Γνωστική Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία και χρόνια νοσήματα

Καθώς η σύγχρονη ιατρική έχει προχωρήσει, η αντιμετώπιση των ιατρικών προβλημάτων γίνεται ολοένα και πιο αποτελεσματική. Αυτό σε συνδυασμό με την αύξηση του προσδόκιμου ζωής, φέρει τους χρόνια πάσχοντες αντιμέτωπους με ένα σύνολο ψυχολογικών προκλήσεων. 

Ως χρόνιο νόσημα ορίζεται μία κατάσταση του οργανισμού που εκτρέπεται από τη φυσιολογική λειτουργία και έχει παρατεταμένη διάρκεια (άνω των τριών μηνών).

Στις χρόνιες ασθένειες συγκαταλέγονται τα αυτοάνοσα νοσήματα, ο διαβήτης, η ενδομητρίωση, γαστρεντερικές διαταραχές, ο χρόνιος πόνος κ.α. 

Όταν τίθεται η διάγνωση της χρόνιας νόσου συχνά ο ασθενής βιώνει υψηλά επίπεδα αβεβαιότητας, καλείται να κάνει μια σειρά αλλαγών στην καθημερινότητα και στον μέχρι τώρα τρόπο ζωής του ώστε να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα, ενώ μπορεί να υποβληθεί σε θεραπείες εξουθενωτικές, απαιτητικές, δαπανηρές, χρονοβόρες ή/και επώδυνες. Εξαιτίας όλων των παραπάνω δεν αποτελεί έκπληξη που οι χρόνια πάσχοντες ενδέχεται να εμφανίσουν διαταραχές άγχους, προσαρμογής, κατάθλιψη και άλλα προβλήματα ψυχικής υγείας. 

Το 1/4 των χρόνια πάσχοντες εμφανίζουν ψυχολογικά συμπτώματα εξαιτίας της πάθησης τους. Δύο άνθρωποι μπορεί να αντιμετωπίζουν το ίδιο πρόβλημα υγείας, αλλά οι αντιδράσεις τους προς αυτό να διαφέρουν. Οι διάφορες αυτές σχετίζονται και φαίνονται στον τρόπο σκέψης που σχηματίζουν γύρω από την πάθηση τους.  

Οι απαιτούμενες αλλαγές που χρειάζονται να γίνουν σε επίπεδο επαγγελματικό, κοινωνικό, ερωτικό (μείωση κοινωνικών επαφών, νέες συνθήκες στην εργασιακή ζωή) -ώστε να είναι περισσότερο λειτουργικοί στην νέα πραγματικότητα- σε συνδυασμό με τα σωματικά συμπτώματα της ασθένειας (κόπωση, πόνος, κινητικοί περιορισμοί, διατροφικοί περιορισμοί) έχουν ως αποτέλεσμα να έρχονται στην επιφάνεια συναισθήματα θλίψης, απώλειας και απομόνωσης.

Αυτά τα αόρατα ψυχολογικά συμπτώματα δε γίνονται συχνά αντιληπτά από τον περίγυρο του ασθενούς, με αποτέλεσμα να μην τους δίνεται ο απαραίτητος χώρος να εκφραστούν και να μοιραστούν. 

Ψυχολογικοί παράγοντες που επηρεάζουν τις χρονιές παθήσεις

Σκέψεις για τα συμπτώματα: Αρνητικές σκέψεις και πεποιθήσεις για τα συμπτώματα που οδηγούν σε δυσλειτουργική αντιμετώπιση τους και συχνά σε επιδείνωση τους. 

Καταστροφολογία: Καταστροφικές σκέψεις πώς θα συμβεί το χειρότερο κακό, οι οποίες εντείνουν πολλές φορές τα σωματικά συμπτώματα. 

Πόνος ή ζημιά: όταν τα συμπτώματα ερμηνεύονται ως αποτέλεσμα μιας μεγαλύτερης ζημιάς ή βλάβης που οδηγεί σε μειωμένη δραστηριότητα ή στην παντελή απουσία της. 

Αρνητική επίδραση: Ένας φαύλος κύκλος αρχίζει να δημιουργείται. Τα σωματικά συμπτώματα οδηγούν σε συναισθήματα κατάθλιψης και άγχους. Όσο αυτά αυξάνονται είναι πιθανό να εντείνουν με τη σειρά τους τα σωματικά συμπτώματα. 

Αναζήτηση/κυνήγι απαντήσεων: Η άρνηση να αποδεχθεί κάποιος την ιατρική του κατάσταση και το γεγονός ότι τα αίτια κάποιες φορές δεν μπορούν να προσδιοριστούν έχει ως επακόλουθο την αύξηση της ψυχικής δυσφορίας. Ενώ μπορεί να οδηγήσει σε επαναλαμβανόμενες περαιτέρω εξετάσεις ή σε κυνήγι παρεμβάσεων. 

Αυτό-αποτελεσματικότητα πόνου: Αποτελεί μια πεποίθηση περισσότερο λειτουργική σχετικά με τον πόνο. Ότι δηλαδή κάποιος μπορεί να ασκήσει ένα ορισμένο επίπεδο ελέγχου πάνω στα συμπτώματα του. 

Συμπεριφορικοί παράγοντες που επηρεάζουν τις χρόνιες παθήσεις

Παθητική αντιμετώπιση 

Προστασία: Ο χρόνια πάσχοντας υιοθετεί μια σειρά από προστατευτικές συμπεριφορές, βασιζόμενος σε μια αυτό-αντίληψη ανικανότητας -ακόμη και μετά τη θεραπεία- οδηγώντας πολλές φορές σε δευτερογενή προβλήματα. 

Ανάπαυση/Μειωμένη δραστηριότητα: Η υπερεξάρτηση από την ξεκούραση ως στρατηγική αντιμετώπισης της χρόνιας νόσου ενδέχεται να καταλήξει σε απώλεια μυών και γενική ατροφία. Η εναλλαγή περιόδων δραστηριότητας και ανάπαυσης είναι ένας υγιής τρόπος να συμπεριληφθεί η ακινησία. 

Ενεργητική αντιμετώπιση 

Υπέρ-δραστηριότητα: Για ορισμένους η υπερδραστηριότητα μπορεί να είναι πρόβλημα, όπως και η απουσία δραστηριότητας.  Όταν αγνοούν τα σωματικά τους συμπτώματα και τους πιθανούς περιορισμούς ενδέχεται να προκληθούν  περαιτέρω σωματικά προβλήματα. 

Κοινωνικοί παράγοντες που επηρεάζουν τις χρόνιες παθήσεις

Περιποιητικός σημαντικός άλλος: Όταν ο σημαντικός άλλος αποκρίνεται άμεσα στα συμπτώματα του ασθενή μην επιτρέποντας του να κάνει το οτιδήποτε. Αυτό μπορεί να επιφέρει επιδείνωση των συμπτωμάτων ή να δημιουργηθεί στον ασθενή μια αίσθηση ανικανότητας. 

Τιμωρητικός σημαντικός άλλος: Εδώ ο σημαντικός άλλος είτε επιδεικνύει θυμό, είτε αδιαφορία. Συχνά ως απάντηση σε αυτά, ο ασθενής μπορεί να εκφράσει με περισσότερη δραματικότητα τα σωματικά του συμπτώματα σε μια προσπάθεια να ακουστεί ή εναλλακτικά να μην εκφράζει τα συναισθήματα του για τα σωματικά του συμπτώματα, γεγονός που τον οδηγεί σε στωικότητα και παραίτηση. 

Γνωστική – συμπεριφορική ψυχοθεραπεία και χρόνια νοσήματα 

Μέσα από τον καθορισμό της ατζέντας κατά τη διάρκεια της θεραπείας ο θεραπευόμενος θέτει τα ζητήματα που επιθυμεί να καλύψει και συχνά αναδύονται επαναλαμβανόμενα θέματα όπως η ανησυχία για τη σοβαρότητα της ασθένειας ή η ύπαρξη πιθανών παρενεργειών. 

Κατά την αυτοπαρατήρηση, ο θεραπευόμενος μπορεί να καταγράψει σκέψεις και συναισθήματα γύρω από την ασθένεια, τις επιπτώσεις της και τη θεραπεία της, ανησυχίες για το μέλλον, να συντάξει μια λίστα με αναπάντητα ερωτήματα, να αξιολογήσει το βαθμό που τα συμπτώματα παρεμβαίνουν στις καθημερινές του δραστηριότητες του κ.α. Επιτρέπει στους θεραπευόμενους να παρατηρήσουν τη συμπεριφορά τους, να αναγνωρίσουν τα πυροδοτικά γεγονότα ή τις καταστάσεις υψηλού κινδύνου, να αναγνωρίζουν τις συνέπειες των σκέψεων, των συναισθημάτων και των συμπεριφορών τους, να αξιολογούν την πρόοδο τους με την πάροδο του χρόνου. 

Όταν τα αίτια των ιατρικών προβλημάτων είναι αβέβαια ενδέχεται ο χρόνια πάσχοντας να αναπτύξει μη βοηθητικές και ανακριβείς πεποιθήσεις που επηρεάζουν με τη σειρά τους της ψυχολογική του προσαρμογή. 

Μια σειρά από ερωτήσεις που θέτουν οι θεραπευτές μπορούν να βοηθήσουν τον θεραπευόμενο να ανακαλύψει λιγότερο ενοχλητικές εναλλακτικές σκέψεις, αλλάζοντας όσες του προκαλούν έντονη ανησυχία και άγχος.

Προφανώς και αν υπάρχει κάποιο μη αναστρέψιμο ιατρικό ζήτημα (π.χ. είναι δεδομένο πως ο θεραπευόμενος δε θα περπατήσει ξανά), ο θεραπευτής δίνει το χώρο στο θεραπευόμενο να εκφράσει τα συναισθήματά του, να πενθήσει, να επεξεργαστεί γνωστικά αυτό που συμβαίνει προκειμένου να φτάσει στην αποδοχή. 

Συχνά επίσης ο θεραπευτής χρησιμοποιεί την κινητοποιητική συνέντευξη για να ωθήσει το θεραπευόμενο στην αλλαγή, καθώς είναι συχνό φαινόμενο μετά από μια διάγνωση χρόνιας ασθένειας να απαιτούνται αλλαγές στη συμπεριφορά του ασθενή (αλλαγή διατροφής, άσκηση, διακοπή καπνίσματος κ.α.). 

Πολλοί χρόνια πάσχοντες σταματούν δραστηριότητες που έκαναν προηγουμένως, μόλις τεθεί η διάγνωση. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε συμπτώματα κατάθλιψης και σε μεγαλύτερη ενασχόληση με τα σωματικά συμπτώματα, οπότε μέσω των συμπεριφορικών τεχνικών επιδιώκεται ο προγραμματισμός δραστηριοτήτων. 

Με τον προγραμματισμό των δραστηριοτήτων επιδιώκεται να διδαχθούν οι θεραπευόμενοι την ισορροπία μεταξύ δράσης και ανάπαυσης, καθώς συχνά παρατηρείται πως είτε τείνουν να μην κάνουν τίποτα, είτε να κάνουν παρά πολλά. 

Η γνωστική- συμπεριφορική ψυχοθεραπεία επομένως βοηθάει στο να δημιουργήσουν από κοινού θεραπευτής και θεραπευόμενος ένα σχέδιο διαχείρισης της πάθησης και να μάθει ο θεραπευόμενος να βελτιώνει και να διατηρεί την ποιότητα της ζωής του με την πάροδο του χρόνου.

Αν και οι χρόνιες ασθένειες δεν μπορούν να εξαλειφθούν, η γνωστική- συμπεριφορική ψυχοθεραπεία μπορεί να δώσει στον πάσχοντα τα εργαλεία που χρειάζεται για να παίξει ενεργό ρόλο στη διαχείριση της υγείας του και να ζήσει μια ικανοποιητική ζωή με τους δικούς του όρους. 

Πηγές: 

Dunn, K.: Living well: Cognitive behavioral therapy for management of chronic illness. 
Murphy, J. L. et al.: Cognitve behavioral therapy for chronic pain. 
Sprich, S.: CBT for management of chronic medical conditions. 
White, C. A.: Cognitive behavioral principles in managing chronic disease.