Social media: Εθισμός στην τελειότητα

Παρόλο που τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν πρόσφατη εξέλιξη στην ανθρώπινη ζωή και καθημερινότητα, φαίνεται να την έχουν καταλάβει, να την έχουν χρωματίσει και σε ένα επίπεδο να την καθορίζουν διαρκώς.

Μέσα από εκεί επικοινωνούμε σε καθημερινή βάση, καταναλώνουμε αγαθά, υιοθετούμε πρότυπα, ενημερωνόμαστε, διασκεδάζουμε. Αυτό δεν είναι ούτε «καλό» ούτε «κακό», δεν είναι «σωστό» αλλά ούτε και «λάθος». Αποτελεί όμως ένα αναμφισβήτητο γεγονός με συνέπειες στην καθημερινότητά μας, τη διάθεσή μας, τις επιλογές μας και τη γενικότερη στάση μας απέναντι στη ζωή. Άρα ίσως είναι μια καλή ευκαιρία να κάνουμε μία παύση και να αναλογιστούμε γύρω από αυτό.

Αρχικά, θα ήταν πολύ χρήσιμο να αναφερθούμε στην ξαφνική, έντονη και δυναμική ενσωμάτωση των κοινωνικών δικτύων στη ζωή μας.

Γιατί το κινητό (κατ’ επέκταση και όλες οι εφαρμογές των social media) αποτελεί προέκταση του εαυτού μας;
Γιατί η ενασχόληση μας με τα social media δεν είναι απλά ένα διάλειμμα από την καθημερινότητα αλλά πολλές φορές αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της;

Οι έρευνες πλέον φαίνεται να προσεγγίζουν τον εθισμό στο διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ως γεγονός και όχι μόνο ως σύμπτωμα (π.χ. της κατάθλιψης), εφόσον μάλιστα οι πιο πρόσφατες μιλούν για μία θετική συσχέτιση των δύο: της εκτεταμένης χρήσης δηλαδή του διαδικτύου και των social media από τη μία και της ανάπτυξης των καταθλιπτικών συμπτωμάτων από την άλλη (Braghieri et al. 2022).

Στα Social Media, το προϊόν είμαστε Εμείς...

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης φαίνεται να στοχεύουν ευθέως σε εμάς. Αντιλαμβανόμαστε ότι το «προϊόν» πλέον είμαστε εμείς οι ίδιοι και ο χρόνος που ξοδεύουμε σε κάθε ένα από αυτά. Για να κερδίσουν λοιπόν τον χρόνο μας, πρέπει πρώτα να κερδίσουν την προσοχή μας, η οποία φαίνεται να είναι αρκετά ευάλωτη στην πληθώρα ερεθισμάτων που της προσφέρει το διαδίκτυο.

Ο τρόπος λειτουργίας των εφαρμογών αυτών, όπως είναι το Facebook, το Instagram, το TikΤok κλπ., φανερώνει και τον στόχο τους. Αρχικά, η ελκυστικότητα της αδιάκοπης έκθεσης του εγώ, η αυτοτροφοδοτούμενη δημοσιότητα, η προσοχή ως απόλυτό ζητούμενο της αγοράς, οδηγούν, σύμφωνα με τον Citton (2017) στον σχηματισμό μιας «Οικονομίας της Προσοχής».

Ο ρόλος της ντοπαμίνης

Σταδιακά με τη χρήση, ο ήχος του μηνύματος, του like ή της ειδοποίησης και η εμφάνιση τους στις οθόνες μας έχει άμεσες επιπτώσεις στη συμπεριφορά και τη διάθεσή μας, καθώς έχει φανεί ότι οδηγεί στην απελευθέρωση ντοπαμίνης, του νευροδιαβιβαστή που μας κάνει να αισθανόμαστε αυτόν τον γνωστό σε όλους μας ενθουσιασμό και την ευφορία, όπου όμως φθίνει γρήγορα.   

Αυτός ο κύκλος της ντοπαμίνης είναι που κάνει τη χρήση των social media τόσο αναγκαία και κάποιες φορές την ανάγει σε εθισμό. Μοιάζει με τον εθισμό στις ουσίες κατά τη χρήση των οποίων δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος. Η εκτεταμένη χρήση οδηγεί σε ικανοποίηση, η ικανοποίηση σε υπερέκκριση ντοπαμίνης.

Ο εγκέφαλός μας εθίζεται σε αυτή την πρόσκαιρη ικανοποίηση και ζητά συνεχώς κι άλλη κι άλλη κι άλλη…

Οι ανάγκες που θέλουμε να καλύψουμε μέσω των Social Media

Δεν είναι όμως μόνο η νευροφυσιολογία που ευθύνεται για αυτόν τον εθισμό. Είναι ότι μέσω των social media φαίνεται να καλύπτονται (;) βαθιές ανθρώπινες ανάγκες όπως είναι η ανάγκη για αποδοχή, η ανάγκη για γνώση, για εξερεύνηση και ανάπτυξη της ταυτότητας και κυρίως η ανάγκη για προβλεψιμότητα.

Το άτομο νιώθει καλύτερα όταν θεωρεί ότι ελέγχει τα πράγματα.

Στην πραγματικότητα βέβαια αυτό δεν μπορεί να συμβεί και ανά τα χρόνια αναπτύχθηκαν κουλτούρες, πρακτικές και ολόκληρα κινήματα που έδιναν την αίσθηση της προβλεψιμότητας και του ελέγχου, για παράδειγμα τα ζώδια, οι προβλέψεις του μέλλοντος μέσω παράδοξων πρακτικών, οι ρατσιστικές θεωρίες που αποδίδουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά σε συγκεκριμένους ανθρώπους προσφέρουν αυτήν ακριβώς την ψευδή κατά τ’ άλλα αίσθηση της προβλεψιμότητας.

Αντίστοιχα, λοιπόν, μπορούμε εύκολα να αναλογιστούμε πώς δημιουργείται αυτή η αίσθηση όταν ο χρόνος μας προσφέρεται στην περιήγησή μας στα social και όχι σε οτιδήποτε άλλο που απαιτεί προσπάθεια, ενέργεια και ενεργή συμμετοχή.

Καταναλώνουμε περιεχόμενο χωρίς να αισθανόμαστε.

Αυτό βέβαια έχει φανεί να έχει και περαιτέρω επιπτώσεις. Σε πρόσφατες απεικονιστικές μελέτες φάνηκε ότι οι συστηματικοί χρήστες (heavy users) παρουσίασαν συρρικνωμένη την έλικα του προσαγωγίου, το κομμάτι εκείνο του εγκεφάλου που μεταξύ άλλων συμμετέχει στο σχηματισμό και στην επεξεργασία των συναισθημάτων, στη μάθηση, τη μνήμη και κατά συνέπεια την ενσυναίσθηση.

Αντιλαμβανόμαστε, εν ολίγοις, με ποιον τρόπο ένα εξελικτικό επίτευγμα, εκείνο της ικανότητας να σχετιζόμαστε επαρκώς με άλλους μέσω της ενσυναίσθησης, φθίνει ακριβώς επειδή δεν χρησιμοποιείται πλέον αρκετά.

Έτσι, σταδιακά ίσως να διαπιστώσουμε ότι το πρώτο πράγμα που κάνουμε όταν ξυπνήσουμε ή/ και το τελευταίο πριν κοιμηθούμε είναι να κοιτάξουμε τα social media, τα likes, τα μηνύματα ή τις ειδοποιήσεις μας. Ίσως να διαπιστώσουμε ότι ζούμε μεγάλο μέρος της ζωής μας κοιτώντας, θαυμάζοντας, επιθυμώντας, χαζεύοντας τις ζωές των άλλων μέσα από ένα παράθυρο λίγες ίντσες ανοιχτό.

Τι δείχνουμε τελικά στα Social Media; Η έννοια του εαυτού

Και σε αυτό το σημείο ίσως να γεννάται εύλογα το ερώτημα: Ό,τι βλέπω είναι αληθινό;

Δεν είναι λίγες οι φορές που έχουμε ακούσει/ σκεφτεί/ διατυπώσει σχόλια όπως «Είναι πολύ διαφορετικός-ή από κοντά!», «Καμία σχέση δεν έχει με τις φωτογραφίες που ανεβάζει.», «Τσαλακώνεται πολύ στα social media».

Άρα τι δείχνουμε τελικά στα social media; Είμαστε ο πραγματικός μας εαυτός ή ο εαυτός που θα θέλαμε να είμαστε; Εν ολίγοις, το εικονικό είναι πραγματικό;

Εδώ μπαίνει ενεργά η έννοια του εαυτού. Ο καθένας έχει μία αντίληψη για το ποιος είναι, η οποία βασίζεται κυρίως στην αυτοπαρατήρηση, τις αναμνήσεις και τις εμπειρίες μας αλλά και στην εικόνα που νομίζουμε ότι οι γύρω μας έχουν για εμάς, στις «ταμπέλες» που έχουμε φορέσει (καλό- κακό παιδί, αντιδραστικός- υπάκουος, επαναστάτης- κομφορμιστής) και στους ρόλους που αναλαμβάνουμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας. Ταυτόχρονα όμως υπάρχει και ο ιδανικός εαυτός, ο οποίος αποτελεί τη φαντασιακή εκδοχή του πώς θα θέλαμε να είμαστε.

Όταν ο πραγματικός εαυτός πλησιάζει τον ιδανικό εαυτό, τότε η αίσθηση της αυτοεικόνας είναι ενισχυμένη. Με λίγα λόγια αισθανόμαστε καλά. Όταν όμως η αίσθηση του ποιος είμαι απέχει πολύ από αυτό που θα ήθελα να είμαι, κυριαρχεί η έλλειψη της αυτοεκτίμησης και η χαμηλή αίσθηση αυτοαποτελεσματικότητας.

Τα social media, ως αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μας, μας τροφοδοτούν συνεχώς με «τελειότητα»: ιδανικές εκδοχές προτύπων, ονειρεμένα ταξίδια, ευχάριστες στιγμές ζευγαριών και φίλων, ειδυλλιακά τοπία, αψεγάδιαστα σώματα, γρήγορα βίντεο με highlights και μουσική υπόκρουση που δείχνει πόσο θετικά είναι όλα, τέλειες μητέρες, ιδανικοί πατεράδες, βγαλμένες από διαφήμιση οικογένειες.

Ο εγκέφαλός μας όμως είτε συνειδητά είτε- τις περισσότερες φορές- ασυνείδητα, δεν επεξεργάζεται ιδιαιτέρως και σε βάθος το υπερπροσφερόμενο ερέθισμα. Το συμπέρασμα είναι αυθαίρετο: για να φαίνεται έτσι, έτσι είναι.

Η σύγκριση είναι πάντα κατά του πραγματικού εαυτού, ενώ η εκδοχή του ιδανικού εαυτού επηρεάζεται και φτάνει σε δυσθεώρητα μη ρεαλιστικά πρότυπα. Η απόσταση πραγματικού και ιδανικού μεγαλώνει με εμφανείς συνέπειες στην αυτοεκτίμηση, μιας που στην ουσία συγκρίνουμε την καθημερινότητά μας με όλα τα άσχημα και τα ανιαρά όχι με την καθημερινότητα των άλλων (αυτή άλλωστε δεν φαίνεται) αλλά με τις ιδανικές στιγμές τους.

Τότε μάλιστα ίσως να διαπιστώσουμε ότι μας προσφέρει μία πρόσκαιρη «ανακούφιση» και χαρά το να κάνουμε αναρτήσεις. Όμως κι εμείς θα ποστάρουμε σαν να πουλάμε τον εαυτό μας.

Τα likes είναι η επιβεβαίωση που έχουμε ανάγκη. Αν μία φωτογραφία δεν πάρει πολλά likes δεν είναι καλή και το αντίστροφο. Η αξία μας εξαρτάται από το πόσοι θα «αγοράσουν» αυτό που πουλάμε.

Η αξία του να διαμορφώσουμε το περιβάλλον μας στα Social Media

Τώρα λοιπόν ίσως να είναι η στιγμή να κάνουμε εκείνη την παύση και να σκεφτούμε:

• Πόσες φορές, από όλες εκείνες που μέσα στην ημέρα μου μπαίνω στα social, γίνονται συνειδητά και όχι μηχανικά;
• Πόσες φορές μέσα στη μέρα ελέγχω το κινητό μου για ειδοποιήσεις;
• Αυτή η φορά που μπήκα στην αρχική σελίδα του Facebook, του Instagram, του TikTok, τι μου πρόσφερε;
• Μετά από αυτό το scroll, πώς νιώθω
• Πότε νιώθω άραγε την ανάγκη να μπω στα social; Μήπως όταν βαριέμαι, όταν θυμώνω, όταν στενοχωριέμαι;

Οι απαντήσεις σε αυτές τις ερωτήσεις ίσως στην αρχή να είναι πιο δύσκολες αλλά, αν εξασκηθούμε, με τον καιρό θα έχουμε μία πιο συνειδητή επαφή με τα social και, άρα, με ένα σημαντικό κομμάτι του εαυτού μας.

Τέλος, οι ενήλικοι χρήστες έχει φανεί ότι κατά μέσο όρο ξοδεύουν δυόμισι ώρες την ημέρα στα social, ενώ οι ανήλικοι φτάνουν κατά μέσο όρο τις τρεισήμισι. Αυτός ο χρόνος αθροιστικά είναι αρκετός για να μας διαμορφώσει, να μας επηρεάσει και να μας καθορίσει.

Είναι πολύ σημαντικό, επομένως, να διαμορφώσουμε το «περιβάλλον» μας στα social media όπως ακριβώς θα διαμορφώναμε και το δωμάτιό μας, το σαλόνι μας, έναν χώρο στον οποίο περνάμε αρκετές ώρες της καθημερινότητάς μας.

Τι σημαίνει διαμορφώνω το περιβάλλον μου στα social; Δεν χρειάζεται να ακολουθούμε όλα εκείνα τα «τέλεια» πρότυπα της άπιαστης ζωής, μπορούμε να ακολουθήσουμε και να σχετιστούμε με λογαριασμούς και ανθρώπους που προβάλλουν έναν πιο ρεαλιστικό τρόπο ζωής.

Δεν μας βοηθά πολλές φορές να σχετιζόμαστε ή να μαθαίνουμε για τη ζωή ατόμων από το παρελθόν μας.

Ας βάλουμε στην καθημερινότητά μας ανθρώπους, λογαριασμούς, σελίδες που μας προσφέρουν κάτι είτε αυτό είναι πληροφόρηση είτε είναι ελπίδα είτε αρμονία.

Οι ανάγκες αλλάζουν, ο σύγχρονος τρόπος ζωής σχεδόν επιβάλλει την κοινωνική δικτύωση σαν δίκοπο μαχαίρι: η συνήθεια των social media όταν γίνεται εθισμός σαν τραγική ειρωνεία επιφέρει και την κοινωνική απομόνωση όπως ίσως και η αποκοπή από αυτά.

Άρα ίσως μία ορθολογιστική, πιο συνειδητή χρήση τους, που να βασίζεται στους δικούς μας όρους και ανάγκες, να ήταν η καλύτερη δυνατή λύση στο πρόβλημα της εποχής μας. Το παράθυρο που ανοίγεται μπροστά μας είναι γεμάτο δυνατότητες και ταυτόχρονα κινδύνους. Αν τους διακρίνουμε ίσως η θέα γίνει ακόμα καλύτερη.

 

Βιβλιογραφία

Arefin, Md & Islam, Rafiqul & Ameen, Mohitul & Afrin, Sharmina & Islam, Dr. Nazrul. (2017). Impact of Smartphone Addiction on Business Students’ Academic Performance: A Case Study. Independent Journal of Management & Production. 8. 955. 10.14807/ijmp.v8i3.629.

Basso MA, Uhlrich D, Bickford ME. Cortical function: a view from the thalamus. Neuron. 2005 Feb 17;45(4):485-8. doi: 10.1016/j.neuron.2005.01.035. PMID: 15756758.

Bhargava, V., & Velasquez, M. (2021). Ethics of the Attention Economy: The Problem of Social Media Addiction. Business Ethics Quarterly, 31(3), 321-359. doi:10.1017/beq.2020.32 

 Braghieri, Luca, Ro'ee Levy, and Alexey Makarin. 2022. "Social Media and Mental Health." American Economic Review, 112 (11): 3660-93.

Citton, Y., (2017) The Ecology of Attention, Polity Press.

Fakhoury, M. 2014. The addicted human brain: An overview of imaging studies and their treatment implications. Open Access Library Journal, 1: e1033.

Goldstein, R. Z., & Volkow, N. D. 2011. Dysfunction of the prefrontal cortex in addiction: Neuroimaging findings and clinical implications. Nature Reviews Neuroscience, 12 (11): 652–69.

Hou, Y., Xiong, D., Jiang, T., Song, L., & Wang, Q. (2019). Social media addiction: Its impact, mediation, and intervention. Cyberpsychology: Journal of Psychosocial Research on Cyberspace, 13(1), article 4. doi.org/10.5817/CP2019-1-4