Ψυχολογικός χρόνος - Αντικειμενικός χρόνος: Η εμπειρία τους στη θεραπεία

Ο χρόνος είναι η ιδιαίτερη αίσθηση του ανθρώπου, η αίσθηση των θνητών, αυτό που μας ξεχωρίζει από τα ζώα και τους θεούς. Αναμφισβήτητα, η πιο αινιγματική όλων των ανθρώπινων εμπειριών μπορεί να είναι η αντίληψη του χρόνου. Ωστόσο, ο χρόνος θεωρείται επίσης ως η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης, ως παγκόσμια ανθρώπινη σταθερά, και ως να διαπερνά όλη την ανθρώπινη εμπειρία.

Ο χρόνος είναι επίσης στενά συνυφασμένος με τις πιο θεμελιώδεις ανθρώπινες αντιλήψεις του εσωτερικού και του εξωτερικού κόσμου, όπως η αιτιότητα, η αλλαγή, η ανάπτυξη, η ωρίμανση, η τάξη, η αυτογνωσία, ο καθορισμός και η επίτευξη στόχων. Επομένως, έχει τεράστια σημασία για το νόημα και τη σημασία που αποδίδουμε σε γεγονότα, αντικείμενα και άλλους ανθρώπους.

Παρόλα αυτά, πολλοί αιώνες φιλοσοφικής και ψυχολογικής αναζήτησης και έρευνας δεν κατάφεραν να απαντήσουν στο βασικό ερώτημα που σχετίζεται με τον χρόνο, δηλαδή, είναι ο χρόνος προϊόν του νου (δηλ., προέρχεται εσωτερικά, συνδέεται με ένα επίπεδο συνείδησης και επομένως είναι φαινομενολογική εμπειρία), όπως ισχυρίζονται ο Πλάτωνας, ο Καντ και ο Χέγκελ, ή έχει τις ρίζες του στον εξωτερικό κόσμο, και ως εκ τούτου είναι απόλυτο προϊόν του σύμπαντος γενικότερα, όπως ισχυρίστηκαν οι Ντεκαρ, Λοκ και Νεύτωνας.

Ανεξάρτητα από το ποια είναι η απάντηση ή αν τελικά υπάρχει μόνο μία απάντηση, ο χρόνος είναι έννοια μοναδική στο είδος της και βρίσκεται μεταξύ όλων των γεγονότων, αλλά κυρίως μέσα σε όλα τα γεγονότα. Ο χρόνος είναι σαφής διάσταση της φυσικής εμπειρίας, παγκόσμια και θεμελιώδης μορφή όλης της ανθρώπινης συναίσθησης. 

Η φύση και η δομή του χρόνου

Από ποιο χρονικό πλαίσιο βλέπουμε τον κόσμο γύρω μας;

Οι άνθρωποι αντιλαμβανόμαστε την έννοια του χρόνου ως τρεις χωριστές, αν και δυναμικά αλληλένδετες φάσεις, δηλαδή, παρελθόν, παρόν και μέλλον.

Η πολύπλοκη αλληλεπίδραση μεταξύ αυτών των τριών φάσεων μπορεί να γίνει κατανοητή ως ένα γεγονός που δεν έχει συμβεί ακόμα (μέλλον) προορίζεται να βιωθεί σε ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο (παρόν) και τελικά να χαθεί μέσα στη μνήμη (παρελθόν). Αυτό το αναπόφευκτο φαινόμενο πηγάζει από την απλή τάξη των γεγονότων τη ζωής, όπου ενώ το μέλλον είναι «άγνωστο» και σίγουρα απρόβλεπτο, γεμάτο με θετικές (ελπίδες, φαντασιώσεις) ή αρνητικές (ανησυχία, φόβο) προσδοκίες, το παρόν είναι φανερό και συνεχώς μεταβαλλόμενο, και το παρελθόν είναι η δεξαμενή στη οποία κατοικούν οι μνήμες, παρέχει στο άτομο σταθερότητα και κρατά τις εμπειρίες μοναδικές και αμετάβλητες.

Ο χρόνος είναι ένα βίωμα που ενυπάρχει στην ικανότητα για έλεγχο της πραγματικότητας και την αναζήτηση του σκοπού.

Η ροή του χρόνου

Ζητήματα Ηθικής και Δεοντολογίας στην Άσκηση της Ψυχοθεραπείας
Κύκλος Σεμιναρίων για Επαγγελματίες Ψυχικής Υγείας | Γενική είσοδος: 35 ευρώ
Θεματικές Ενότητες: Διπλές σχέσεις θεραπευτή – θεραπευόμενου | Ψυχική ανθεκτικότητα του θεραπευτή | Υπέρβαση – παραβίαση ορίων στην ψυχοθεραπευτική σχέση | Ειδικές προκλήσεις στην ψυχοθεραπεία | Ζητήματα ηθικής και δεοντολογίας | Διαχείριση εξω-θεραπευτικών πληροφοριών | Διατήρηση και άρση του απορρήτου

Ο χρόνος είναι πολύ αργός για όσους περιμένουν, πολύ γρήγορος για όσους φοβούνται, πολύ μακρύς για όσους θρηνούν και πολύ σύντομος για όσους γλεντούν. Και για τους ερωτευμένους….για τους ερωτευμένους, ο χρόνος είναι αιωνιότητα. (Ουίλιαμ Σαίξπηρ)

Αντικειμενικός χρόνος - Υποκειμενικός χρόνος

Η ροή του χρόνου, ωστόσο, ξεπερνά κάθε απλοϊκή προσπάθεια οριοθέτησης σε αυτές τις τρεις κύριες φάσεις. Ανεξάρτητα από το πόσο στατικός ή δυναμικός είναι αυτός ο τριμερής διαχωρισμός του χρόνου ή πόσο λογικός φαίνεται να είναι, εξακολουθεί να καμουφλάρει κάποιες πολύ σημαντικές και συμπληρωματικές επιρροές στις πτυχές του. Για παράδειγμα γίνεται συχνά διάκριση μεταξύ αντικειμενικού και υποκειμενικού χρόνου.

Ο αντικειμενικός χρόνος συνήθως εξομοιώνεται με τον γεωφυσικό, μετρήσιμο ωρολογιακό χρόνο. Η αντίληψη αυτού του χρόνου είναι γραμμική, αποκαλείται «το βέλος του χρόνου», συνεχής, ομοιόμορφη, καθολική και αναγωγική. Αυτός ο χρόνος υπάρχει ανεξάρτητα από την ανθρώπινη συνείδηση.

Αντίθετα, ο υποκειμενικός χρόνος, μπορεί να θεωρηθεί ως ανομοιόμορφος, εσωτερικά προσδιορισμένος, προσωπικός, βιωματικός, επηρεασμένος από φευγαλέες αντιλήψεις, συναισθήματα και πεποιθήσεις. Είναι ελαστικός και καθορίζεται, μερικώς, από κοινωνικοπολιτιστικές επιδράσεις και αξίες. Είναι επομένως «αισθητός χρόνος». Συνεπώς, μέσα στον υποκειμενικό ή ψυχολογικό χρόνο, η εμπειρία της διάρκειας και της ροής του χρόνου μπορεί να μειωθεί ή να επεκταθεί, η αλληλουχία και η σειρά των γεγονότων μπορεί να αντιστραφεί και, όπως συχνά συμβαίνει, οι σκέψεις μπορούν να αναστραφούν τόσο για να προσαρμοστούν με τις εμπειρίες του παρελθόντος, όσο και για να συναντηθούν με τα μελλούμενα.

Επομένως, ο υποκειμενικός χρόνος δεν συμμορφώνεται με την πιο παραδοσιακά ομαλή όμως απλοϊκή γραμμική ακολουθία του ωρολογιακού χρόνου (παρελθόν -> παρόν -> μέλλον), αντίθετα επιτρέπει μια πολύπλοκη και συχνά απρόβλεπτη αλληλεπίδραση μεταξύ διαφόρων χρονικών γεγονότων.

Η υποκειμενική εκτίμηση του χρόνου συνδέεται επίσης με τη μορφή και την ένταση των προσωπικών μας στόχων, με τρόπο τέτοιο που, η πρόβλεψη του απώτερου μέλλοντος συνδέεται με την επιλογή μακροπρόθεσμων στόχων, συγκεκριμένα την επιδίωξη στόχων που βασίζονται στη γνώση και τη συνειδητή προσπάθεια, ενώ παράλληλα ο προσανατολισμός μας στο παρόν συσχετίζεται με την επιλογή βραχυπρόθεσμων στόχων, κυρίως συναισθηματικής υφής, βαρύτητας και ικανοποίησης.

Στην πραγματικότητα, ανεξάρτητα από τη θέση που καταλαμβάνει το εξωτερικό γεγονός ή η ψυχική του αναπαράσταση στο συνεχές του χρόνου, η εμπειρία του κατοικεί στο παρελθόν, ενώ το συναίσθημα που προκαλεί είναι πάντα στο παρόν.

Για να το θέσουμε διαφορετικά, οι προσωπικές εμπειρίες, αν και προβάλλονται στο συνεχές των χρονικών φάσεων, τελικά είναι αγκυροβολημένες μόνο σε μία, στο παρελθόν. Παράλληλα, ενώ όλα τα συναισθήματα είναι προσανατολισμένα είτε στο μέλλον όπως η ανησυχία και η ελπίδα, είτε στο παρελθόν όπως η απογοήτευση και η ικανοποίηση, υπάρχουν μόνο στο παρόν, γιατί τα αισθανόμαστε στο εδώ-και-τώρα.

Πώς ο προσανατολισμός μας στον χρόνο (παρελθόν, παρόν ή μέλλον) επηρεάζει τις προσδοκίες μας για το μέλλον;

Αυτό που καθορίζει το «βιωμένο» χρόνο στο συνεχές του μέλλοντος-παρόντος-παρελθόντος δεν είναι η γνώση της εξωτερικής πραγματικότητας, αλλά μάλλον ο τρόπος που αντιλαμβάνεται κανείς την ίδια του την κατάσταση επάρκειας, δηλ., ως το βίωμα ανημπόριας του Εαυτού αναφορικά με κάποια αντίξοη ή προκλητική πραγματικότητα, μέσα ή έξω από τον εαυτό μας, στην οποία επενδύεται επίμονα η προσοχή του.

Η ύπαρξη άγχους έχει ως υπόστρωμα την επίγνωση κάποιου κινδύνου και την πρόβλεψη αποτυχίας στο μέλλον. Αλλά, όσο μεγαλύτερο το άγχος, «από στιγμή σε στιγμή θα συμβεί κάτι τρομερό», «δεν θα τα καταφέρω» τόσο λιγότερη συνείδηση έχει το άτομο για το μέλλον ως μέλλον, είτε αμυντικά αρνείται το μέλλον υπέρ ενός πιο ελέγξιμου παρόντος ή παρελθόντος είτε ξαφνικά πανικοβάλλεται, χωρίς να μπορεί να διαχωρίσει ένα απειλητικό μέλλον από ένα καταστροφικό παρόν.

Για να νιώσει κανείς άγχος, πρέπει να μπορεί να έχει μια ψυχική αναπαράσταση του εαυτού του σε μια μελλοντική κατάσταση, να αξιολογεί τον εαυτό του ως επαρκή ή ανεπαρκή σε σχέση με την επικινδυνότητα ή την προκλητικότητα μιας κατάστασης.

Αν παρ΄όλα αυτά, το Εγώ μας πεισθεί ότι η ζημιά είναι πραγματική ή βέβαιη, μια επικείμενη συμφορά μπορεί να καταλήξει σε ένα καταθλιπτικό συναίσθημα και όχι άγχος – σαν να έχει ήδη γίνει η ζημιά «είμαι αποτυχημένος», αν και αντικειμενικά μπορεί να είναι ακόμα μακριά, και αυτό να το γνωρίζουμε. Αν η επίγνωση της δυνατότητας ότι το καταστροφικό γεγονός μπορεί να αποφευχθεί είναι ανίσχυρη ή απουσιάζει, δηλαδή αν το Εγώ μας χάσει την ικανότητά του να αντιλαμβάνεται τη δυνατότητα αποφυγής μιας ήττας, το επιβλαβές γεγονός δεν γίνεται πλέον αντιληπτό στο μέλλον, αλλά σαν κάτι που έχει ήδη συμβεί στο παρελθόν «δεν αξίζω τίποτα», και το άτομο νιώθει κατάθλιψη.

Με το να αντιλαμβάνεται την ανεπάρκειά του σε σχέση με ένα επιβλαβές γεγονός στο παρελθόν, ο Εαυτός εκτιμά την πραγματικότητα ως αναπόδραστη, αναπόφευκτη, αμετάκλητη «ό,τι και να κάνω τίποτα δεν αλλάζει» –το τελειωτικό είναι η ουσία του παρελθόντος. Και το συναίσθημα που προκύπτει είναι η κατάθλιψη.

Για να νιώσει κανείς ευφορία ή κατάθλιψη, θα πρέπει να μπορεί να έχει την ψυχική αναπαράσταση του εαυτού του σε μια παρελθούσα κατάσταση, να αξιολογεί την επάρκειά του σύμφωνα με μια επιτυχία ή αποτυχία που είναι αδύνατο να αλλάξει, που είναι «τοποθετημένη» στο παρελθόν (π.χ., θλίψη για χαμένες ευκαιρίες, ανεκπλήρωτες σχέσεις, φυσικές ικανότητες, ή ικανοποίηση για στόχους που πέτυχε, σχέση με ανθρώπους που επιθύμησε, ικανότητες που ανάπτυξε).

Το αίσθημα ότι ο χρόνος είναι αργός, ότι δεν κινείται ή ότι είναι ατέρμων και ότι ο κόσμος δεν έχει νόημα, είναι άδειος ή κατοικείται από αδιάφορους ανθρώπους, ενώ ο εαυτός μας υπάρχει μόνος του, χωρίς αγάπη, χωρίς σκοπό και χωρίς αξία, «είμαι διαφορετικός, κανείς δε μπορεί να με καταλάβει», θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ανία. Η ανία, και στην ακραία της μορφή η αίσθηση του κενού, είναι ένα συναίσθημα στο οποίο οι ναρκισσιστικές προσωπικότητες είναι ιδιαίτερα επιρρεπείς.

Το αίσθημα του αργού ή του ατέρμονος χρόνου αντιστοιχεί σε μια ανικανότητα να τοποθετήσει κανείς τον εαυτό του σε οποιαδήποτε άλλη χρονική προοπτική εκτός από το άμεσο παρόν. Το παρελθόν ή το μέλλον γίνονται ακατανόητες ιδιότητες, απαγορευμένες περιοχές, που δεν μπορεί κανείς να προσπελάσει.

Στη θεραπεία

Η ενδοσκόπηση είναι πάντα ανασκόπηση

Η ψυχοθεραπεία, ουσιαστικά, σχετίζεται με το χρόνο. Έμμεσα ή άμεσα, ο χρόνος κυριαρχεί στο θεραπευτικό πλαίσιο, καθώς ρίχνει φως στη συνύπαρξη του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος, όπως επηρεάζεται από την σκέψη.

Η έννοια της ροής του χρόνου είναι αλληλένδετη με τη ροή της σκέψης και του συναισθήματος με το οποίο είναι επενδυμένη, και το οποίο γίνεται αντιληπτό στο εδώ-και-τώρα.

Η κινητήρια δύναμη για τη θεραπεία είναι όλα όσα συμβαίνουν στο εδώ και τώρα, ενόσω γίνεται μια προσπάθεια να εξερευνήσουμε πώς οι διαταραχές στο παρόν καθορίζονται από γεγονότα στο παρελθόν. Στο πλαίσιο της θεραπευτικής διαδικασίας, το παρελθόν δεν είναι μια παθητική και αμετάβλητη δεξαμενή μνήμης, αλλά μια ασταθής και δυναμική πλατφόρμα που αλλάζει διαρκώς καθώς οι επαναλαμβανόμενες προσωπικές αναμνήσεις επανερμηνεύουν το περιεχόμενό της και νοηματοδοτούν εκ νέου τα «τότε» βιώματα. Με άλλα λόγια, το ίδιο γεγονός το παρατηρούμε με διαφορετική ματιά.

Στο εδώ-και-τώρα του θεραπευτικού πλαισίου, ο ψυχισμός του θεραπευόμενου ταξιδεύει προς τα μπρος και προς τα πίσω, επιτρέποντάς του με αυτό τον τρόπο να βιώσει συναισθήματα που καθορίζονται από την έννοια του χρόνου. Έτσι, η πρόβλεψη και η προσδοκία των μελλοντικών γεγονότων, τόσο θετικά (π.χ., ελπίδες, επιθυμίες), όσο και αρνητικά (π.χ., φόβοι, ανησυχίες), μπορεί να επηρεάσουν το νόημα που δίνουμε στο παρόν, δεδομένου ότι χρησιμεύει για την παρακίνηση ή την καθήλωση σε ορισμένες εμπειρίες και συμπεριφορές, αλλά και στην ερμηνεία και αναδιοργάνωση του παρελθόντος.

Στη θεραπευτική διαδικασία ο εαυτός μας, ως ένας συνειδητός παράγοντας περνά από κατάσταση σε κατάσταση, αλλάζοντας χωρίς διακοπή. Η κίνηση και η αλλαγή συμβαίνουν ακατάπαυστα. Παρόλο που συμβαίνουν στον ίδιο χώρο, κάθε επανεμφάνισή τους δεν γίνεται αντιληπτή με τον ίδιο τρόπο όπως η προηγούμενη.

Όπως το διατύπωσε ο Sartre, μέσα από τις συσσωρευμένες επιλογές, τις πράξεις και τις απόπειρές μας να δράσουμε, «δημιουργούμε διαρκώς τον εαυτό μας», με αποτέλεσμα την καλύτερη συγκρότηση της εικόνας του εαυτού και του κόσμου.

Ο χρόνος είναι η ουσία από την οποία είμαι φτιαγμένος. Ο χρόνος είναι ένα ποτάμι που με παρασέρνει, αλλά το ποτάμι είμαι εγώ (Χόρχε Λουίς Μπόρχες)

Βιβλιογραφία

1. Sacks O.,(2019), Το ποτάμι της συνείδησης, Αθήνα: εκδ. Πατάκη
2. Χαρτοκόλλης Π., (2006) Χρόνος και Αχρονικότητα, Αθήνα: εκδ. Καστανιώτη
3. Bradford S, (2011) Experience and the Passage of Time, pub: in Philosophical Perspectives Vol.25.
4. Lorraine G. A.(1979) The perception of Time, Perception & Psychophysics Vol. 26 (5),340-354