνεται ότι συμβαίνει, για να μας προφυλάσσει από κινήσεις που θα μας θέσουν σε κίνδυνο.

Γιατί όμως, δεν απορούμε με τα όσα παράλογα συμβαίνουν στο όνειρο;

Ο Φρόιντ επαληθεύεται και εδώ. Κατά τη διάρκεια του σταδίου REM, ο προμετωπιαίος φλοιός, το μέρος του εγκεφάλου, που είναι υπεύθυνο για τις λογικές διεργασίες, υπολειτουργεί, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να αντιληφθούμε τι είναι αληθινό και τι δεν είναι.

Παρατηρούμε πως τα περισσότερα όνειρά μας έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: δεν ακολουθούν τους νόμους της λογικής που διέπουν τη σκέψη μας όταν δεν κοιμόμαστε.

Οι έννοιες του χώρου και του χρόνου παραμερίζονται και οτιδήποτε παράλογο μπορεί να συμβεί: Μας είναι πολύ απλό να μεταφερθούμε σε ένα πολύ μακρινό τόπο, αυτούς που έχουν πεθάνει, τους βλέπουμε ζωντανούς ή ονειρευόμαστε πως δύο γεγονότα έγιναν ταυτόχρονα, ενώ στην πραγματικότητα δεν είχαν σχέση μεταξύ τους. Αυτό συμβαίνει διότι, το ασυνείδητο, η πηγή και σκηνοθέτης της ονειρικής «ταινίας», είναι άχρονο, άτοπο και δεν έχει συνείδηση θανάτου. Για αυτό τα όνειρα συνδυάζουν τόπους, χρόνους πρόσωπα και καταστάσεις, χωρίς σχέση μεταξύ τους.

Εκπλήρωση επιθυμίας - Ικανοποίηση

Σύμφωνα με τον ψυχαναλυτικό θεραπευτή Τρύφωνα Ζαχαριάδη, το όνειρο είναι αντιτραυματικό, δεν πληγώνει, ακόμα και όταν είναι εφιάλτης. Παίρνουμε ικανοποίηση, ακόμα και όταν βλέπουμε κάτι κακό, όπως για παράδειγμα, έναν θάνατο, διότι έτσι εκτονώνεται αυτή η επιθυμία.

Σπάνια ονειρευόμαστε ότι δολοφονούμε κάποιον, γινόμαστε αιμομίκτες ή κάποιου άλλου είδους εγκληματίες. Και ακόμα και στην περίπτωση που το κάνουμε αυτό, δε χαιρόμαστε για την εκπλήρωση αυτών των επιθυμιών στα όνειρά μας, αλλά σε κάθε περίπτωση εκτονώνεται η επιθυμία αυτή. Μέσα από τα όνειρα, δηλαδή μέσα από την επικοινωνία με το ασυνείδητο, μπορούμε να ικανοποιήσουμε τις επιθυμίες μας.

Θεματολογία των ονείρων

Κατά τον Φρόιντ το όνειρο υποκινείται πάντα από ένα γεγονός που βιώνουμε στο παρόν, συνήθως τη μέρα ή το βράδυ πριν ονειρευτούμε. Δεν θα παρουσιάζονταν, αν δεν υπήρχε το πρόσφατο γεγονός που το «φώτισε» και έκανε δυνατή την εμφάνιση του. Σε κάθε περίπτωση όμως, προκαλείται από της πρώιμες παιδικές μας επιθυμίες και εξαρτάται από τα γεγονότα που συνδέονται με αυτές. 

Ως προς τη θεματική τους, τα όνειρα δεν αφορούν το παρελθόν και το μέλλον, με την έννοια ότι δεν υπάρχουν προφητικά όνειρα. Μια τέτοια προσέγγιση αφορά τον αποκρυφισμό και τις λαϊκές δοξασίες (καζαμία, ονειροκρίτης κ.ο.κ.).

Το όνειρο αφορά πάντα εμάς τους ίδιους, ανεξάρτητα με το ποιους βλέπουμε ή με το τι βλέπουμε.

Για παράδειγμα, μπορεί να ονειρευτούμε κάποιο υπαρκτό πρόσωπο να φέρεται και να πράττει το οτιδήποτε. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως πρέπει να ερμηνεύσουμε το όνειρό μας με κριτήριο ποιο είναι αυτό το άτομο στην πραγματικότητα, αλλά τι συμβολίζει αυτό το πρόσωπο για εμάς. Και αυτό, διότι τα πρόσωπα συνήθως δεν είναι παρά ένας ακόμα συμβολισμός, που άπτεται των δικών μας προεκτάσεων. Ένας συμβολισμός που αφορά εμάς ή μια επιθυμία, που ενυπάρχει μέσα μας και «φωνάζει» πως θέλει να ικανοποιηθεί, οικειοποιούμενη πρόσωπα του περιβάλλοντός μας .

Ακόμα και τα αγχώδη όνειρα κρύβουν μια επιθυμία. Από το βιβλίου τον ψυχαναλυτή Έριχ Φρομ «Η Ξεχασμένη Γλώσσα» (1975) διαβάζουμε:

«[…] Πήρα ένα μήλο από ένα δέντρο την ώρα που περνούσα από τον κήπο. Ένας πελώριος σκύλος έρχεται και μου ορμάει. Τρομοκρατούμαι. Ξυπνάω φωνάζοντας βοήθεια.

Η μόνη πληροφορία που χρειαζόμαστε είναι ότι ο ονειρευτής την προηγούμενη ημέρα, συνάντησε στο δρόμο μια παντρεμένη κυρία, για την οποία ένιωθε ακαταμάχητη έλξη. Στην ολιγόλεπτη συνομιλία τους, του δόθηκε η εντύπωση πως η έλξη είναι αμοιβαία.

Το άγχος, λοιπόν προκλήθηκε από την συνείδησή του ή τον φόβο της κοινής γνώμης, σε περίπτωση που κλέψει τον απαγορευμένο καρπό προς ικανοποίηση της επιθυμίας του. Συμπεραίνουμε πως δεν υπάρχει αγχώδες όνειρο χωρίς την παρουσία επιθυμίας, έστω και της βασικότερης, δηλαδή το να ζήσουμε.»

Επαναλαμβανόμενα όνειρα

Τα όνειρα που έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και σημασία είναι τα όνειρα που επαναλαμβάνονται και που οι άνθρωποι αναφέρουν ότι τα βλέπουν για μια περίοδο ετών.

Τα όνειρα αυτά συνήθως εκφράζουν το κομβικότερο και πιο ευαίσθητο πεδίο, «την επικεφαλίδα της ζωής» του ονειρευτή και αποτελούν το κλειδί για την κατανόηση της νεύρωσής του και την πιο σημαντική οπτική της προσωπικότητάς του.

Συμβολισμοί ονείρων

Θα πρέπει να γνωρίζουμε πως οι συμβολισμοί των ονείρων σε μεγάλο βαθμό είναι μια διεθνής γλώσσα. Είτε μεγαλώνουμε στο Πεκίνο είτε στο Παρίσι, τα όνειρα των ανθρώπων είναι κοινά. Για παράδειγμα, ονειρευόμαστε ότι πετάμε. Κατά παράφραση του Jung θα λέγαμε ότι πρόκειται για ένα συλλογικό, συμβολικό ασυνείδητο.

Στην τεράστια πλειονότητά τους τα ονειρικά σύμβολα είναι σεξουαλικής φύσης.

Κατά τον Φρόιντ υπάρχει έντονη σεξουαλική απεικόνιση. Επί παραδείγματι, το αρσενικό μόριο συμβολίζεται με δέντρα, ομπρέλες, μαχαίρια, μολύβια, σφυριά, αεροπλάνα, αυτοκίνητα και παρόμοια αντικείμενα που παραπέμπουν με το σχήμα τους σε φαλλό, ενώ κατά την εποχή του Φρόιντ συνηθιζόταν οι άνθρωποι να βλέπουν σπαθιά, ως φαλλικά σύμβολα.

Τοιουτοτρόπως, το θηλυκό γεννητικό μόριο παρουσιάζεται κατά αντιστοιχία με σπηλιά, μπουκάλι, κουτί, πόρτα, ντουλάπα, τσάντα, σπίτι, δωμάτιο ή ό,τι μπορεί να εμπεριέχει κάτι, αλλά επίσης και με κήπο ή λουλούδια.

Σε αντιστοιχία το νερό, η θάλασσα, το κολύμπι συμβολίζουν τον γυναικείο οργασμό (κολπικές εκκρίσεις). Επίσης, η σεξουαλική πράξη καμουφλάρεται με αναπαραστάσεις χορού, οδήγησης, ιππασίας, ορειβασίας, πετάγματος με αεροπλάνο ή ανεβάσματος σε σκάλες. Τέλος, η πτώση τρίχας, μαλλιών ή δοντιών αναπαριστά τον συμβολισμό του ευνουχισμού.

Κλινικό όνειρο της Ε.

Η Ε. είναι μια νέα γυναίκα ετών 38, η οποία έβλεπε σε ηλικία 18 χρονών το εξής επαναλαμβανόμενο όνειρο. "Βρίσκομαι στο αυτοκίνητο του πατέρα μου και κάθομαι στη θέση του οδηγού. Κρατάω το τιμόνι και το αυτοκίνητο κυλάει στην κατηφόρα, ενώ εγώ δεν μπορώ να το σταματήσω, με αποτέλεσμα να πέσω στη θάλασσα στο λιμάνι.»

Για την ερμηνεία του ονείρου, η Ε. επιβεβαιώνει πως σε εκείνη την περίοδο της ζωής της, αναζητούσε να ολοκληρώσει τη σχέση της, γεγονός όμως που δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί. Με όχημα λοιπόν, την πατρική αρρενωπότητα (αυτοκίνητο του πατέρα - οιδιπόδειο σχήμα), η Ε. επιθυμεί έντονα και με αρκετό άγχος (κυλάει στην κατηφόρα χωρίς φρένα) να ολοκληρωθεί σεξουαλικά (θάλασσα – οργασμός, λιμάνι – κόλπος). Δε ξέρει πώς να οδηγήσει (οδήγηση – σεξουαλική πράξη), παρόλο που το θέλει.

Επίσης, εξίσου σημαντικές για την ερμηνεία των ονείρων είναι οι λέξεις που χρησιμοποιεί ο ονειρευόμενος, καθώς αφηγείται το όνειρο, όπως και οι λέξεις – συμβολισμοί.

Κλινικό όνειρο του Δ.

Σε ηλικία 5 ετών περίπου, ο Δ. ονειρευόταν πως ένας κροκόδειλος κατηφόριζε από μια βουνοπλαγιά και χτυπούσε την καμπάνα της εκκλησίας της περιοχής του, γεγονός που του προκαλούσε τεράστιο φόβο και ξυπνούσε με αυτόν τον εφιάλτη.

Κατά την ανάλυση του ονείρου διαπιστώθηκε πως ο κροκόδειλος συμβόλιζε τον αυταρχικό πατέρα του Δ. Μεγάλη σημασία έχει, όμως το ζώο, με το οποίο το μικρό παιδί συμβόλισε ονειρικά τον πατέρα του. Ο κροκόδειλος για τα μάτια ενός νηπίου είναι ένα επιθετικό ζώο, το οποίο, ωστόσο, δίνει την αίσθηση ότι χαμογελά.

Επίσης, ένα ακόμα παράδοξο στοιχείο είναι πως η λέξη  κροκόδειλος, «κρύβει» μέσα της τη λέξη «δειλός». Επομένως η επιλογή αυτής της λέξης (αυτού του ζώου) σημαίνει πως το παιδικό ασυνείδητο μπόρεσε να διακρίνει, ότι πίσω από την φαινομενική επιθετικότητα – αυταρχικότητα (ίσως και μια χαιρεκακία) του πατέρα του, κρύβεται μια δειλία, η οποία αποτυπώθηκε στη λέξη – σύμβολο του ονόματος του ζώου.

Διαβάστε ακόμη το σχετικό άρθρο Ψυχαναλυτικά κείμενα περί του ονείρου.

Σύνδεση ύπνου και ονείρων

Ο Φρόιντ προχωράει και ένα βήμα παραπέρα και εμβαθύνει. Η ουσία των ονείρων είναι η ψευδαίσθηση της εκπλήρωσης των παράλογων επιθυμιών και η αποφόρτιση της ψυχικής ενέργειας. Αποστολή τους είναι η διατήρηση του ύπνου. Δηλαδή, βλέπουμε όνειρα, για να μην διακοπεί ο ύπνος μας και ταυτόχρονα κοιμόμαστε, για να ονειρευτούμε και να εκτονώσουμε την ένταση των ασυνείδητων επιθυμιών μας. Εν ολίγοις, κοιμόμαστε, για να ονειρευτούμε και ονειρευόμαστε, για να μπορούμε να κοιμηθούμε.

Επίλογος

Παρά την κριτική και την αρχική απόρριψη που δέχθηκαν οι απόψεις του, ο Φρόιντ μας δίδαξε με το έργο του «Η ερμηνεία των ονείρων», πως κανένα όνειρο δεν είναι απλά ένα συνονθύλευμα της φαντασίας μας, αλλά κρύβει από πίσω του βαθύτερες σημασίες που σχετίζονται με το ασυνείδητό μας, το οποίο γνωρίζει καλύτερα από όλους τις πιο καλά κρυμμένες επιθυμίες μας.

Ο Φρόιντ θεωρούσε την ερμηνευτική των ονείρων το τελειότερο και συγχρόνως το πιο προσωπικό του έργο, με το οποίο έθεσε τα θεμέλια ολόκληρου του οικοδομήματος της ψυχανάλυσης.

Όπως δήλωνε, «η έμπνευση για μια τέτοια δημιουργία παρουσιάζεται στην άνθρωπο μονάχα μια φορά στη ζωή του» (Φρόιντ 1900) εξηγώντας ότι η συγγραφή αυτού του έργου αποτέλεσε ένα μέρος της προσωπικής του αυτοανάλυσης και ότι υποκινήθηκε από την αντίδρασή του στο θάνατο του πατέρα του – που αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα, μια από τις οδυνηρότερες απώλειες στη ζωή ενός ανθρώπου.

«Τα όνειρα που δεν ερμηνεύθηκαν, μοιάζουν με επιστολές που δεν ανοίχτηκαν.»

Ταλμούδ