Πώς μπορούν να προληφθούν οι μαζικές καταστροφές και οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις τους

Ένα ατύχημα οργανώνεται, δεν τυχαίνει. Μια μαζική καταστροφή οργανώνεται. Είναι μια σειρά από παράγοντες, τόσο φυσικούς, αλλά κυρίως ανθρώπινους και συστημικούς, οι οποίοι, όταν συμβούν με συγκεκριμένο τρόπο, σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή θα οδηγήσουν στην καταστροφή και στο ατύχημα. Σε καθένα από αυτά τα επίπεδα, μπορεί κάποιος να το προλάβει».

«Δεν σχεδιάζεται ηθελημένα μια μαζική καταστροφή, αλλά γίνονται ηθελημένα παραλείψεις και λαμβάνονται ηθελημένα αποφάσεις.

Γίνεται, δηλαδή, μια σειρά από πράξεις ή ενέργειες, οι οποίες μπορεί να οδηγήσουν σε μια μαζική καταστροφή, αλλά χωρίς να θέλει να προκαλέσει την καταστροφή αυτός που τις κάνει. «Δηλαδή όταν δεν έχω πυροσβεστήρα στο σπίτι μου, είναι μια απόφαση.

Μπορεί τη φωτιά που θα συμβεί να μην την προκαλέσω εγώ, μπορεί τη φωτιά να την προκαλέσει μια μολότοφ, που θα τη ρίξει κάποιος ο οποίος κάνει διαδήλωση, αλλά την απόφαση να μην έχω πυροσβεστήρα, την έχω πάρει εγώ.

Την απόφαση να είναι κλειδωμένη η έξοδος κινδύνου, την έχει πάρει ο διαχειριστής. Είναι μια σειρά από αποφάσεις, οι οποίες όταν συμβούν όλες σε μια χρονική στιγμή θα γίνει το ατύχημα, όπως π.χ. θα περάσει το βέλος, όταν ευθυγραμμιστούν όλες οι τρύπες. Άρα, πρέπει να δούμε συνολικά τι μπορούμε να κάνουμε για να σταματήσουμε σε κάθε επίπεδο να συμβαίνει όλο αυτό. Όλοι μας έχουμε όχι μια ευθύνη στο ατύχημα, αλλά μια συμμετοχή στο να καλλιεργούμε μια κουλτούρα μη ασφάλειας. Αυτή η κουλτούρα του "δεν θα συμβεί σε μένα αυτό", δεν μας προφυλάσσει πάντα».

Περισσότερες από τρία εκατομμύρια ζωές σε όλο τον κόσμο χάθηκαν τα τελευταία 20 χρόνια από μαζικές καταστροφές, με τεράστιες επιπτώσεις στη ζωή και τη σωματική ακεραιότητα των ανθρώπων και στις υλικοτεχνικές υποδομές.

Θα μπορούσαν να προληφθούν οι μαζικές καταστροφές και οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις τους; Την απάντηση στο ερώτημα αυτό επιχειρεί να δώσει η αναπληρώτρια καθηγήτρια Προαγωγής Υγείας ΑΠΘ Εύχαρις Παναγοπούλου, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, με αφορμή σχετική ομιλία της.

Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις των μαζικών καταστροφών

Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις των μαζικών καταστροφών έχουν τρία επίπεδα:

• στο πρώτο επίπεδο είναι οι άμεσες - επείγουσες επιπτώσεις και η αντιμετώπισή τους,
• στο δεύτερο είναι η ανάκαμψη
• στο τρίτο η προσαρμογή.

Συνήθως τα περισσότερα ψυχολογικά προβλήματα εμφανίζονται στο τρίτο επίπεδο, όταν δηλαδή περάσει η επείγουσα ανάγκη να αντιμετωπίσω τα πρακτικά θέματα, που είναι το πρώτο επίπεδο, και να προσαρμοστώ, που είναι το δεύτερο επίπεδο. Σε όσους δεν το έχουν καταφέρει, βγαίνουν στο τρίτο επίπεδο τα ψυχικά προβλήματα.

Η παρέμβαση πάντα γίνεται στο δεύτερο επίπεδο. Αυτό, δηλαδή, που ακούμε πολύ συχνά, ότι πρέπει να παρέμβουμε με το που γίνεται κάτι, είναι λάθος.

Δεν παρεμβαίνουμε αμέσως ψυχοκοινωνικά, παρεμβαίνουμε στο δεύτερο επίπεδο, για να βοηθήσουμε τα άτομα, να τα ενδυναμώσουμε ώστε να προσαρμοστούν σε αυτό που έχει συμβεί και να προλάβουμε τη δημιουργία ψυχικών προβλημάτων.

Αυτό που πολύ συχνά αγνοούμε είναι σε ποιους παρεμβαίνουμε. Ένα τραύμα συλλογικό -γιατί μιλάμε για συλλογικά τραύματα- επηρεάζει αρχικά τους άμεσα εμπλεκόμενους, τους τραυματίες ή τους συγγενείς των θυμάτων, επηρεάζει όμως σε δεύτερο και πολύ σημαντικό επίπεδο και ολόκληρες κοινότητες, στις οποίες ανήκουν τα άτομα που έχουν πληγεί. Φανταστείτε πώς είναι, όπως πέφτει μια πέτρα στη θάλασσα και κάνει κύκλους, έτσι ακριβώς είναι και το συλλογικό τραύμα.

Έχουμε ευθύνη να παρέμβουμε και σε αυτούς τους κύκλους που ανοίγουν, δηλαδή στις κοινότητες, στις ομάδες των ανθρώπων που ανήκουν οι πληγέντες. Είναι ευθύνη μας ως κοινωνία να κάνουμε τέτοιου είδους παρεμβάσεις, κυρίως γιατί αυτές οι παρεμβάσεις θα μας βοηθήσουν να πάμε στο επόμενο βήμα και να προλάβουμε ένα αντίστοιχο περιστατικό στο μέλλον. Συνήθως, αυτό το κομμάτι των παρεμβάσεων το αγνοούμε.

Επιμένουμε, δηλαδή, μόνο στα θύματα και όχι στις ομάδες στις οποίες ανήκουν, που είναι πολύ σημαντικές για το επόμενο βήμα», σημειώνει η κ. Παναγοπούλου. Ως παράδειγμα παρεμβάσεων στην κοινότητα αναφέρει ότι στην Ιατρική Σχολή του ΑΠΘ, μετά το σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη, δημιουργήθηκαν ομάδες ψυχοκοινωνικής παρέμβασης σε φοιτητές που ήταν συμφοιτητές της κοπέλας, η οποία έχασε τη ζωή της.

«Το θέμα είναι να αναλογιστούμε όλοι την πολιτιστική και κοινωνική πραγματικότητα, η οποία επιτρέπει να γίνονται όλα αυτά, γιατί όλοι μας, γενικά σαν κουλτούρα και σαν ψυχοσύνθεση, το θέμα της ασφάλειας δεν το βάζουμε πάντα σε πρώτη προτεραιότητα. Άρα, είναι πολύ σημαντικό να εστιαστούμε στο πώς να προλάβουμε την επόμενη φορά να μην συμβεί, και όχι τόσο στο να αποδώσουμε ευθύνες γι' αυτό που συνέβη. Πάντα, η απόδοση ευθύνης δεν ισοδυναμεί με πρόληψη. Και προκειμένου να γίνει αυτό, πρέπει να μιλήσουμε και να κάνουμε μαθήματα -εγώ τουλάχιστον κάνω- σχετικά με την οργάνωση των ατυχημάτων».

Ευάλωτη η χώρα μας σε μαζικές καταστροφές

Η χώρα μας μπορεί να θεωρηθεί ευάλωτη σε μαζικές καταστροφές, σημειώνει ο κοσμήτορας της Σχολής Επιστημών Υγείας ΑΠΘ Θεόδωρος Δαρδαβέσης, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, με αφορμή την εκδήλωση. «Το πόσο ευάλωτη είναι η χώρα στις μαζικές καταστροφές, το βλέπουμε από τις πολύ μεγάλες πυρκαγιές που εκδηλώνονται ιδιαίτερα τους θερινούς μήνες και αφορούν κυρίως σε δάση με οικολογικές επιπτώσεις και μεγάλες υλικές ζημιές και πλημμύρες που είναι απότοκες της καταστροφής των δασών», αναφέρει ο κ. Δαρδαβέσης.

«Οι μαζικές καταστροφές αποτελούν καταστάσεις που αναστατώνουν έκτακτα την καθημερινή ζωή των πολιτών, προκαλούν καταστάσεις επείγουσας αντιμετώπισης των προβλημάτων στέγασης, υγειονομικής φροντίδας, σίτισης, ύδρευσης και απειλούν να προκαλέσουν πάρα πολλά θύματα και πάρα πολλούς νεκρούς.

Οι αιτίες των μαζικών καταστροφών είναι πάρα πολλές: πυρκαγιές, σεισμοί, πλημμύρες, σιδηροδρομικά ατυχήματα ή πυρηνικές καταστροφές κ.λπ., ακόμα και η επιδρομή ακριδών σε μια την περιοχή, μπορεί να οδηγήσει με μαζική καταστροφή.

Σε κάθε περίπτωση ως καθηγητής του πεδίου της Δημόσιας Υγείας οφείλω να επισημάνω ότι την επομένη μιας μαζικής καταστροφής εκδηλώνονται προβλήματα Δημόσιας Υγείας. Πρώτον έχουμε πιθανότητα εκδήλωσης επιδημιών είτε γιατί αναστέλλονται τα προγράμματα εμβολιασμών, είτε γιατί διακόπτεται η υγειονομική φροντίδα, λόγω έκτακτης κατάστασης, είτε επειδή το νερό που πίνουμε δεν είναι υγιεινών προδιαγραφών.

Μεγάλο πρόβλημα αφορά, επίσης, το θέμα της διατροφής των πληττόμενων πληθυσμών καθώς όταν δεν υπάρχει ηλεκτρικό ρεύμα, δεν υπάρχει δυνατότητα να συντηρηθούν τα τρόφιμα σε ψυγεία ως εκ τούτου υπάρχει κίνδυνος ομαδικών δηλητηριάσεων ή επιδημιών γαστρεντερικών λοιμώξεων. Για όλα αυτά τα ζητήματα, το μείζον είναι να υπάρχει ευαισθητοποίηση, ενημέρωση, εκπαίδευση και πάνω από όλα σχέδια αντιμετώπισης των εκτάκτων καταστάσεων», προσθέτει ο κ. Δαρδαβέσης.

Ομιλία για τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις των μαζικών καταστροφών

Την Τετάρτη 5 Απριλίου θα πραγματοποιηθεί ομιλία της κ. Παναγοπούλου για τις «Ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις σε καταστάσεις μαζικών καταστροφών - Τρόποι παρέμβασης», Η ομιλία θα είναι στο πλαίσιο εκδήλωσης, με θέμα: «Μαζικές Καταστροφές: Επιπτώσεις και Διαχείριση Κρίσεων».

Την εκδήλωση διοργανώνει η Κοσμητεία της Σχολής Επιστημών Υγείας ΑΠΘ, σε συνεργασία με την Κοσμητεία της Σχολής Κοινωνικών, Ανθρωπιστικών Επιστημών και Τεχνών του ΠΑΜΑΚ και θα πραγματοποιηθεί στη Αίθουσα Τελετών της Παλαιάς Φιλοσοφικής ΑΠΘ, στις 19:30.