Γκρεμίζοντας τα στερεότυπα

Σε ακούω τόση ώρα να μου λες πως είσαι ενάντια στα στερεότυπα, πως εσύ έχεις ξεφύγει από όλα αυτά, πως δεν υπάρχουν διαφορές ανάμεσα σε γυναίκες και άνδρες, πως για εσένα οι φυλετικές διακρίσεις ανήκουν στο παρελθόν, πως δεν έχει σημασία η πανεπιστημιακή μόρφωση, η καταγωγή, πως όλοι οφείλουμε να ξεφύγουμε από αυτά.

Μιλάς με μένος και πάθος για όλα τούτα, με λόγια βαρύγδουπα και τόσο μεγάλα που κάποιο φόβο μου φανερώνουν. Είσαι σίγουρος πως εσύ δεν ακολουθείς κάποια από αυτά ή έστω πως δε φοβάσαι μήπως επιβεβαιώσεις κάποια από όσα αντιτίθεσαι;

Σε ένα κομμάτι των λεγομένων σου συμφωνώ απόλυτα μαζί σου. Όταν οι άνθρωποι είναι «μηχανές» απεριόριστων δυνατοτήτων, είναι αστείο κάποια στερεότυπα να είναι σε θέση να λειτουργούν ως «ταβάνια» σε αυτές τις δυνατότητες. Πιστεύω όμως, πως με το να το μάχεσαι τόσο έντονα, με το να ξοδεύεις τόνους ενέργειας σε έναν τέτοιου είδους πόλεμο δεν καταφέρνεις και τόσα.

Μάλλον περισσότερη δύναμη τους δίνεις. Εξάλλου όσο περισσότερο φοβάσαι την επιβεβαίωση των στερεοτύπων τόσο περισσότερο τα ακολουθείς.

Αποκτήστε το βιβλίο Η σχολή των Θεών, από το εξειδικευμένο βιβλιοπωλείο ψυχολογίας του Psychology.gr

Η ιδέα επιβεβαίωσης της στερεοτυπικής απειλής

Οι Steel και Aronson το 1995 παρουσίασαν σε μια μελέτη τους την ιδέα της επιβεβαίωσης της στερεοτυπικής απειλής. Στερεότυπα τα οποία σε ακολουθούν αλλά δεν δέχεσαι να τα επιβεβαιώσεις, τελικά τα επιβεβαιώνεις.

Ζήτησαν τη συμπλήρωση ενός τεστ αξιολόγησης από λευκούς και έγχρωμους φοιτητές. Από αυτό το τεστ θα έβγαζαν συμπεράσματα για το κατά πόσο οι υποψήφιοι θα ήταν αποτελεσματικοί σε ένα ακαδημαϊκό επίπεδο. Ωστόσο, υπήρχε και ένα άλλο πλαίσιο, ένα σημαντικό σημείο που διαφοροποίησε το συγκεκριμένο τεστ.

Είχε να κάνει με κάτι πολύ απλό, με την ονοματοδοσία του. Χώρισαν τους φοιτητές σε δύο ομάδες. Σε κάθε ομάδα υπήρχαν τόσο έγχρωμοι όσο και λευκοί φοιτητές. Στην πρώτη παρουσίασαν το τεστ ως ένα «Τεστ Ευφυίας». Στη δεύτερη δεν έκαναν κάποιο σχόλιο, επρόκειτο για ένα απλό τεστ. 

Το συγκεκριμένο στερεότυπο εδώ έχει να κάνει με το ότι οι αφροαμερικανοί θεωρούνται λιγότερο έξυπνοι από τους αμερικανούς με ευρωπαϊκή καταγωγή. 

Θέτοντας ένα τεστ ευφυίας σε μια ομάδα που ακολουθεί το στερεότυπο της μειωμένης ευφυίας σε σχέση με άλλες ομάδες, οι σκέψεις που κυριαρχούν στα μέλη της είναι πως οι προσδοκίες των εξεταστών θα είναι ανάλογες. 

Επιπτώσεις του άγχους μη επιβεβαίωσης του προτύπου

Έτσι, οι έγχρωμοι φοιτητές της πρώτης ομάδας έχοντας στο νου τους την ανάγκη να ξεπεράσουν το συγκεκριμένο στερεότυπο πέτυχαν ακριβώς το αντίθετο.

Οι υποψήφιοι εκείνοι εξετάστηκαν κάτω από την πίεση, το άγχος, το φόβο του εκπληρωμένου στερεότυπου έστω και αν αυτό δεν ήταν απόλυτα συνειδητό σε όλους. Το αποτέλεσμα ήταν οι επιδόσεις τους να είναι σημαντικά χαμηλότερες από αυτές των λευκών της ίδιας ομάδας. Συγκεκριμένα, το ποσοστό ήταν περίπου σαράντα τοις εκατό χαμηλότερο. 

Αντίθετα, στην ομάδα που το τεστ παρουσιάστηκε ως ένα απλό τεστ οι έγχρωμοι και οι λευκοί φοιτητές είχαν εξίσου καλές επιδόσεις χωρίς εμφανείς διαφοροποιήσεις στη βαθμολογία.

Το άγχος και ο φόβος της μη επιβεβαίωσης του στερεότυπου μειώνουν την καθαρή σκέψη, εμποδίζουν την ανάδειξη των πραγματικών δυνατοτήτων, θέτουν όρια και ταβάνια σε ικανότητες και δυνατότητες.

Αντίθετα όταν δεν υπάρχει τέτοιου είδους επίκτητος και υποσυνείδητος έλεγχος, απουσιάζει και η ψυχολογική πίεση που μειώνει την επίδοση. Απλούστερα, όταν κάποιος σου υπενθυμίζει πως θα αποτύχεις, το πιθανότερο είναι πως θα τον λάβεις σοβαρά υπόψιν σου. 

 Στερεότυπα και ζητήματα επίτευξης στόχου

Σε μια παρόμοια μελέτη το 1999 από τους Stone, Lynch και Darley, ζητήθηκε σε τρεις ομάδες αποτελούμενες από έγχρωμους και λευκούς φοιτητές η κάθε μία, να ολοκληρώσουν μια σειρά μαθημάτων γκολφ. Τα τεστ αυτά τα ονόμασαν ανά ομάδα, τεστ «Αθλητικής Ευφυίας», τεστ «Αθλητικής Ικανότητας» ή τίποτα από τα δύο. 

Εδώ υπήρχαν δύο στερεότυπα. Το πρώτο ήταν πως οι αφροαμερικανοί θεωρούνται λιγότερο ευφυείς και το δεύτερο πως οι αμερικανοί ευρωπαϊκής καταγωγής θεωρούνται λιγότερο αθλητικοί. 

Στην  ομάδα στην οποία δεν υπήρχε κάποιος χαρακτηριστικός τίτλος τα λάθη ήταν 22 των αφροαμερικανών έναντι 25 των αμερικανών, στην ομάδα «Αθλητικής Ικανότητας» οι λευκοί ήταν χειρότεροι με 28 λάθη έναντι 23 των αφροαμερικανών. Εδώ οι λευκοί ήταν εκείνοι που τελούσαν υπό την απειλή του στερεότυπου.Τέλος, όπως φαντάζεσαι, στο κομμάτι της «Αθλητικής Ευφυίας» οι έγχρωμοι τα πήγαν πολύ χειρότερα με 27 λάθη έναντι 23 των λευκών. 

Τα στερεότυπα που ακολουθούσαν του συμμετέχοντες εμπόδιζαν την αντικειμενική ικανότητα επίτευξης του στόχου τους.

 Το αίσθημα του ανήκειν και τα στερεότυπα

Αφού λοιπόν ο φόβος της επιβεβαίωσης ενός στερεοτύπου σε κάνει υποσυνείδητα να λειτουργείς σύμφωνα με εκείνο, το να το μάχεσαι με τόσο μένος πιθανότατα να μην μπορεί να βοηθήσει τόσο πολύ. 

Ξέρω, θα με ρωτήσεις τι μπορεί να βοηθήσει. 

Το στερεότυπο είναι μια βαθιά ριζωμένη αλλά και γενικευμένη πεποίθηση που σε ακολουθεί όταν ανήκεις σε κάποια συγκεκριμένη ομάδα, τάξη, κατηγορία κλπ και είναι φυσικό να ανήκεις κάπου. Γεννήθηκες για να ανήκεις, το «ανήκειν» είναι αναπόσπαστο δικαίωμά σου. 

Όμως εσύ και εγώ και τόσοι άλλοι γνωρίζουμε πως μια λεκτική αποτύπωση του τύπου «όλες οι γυναίκες…» ή «όλοι οι έγχρωμοι…» όπως στα παραδείγματα που σου παρέθεσα αποτελούν λεκτικές γενικεύσεις και οι λεκτικές γενικεύσεις δεν είναι ακριβείς. 

Μπορώ να σου το αποδείξω αυτό κάνοντάς σου μια ερώτηση: Όλες μα όλες οι γυναίκες; ή Όλοι μα όλοι οι λευκοί; Δεν υπάρχει ούτε μία/ούτε ένας; «Φυσικά και υπάρχει» μου λες. Αφού, όμως, υπάρχει ένας σίγουρα θα υπάρχουν και άλλοι και μπορούν να υπάρξουν περισσότεροι. Σιγά, σιγά εσύ ο ίδιος καταρρίπτεις τις στερεοτυπικές πεποιθήσεις σου. Το κάνεις πολύ φυσικά απαντώντας σε απλά ερωτήματα. 

Δεν έχω να σου πω κάτι άλλο σχετικό. Το ξέρεις τώρα και τώρα δεν τα βάζεις με όλους και όλα για μια ιδεολογία. Έχεις μπροστά σου μια πραγματικότητα.

Το γκρέμισμα των στερεοτύπων

Αντί να μάχεσαι λοιπόν ενάντια σε όλο αυτό γιατί δεν συμμαχείς με το αντίθετο; Σκέψου τι θα συμβεί αν γίνεις σθεναρός υπέρμαχος των σπασμένων στερεοτύπων αντί εχθρός των παγίων; Τι θα γίνει αν βρεις όσα περισσότερα από τα παραδείγματα μιας τέτοιας οπτικής υπάρχουν;

Τι θα γίνει αν προβάλλεις με το περίσσιο σθένος όλα αυτά που αποδεικνύουν τις απόψεις σου; Τι θα γίνει αν επικεντρωθείς σε όλα αυτά, αν τα ντύσεις με την ενέργειά σου και τα υμνήσεις; Αν στρέψεις τα βλέμματα και άλλων σε όσα βλέπεις εσύ; Ξέρεις;

Όχι μόνο οι πεποιθήσεις σου θα γκρεμιστούν και δεν θα υπάρχουν πια στερεότυπα να αντιτίθεσαι αλλά σιγά σιγά τα στερεότυπα θα πάψουν και για άλλους και ίσως κάποτε αποτελούν μια μακρινή ιστορία. Δε θα υπάρχουν ομάδες, φυλές, τάξεις εγκλωβισμένες σε «κουτιά» τότε. Μόνο άνθρωποι θα υπάρχουν. Τι λες;