Πένθος και Απώλεια: σταματάμε να πενθούμε ποτέ;

Κάθε άτομο θα βιώσει κατά τη διάρκεια της ζωής του πολλές απώλειες, άλλες φυσικές, άλλες συμβολικές. Ο εγκέφαλος μας, λοιπόν, εξελίχθηκε και αναπτύχθηκε έτσι, ώστε να αντέχει, να υπομένει την απώλεια μέσω του πένθους, χωρίς να σημαίνει ότι πάντα τη διαχειρίζεται.

Τι περιλαμβάνει η διαδικασία του πένθους;

Υπάρχει «σωστός» ή «λάθος» τρόπος να πενθεί κάποιος και, κυρίως, ολοκληρώνεται κάποτε;

Το πένθος είναι εκείνη η διαδικασία που λειτουργεί ως μηχανισμός αντιμετώπισης της απώλειας.

Είναι σημαντικό βέβαια να ορίσουμε εδώ, τι ακριβώς νοείται ως απώλεια. Το πρώτο που μας έρχεται κατά νου είναι η φυσική απώλεια ενός προσώπου. Ο θάνατος, ο οποίος με την τελεσίδικη φύση του δεν αφήνει περιθώρια διαπραγμάτευσης.

Είναι τόσο οδυνηρό για τον άνθρωπο, ο οποίος υπάρχει, βιώνει, νιώθει, να σκεφτεί ότι κάποια στιγμή θα περάσει σε κατάσταση ανυπαρξίας και γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, ο εγκέφαλός μας αποφεύγει επιμελώς να σκέφτεται τον θάνατο ή να τον λαμβάνει υπόψη.

Τη στιγμή, όμως, που το άτομο βιώνει τον θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου, έρχεται σε άμεση επαφή- πολλές φορές μάλιστα με τον βίαιο τρόπο του αναπάντεχου, με την τρωτή ανθρώπινη ύπαρξη και με το απρόβλεπτο. Το βίωμα της απώλειας αποκτά διαφορετικές διαστάσεις.

Πενθούμε το πρόσωπο, τα όσα εκείνο προσέφερε και την προσφορά αυτή που κατά συνέπεια σταματά, τον δεσμό με ό,τι περιελάμβανε και ταυτόχρονα το αναπάντεχο ή απρόβλεπτο της ζωής, το οποίο πυροδοτεί την αίσθηση απώλειας ελέγχου στα πράγματα.

Όμως η απώλεια ψυχολογικά δεν αναφέρεται μόνο στον θάνατο. Ένας χωρισμός, η απώλεια εργασίας, η μετακόμιση, η μετανάστευση, κάθε μεγάλη αλλαγή πολλές φορές συνεπάγεται και την απουσία σχέσεων ή φυσικής επαφής με συγκεκριμένα άτομα, προνομίων, συνηθειών, ρουτίνας. Κάθε τέτοια κατάσταση μπορεί, επομένως, να ενεργοποιήσει τον μηχανισμό του πένθους.

Στάδια του πένθους

Το μοντέλο εξέλιξης της διαδικασίας του πένθους που είναι ευρέως γνωστό είναι εκείνο της Elisabeth Kübler-Ross, σύμφωνα με το οποίο διακρίνονται πέντε στάδια πένθους και είναι τα εξής:

• Άρνηση
• Θυμός
• Διαπραγμάτευση
• Θλίψη
• Αποδοχή

Δεν θα επεκταθούμε στην περαιτέρω ανάλυση των σταδίων, καθώς γίνεται μνεία σε ποικίλα άρθρα και γενικότερα στο διαδίκτυο. Ωστόσο αξίζει να επισημάνουμε, ότι η πορεία μέσα από αυτά τα στάδια σε καμία περίπτωση δεν είναι γραμμική, ούτε προδιαγεγραμμένη.

Δεν σημαίνει ότι κάθε άτομο θα βιώσει όλα τα στάδια, πόσο μάλλον με συγκεκριμένη σειρά. Είναι μάλιστα πιθανή η εναλλαγή σταδίων ή η παραμονή σε κάποιο για μεγάλο χρονικό διάστημα. Για παράδειγμα, ένας γονιός που χάνει το παιδί του μπορεί για χρόνια να βρίσκεται στο στάδιο της άρνησης, ακριβώς γιατί εκείνο το στάδιο δεν περιλαμβάνει την πλήρη συνειδητοποίηση.

Παράγοντες που συμβάλλουν στη διαδικασία

Το άτομο που βιώνει το πένθος περνά μέσα από διάφορες ψυχικές καταστάσεις και διεργασίες. Η πορεία αυτή, όμως, προβλέπεται να είναι τόσο μοναδική όσο και το άτομο που την βιώνει, καθώς κουβαλά δικές του σκέψεις, σχήματα, σενάρια, απόψεις και στάσεις ζωής, διακατέχεται από το δικό του δυναμικό ψυχικής ανθεκτικότητας και ταυτόχρονα όλα αυτά αλληλεπιδρούν και επηρεάζονται με το πλαίσιο που βρίσκεται το άτομο.

Όταν αναφερόμαστε σε πλαίσιο, εννοούμε το γενικότερο χωροχρονικό σημείο, τα γεγονότα που έχουν λάβει ή λαμβάνουν μέρος την εκάστοτε περίοδο, τον τόπο που ζει κανείς, αλλά και τα κοινωνικά δίκτυα που διαθέτει (οικογένεια, φίλοι, επαγγελματικός περίγυρος, ομάδες που ανήκει ευρύτερα το άτομο κ.ά.), ακόμα και το πολιτισμικό πλαίσιο της χώρας διαμονής ή καταγωγής του ατόμου.

Καταληκτικά, λοιπόν, συνειδητοποιούμε πόσοι παράγοντες αλληλεπιδρούν και επηρεάζουν το ατομικό βίωμα γενικότερα και του πένθους ειδικότερα. Συνεπώς, το άτομο δεν χρειάζεται να ανησυχεί ότι δεν βιώνει «σωστά» την διαδικασία του πένθους, καθώς δεν υπάρχει ενιαίος τρόπος βίωσής του.

Κατά συνέπεια, βέβαια και ο τρόπος διαχείρισης είναι μία αρκετά προσωπική υπόθεση. Είναι βασικό όμως να δούμε ότι, σε κάθε περίπτωση, μπορεί να νιώσουμε την ανάγκη να μιλήσουμε σε έναν ειδικό, γιατί ενδεχομένως η θλίψη μάς ξεπερνάει ή γιατί απλά θέλουμε να μοιραστούμε τις σκέψεις μας. Η επιλογή αυτή σαφώς δεν σημαίνει αδυναμία. Το αντίθετο μάλιστα.

Πώς θα μπορούσαμε να περιγράψουμε το πένθος;

Τέλος, υπάρχουν αρκετοί αλληγορικοί τρόποι που θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν στην κατανόηση της διεργασίας του πένθους, καθώς και να απαντήσουν στο εύλογο ερώτημα αν ολοκληρώνεται ή σταματά ποτέ.

Ένας απλός τρόπος είναι να το φανταστούμε ως μία διαδρομή που δεν έχουμε ξανακάνει με το όχημα του καθενός, που είναι διαφορετικά φορτωμένο, με ό,τι μπορεί να κουβαλά έως τη μέχρι τότε ζωή του.

Ένας δρόμος που μπορεί να έχει στροφές ή μεγάλες ευθείες, ανηφόρες που ζορίζουν το όχημά μας ή κατηφόρες που μας ξεκουράζουν, στάσεις μεγάλες ή μικρές. Η απόσταση είναι εξίσου άγνωστη για τον καθένα όσο και ο τελικός προορισμός. Σε κάθε περίπτωση, στο τέλος της διαδρομής κανείς δεν θα είναι ίδιος.

Ένας ακόμα τρόπος να αναλογιστούμε την διαδικασία αυτή, ίσως πιο γνωστός, περιγράφει το πένθος ως μία μεγάλη φουσκωμένη μπάλα μέσα σε ένα δωμάτιο. Το δωμάτιο έχει διακόπτες φωτός και διάφορα αντικείμενα τριγύρω. Έτσι, η μπάλα που αναπηδά μέσα στο δωμάτιο είναι αρκετά αισθητή, αφού μπορεί να ρίχνει και να σπάει αντικείμενα ή να πατά συνεχώς τους διακόπτες.

Με την πάροδο του χρόνου όμως, ενώ η μπάλα δεν μικραίνει, μεγαλώνει το δωμάτιο μέσω των νέων εμπειριών και αναμνήσεων που χτίζει το άτομο, μέσω των νέων κοινωνικών σχέσεων που αναπτύσσονται ή των παλαιών που εξελίσσονται, μέσω δηλαδή της ίδιας της ανάπτυξης του εαυτού.

Η μπάλα, λοιπόν, ενώ βρίσκεται εκεί, πλέον μικρή σε σχέση με το μέγεθος του δωματίου, δε γίνεται πλέον τόσο αισθητή. Πότε πότε, όλο και πιο σπάνια, μπορεί να σπάει κάτι, απλά σίγουρα δεν θα αναβοσβήνει τα φώτα τόσο συχνά.