Πρότυπα: τα επιλέγουμε ή μας τα επιβάλλουν;

Το παιδί που γεννιέται θα έρθει σε έναν κόσμο ήδη διαμορφωμένο και έτοιμο να του ενσταλάξει την γνώση του. Αυτός θα το «σιδερώσει» και θα το «τσακίσει» ανάλογα με τα κοινωνικά πρότυπα. Τα πρώτα ερεθίσματα θα τα δεχτεί μέσω της οικογένειας και του ευρύτερου περιβάλλοντος που θα μεγαλώσει.

Η M. Ainsworth διακρίνει το δεσμό «προσκόλλησης» σε ασφαλή, ανασφαλή και αποδιοργανωμένο/αδιαφοροποίητο.

Ανάλογα με τα χαρακτηριστικά και το δεσμό αυτής της «προσκόλλησης» στον πρώτο φροντιστή (π.χ. μητέρα), θα αρχίσει το παιδί να εξωτερικεύει συμπεριφορές, πρωτίστως για την κάλυψη των άμεσων αναγκών του. Η ποιότητα της προσκόλλησης θα δημιουργήσει τα εσωτερικά μοντέλα που θα αναπτύξει και θα θέσει τις βάσεις για το άτομο που θα εξελιχθεί.

Με απώτερο στόχο την αυτοπραγμάτωσή του στην πορεία της ζωής του, θα «τσαλακωθεί», θα ξεδιπλώσει και θα ορίσει τις πτυχές της προσωπικότητάς του, εκεί που του ταιριάζουν.

«Τα παιδιά δεν είναι πράγματα που πρέπει να διαμορφωθούν. Είναι άνθρωποι που πρέπει να ξεδιπλωθούν» Jess Lair

H κοινωνικογνωστική θεωρία είναι μια θεωρία μάθησης και κοινωνικής συμπεριφοράς που εστιάζει στο πώς μαθαίνουν οι άνθρωποι μέσω της παρατήρησης, της μίμησης και της μοντελοποίησης (Bandura).

Το άτομο θα αντιγράψει τις εκφράσεις, τις φοβίες, τους τρόπους αντιμετώπισης των προβλημάτων και τις συμπεριφορές των προτύπων οικογένειας (γονέων και αδελφών), όπως και του ευρύτερου περιβάλλοντος (δασκάλων, συμμαθητών και κοινωνικών προτύπων).

Απαραίτητο στοιχείο για να μάθει ο παρατηρητής τη συμπεριφορά του προτύπου αποτελεί η επιλεκτική προσοχή και η επικέντρωσή του σε αυτό το πρότυπο που παρατηρεί. Όσο μεγαλύτερη σχέση και ομοιότητα παρουσιάζει ο παρατηρητής με το πρότυπο, ευνοείται και η μάθηση.

Η εξουσία, η κοινωνική θέση, η ηλικία, το φύλο, η συναισθηματική αξία, η επιτυχία, η φιλική ή εχθρική συμπεριφορά γίνονται αντικείμενο μίμησης.

Ο παρατηρητής «έλκεται» από δραστηριότητες που θα μιμηθεί, ή τις αγνοεί, ανάλογα με τις γνωστικές του ικανότητες και τη συναισθηματική διέγερση που του προκαλεί η παρατήρηση του προτύπου. Η ανασφάλεια και η εξάρτηση του παρατηρητή τον ωθούν στη μίμηση συμπεριφορών, με σκοπό να κερδίσει την αποδοχή, ή να μην χάσει την ασφάλεια και την εμπιστοσύνη του προτύπου.

Η ανατροφοδότηση που θα λάβει από το περιβάλλον του, η αυτοπαρατήρηση, η εξωτερική και εσωτερική ενίσχυση, η χορήγηση αμοιβής ή τιμωρίας θα καταγραφεί ως εμπειρία που θα ενισχύσουν ή όχι την επανάληψη της συμπεριφοράς του προτύπου.

Οι ικανότητες, οι δεξιότητες, οι πεποιθήσεις, οι στόχοι και οι προσδοκίες που έχει το άτομο θα το κατευθύνουν, επίσης, για να «χτίσει» την προσωπικότητά του. Ένα ήρεμο και υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον, με συναισθηματική σταθερότητα, ενισχύει την αναπτυξιακή διαδικασία του βρέφους, την επικοινωνία, την ατομικότητά του. Του δίνει τα πρώτα εφόδια για την κοινωνική του προσαρμοστικότητα και την ανακάλυψη των ατομικών του χαρακτηριστικών, την αυτοαντίληψη και την εικόνα που έχει για τον εαυτό του.

Αντίθετα, σε ένα περιβάλλον όπου το άτομο βιώνει οικογενειακή βία, κακοποίηση, συναισθηματική αποστέρηση ή αδιαφορία, καταγράφει αυτές τις τραυματικές εμπειρίες, σημειώνοντας υψηλά επίπεδα άγχους που επεμβαίνουν δυσχερώς στην ομαλή αναπτυξιακή του διαδικασία.

Η εξιδανίκευση προτύπων στον αθλητισμό, στην επιστήμη, στην πολιτική, στα γράμματα, στις τέχνες, στη μουσική, στη ζωγραφική, λειτουργεί θετικά ως έμπνευση, επιρροή και στόχος για το δρόμο που θα ακολουθήσει το άτομο. Έτσι θα εξελιχθεί ως άτομο και θα εξελίξει και τον τομέα του.

Έπειτα –ιδανικά– θα πρέπει να βάλει την δικιά του προσωπικότητα, τα δικά του χαρακτηριστικά και να δώσει το μοναδικό, δικό του στίγμα που θα τον κάνει ξεχωριστό.

Η  γνωστή λαϊκή ρήση «από αγκάθι βγαίνει ρόδο και από ρόδο βγαίνει αγκάθι» επαληθεύει ότι το άτομο δεν έρχεται στην ζωή «tabula rasa».

Τεκμηριώνεται δε από τα αποτελέσματα των ερευνών για την προσωπικότητα του ατόμου. Ο Hans Eysenck στη θεωρία της προσωπικότητας δίνει έμφαση στη βιοψυχοκοινωνική λειτουργία. Η προσέγγισή του στις ατομικές διαφορές σχετίζεται όχι μόνο με τους περιβαλλοντικούς παράγοντες που διαμορφώνουν τη συμπεριφορά του, αλλά και με τη συγκεκριμένη δομή στο εγκεφαλικό επίπεδο του ατόμου.

Αυτό καθορίζει και τον συγκεκριμένο τύπο προσωπικότητας που θα αναπτύξει. Ο Gordon Alloport εξήρε, στη θεωρία του για την προσωπικότητα, τη μοναδικότητα του ατόμου και αυτά τα χαρακτηριστικά του είναι ο ακρογωνιαίος λίθος της ανάπτυξης της προσωπικότητάς του.

Στο «Μοντέλο των πέντε Παραγόντων» (OCEAN) οι πρωτογενείς παράγοντες (διαθεσιμότητα σε εμπειρίες, ευσυνειδησία, εξωστρέφεια, συνεργατικότητα, νευρωτισμός) συμβάλλουν καθοριστικά στο σχηματισμό της προσωπικότητάς του.

Τέλος, ένας ακόμα βαρυσήμαντος παράγοντας για τη δομή της προσωπικότητας του ατόμου αποτελεί η ιδιότητα της «ψυχικής ανθεκτικότητας» για την αντιμετώπιση του όποιου τραυματικού γεγονότος, αλλά και για την ανασύνθεση και ανάκαμψη του ατόμου στην πορεία της ζωής του (Bonnie Benard).

Λόγω της πολυδιάστατης σύνθεσης του κάθε άτομου, ακόμα και αν μεγαλώσει στο ίδιο περιβάλλον και έχει ζήσει τις ίδιες εμπειρίες, ο τρόπος που θα τις βιώσει είναι διαφορετικός. Αυτή η διαφορετικότητα και η ποικιλία των επιρροών καθώς και η ικανότητα αντίληψης, η αξία που δίνει σε ένα γεγονός και ο τρόπος που το ερμηνεύει, η ψυχική ανθεκτικότητα και η διαχείριση των εξωτερικών και εσωτερικών παραγόντων διαμορφώνουν και τη συμπεριφορά που θα επιδείξει.

Σε κακοποιητικές οικογένειες, όπου αδέλφια –ακόμα και δίδυμοι– βίωσαν την κάθε διάσταση και μορφή βίας, τα άτομα αντέδρασαν στα αγχωτικά συναισθήματα και στην έκθεση σε κίνδυνο με διαφορετική προσαρμοστικότητα και ανάκαμψη στη ζωή τους, διαμορφώνοντας ο καθένας ξεχωριστές συμπεριφορές και προσωπικότητες.

Η εθνικότητα, η θρησκεία, η παιδεία, ο πολιτισμός, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά, οι κανόνες, η ιστορία είναι η «μήτρα» που εκκολάπτει και δίνει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά στους ανθρώπους που περικλείει.

Από τη Βιομηχανική Επανάσταση και έκτοτε, τα κοινωνικά πρότυπα δίνουν έμφαση στην ακαδημαϊκή μόρφωση, στις μεταπτυχιακές σπουδές, στην οικονομική και επαγγελματική επιτυχία, στην κοινωνική καταξίωση, στην προβολή μέσω κοινωνικών διαδικτυακών εφαρμογών (social media).

Η ανάγκη του ατόμου να ανήκει σε μια ομάδα, να ακολουθεί τις νέες τάσεις και κοινωνικές επιταγές, για να γίνει ενδεχομένως αποδεκτό από τους γύρω του, ή και να μεγαλώνει διαρκώς τον πήχη της επικινδυνότητας για να προκαλέσει θαυμασμό στους άλλους, τον ωθεί να αντιγράψει τα πρότυπα των social media, από τα οποία «έλκεται», αγνοώντας ή αδιαφορώντας για τον κίνδυνο που ελλοχεύει η προσωπική του έκθεση σε αυτά.

Στις σελίδες κοινωνικής δικτύωσης, κατά κόρον, πολλά άτομα αντιμετωπίζονται αρνητικά λόγω του διαμορφωμένου γυναικείου προτύπου, του στερεοτύπου ομορφιάς, της σεξουαλικής ταυτότητας, της ομοφοβίας. Το ίδιο φαινόμενο επαναλαμβάνεται σε κάθε κοινωνική μορφή. Μεταβάλλονται σε θύματα λεκτικής, ψυχολογικής ή σωματικής  βίας, σχολικού εκφοβισμού ή κοινωνικής περιθωριοποίησης, ακόμα και λόγω της καταγωγής, του οικονομικού επιπέδου, της αναπηρίας και γενικότερα της ατομικής ιδιαιτερότητας. Δεν υφίστανται ομάδες με παρόμοια προσωπικότητα, σχηματίζονται ομάδες με την ίδια ιδεολογία, συνωμοσιολογική, πολιτική, ακτιβιστική, ρατσιστική, οπαδική βία, κ.ά.

Σύμφωνα με τη θεωρία της «αμοιβαίας αιτιοκρατίας» (Bandura), η αιτιότητα (η συμπεριφορά, τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας και το περιβάλλον) έχει αμφίδρομη κατεύθυνση. Καθένα από αυτά επηρεάζει άμεσα το ένα το άλλο.

Όπως το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώνει το άτομο, τον επηρεάζει, αντίστοιχα και το άτομο επηρεάζει και διαμορφώνει την κοινωνία στην οποία ζει. Η ανθρωπότητα, μετά την ανακάλυψη του τροχού, έχει επιδείξει τεράστιες αλλαγές από τη δράση και τη σκέψη ενός και μόνο ανθρώπου.

Μέσω της τέχνης, της μουσικής, των ιδεολογικών κινημάτων, των εφευρέσεων, π.χ. στον ηλεκτρικό λαμπτήρα ο Τόμας Έντισον, στην τεχνολογία της επικοινωνίας ο Αλαν Τούριγκ, στην ιατρική ο Α. Φλέμινγκ και ο Γ. Παπανικολάου, ή και μέσω κάποιων ηγετικών μορφών ή πολιτικών αποφάσεων, θετικών ή αρνητικών.

Η πιο σημαντική επιρροή για κοινωνική βελτίωση παραμένει η ανάληψη της προσωπικής ευθύνης του κάθε ατόμου ξεχωριστά για το συλλογικό κοινωνικό όφελος.

Όλοι -λίγο έως πολύ- στην πορεία της ζωής τους κοιτάζουν πίσω, στις βιωματικές εμπειρίες. Άλλοι με προσήλωση, άλλοι φευγαλέα μεγαλώνοντας και άλλοι ρίχνοντας ενοχικά ή με θυμό κρυφές ματιές. Οι οικογενειακές συνήθειες εσωτερικεύονται σε μοτίβο επανάληψης.

Τα «πρέπει» που γαλούχησαν το παιδί, γίνονται η εσωτερική φωνή του γονέα στην ενήλικη ζωή του, που επαναλαμβάνει τις επικρίσεις ή επικροτεί τις πράξεις ή αποφάσεις που πήρε το άτομο. Αναπαράγει συνειδητά ή ασυνείδητα, από τη στάση ζωής των γονιών, την πατριαρχεία, την απλή καθημερινότητα, τη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου, το πρωινό ξύπνημα, τις συγκεντρώσεις του Σαββατοκύριακου, τη γεύση του φαγητού.

Συνδυαστικά ή ενίοτε και μεμονωμένα μετά από κάποιο τραυματικό γεγονός, που δεν κατάφερε το άτομο να μεταβάλλει, θα συμπληρώσουν τα «άσπρα σημεία του πίνακα». Η οικογένεια, το σχολείο, οι εμπειρίες, η μίμηση των προτύπων, ή υιοθετώντας, αντιδραστικά την άκρως αντίθετη συμπεριφορά από αυτή του προτύπου, η ιδιοσυγκρασία, η ψυχική ανθεκτικότητα, τα βιολογικά - κληρονομικά χαρακτηριστικά, τα κοινωνικά πρότυπα που έχει αφομοιώσει το άτομο, γίνονται το μωσαϊκό που το κάθε κομματάκι του θα λειτουργήσει καθοριστικά στη διαμόρφωση της ψυχοσύνθεσης και κατ’ επέκταση της μοναδικής και ξεχωριστής προσωπικότητας που θα εξελιχθεί στη ζωή του.

Ο άνθρωπος δεν βαδίζει πάνω σε έναν κύκλο, για να προδιαγράψουμε την τροχιά του. Υπάρχουν εμφανή, διακριτά στοιχεία που μας δίνουν τη δυνατότητα να «χαρτογραφήσουμε» την προσωπικότητά του. Όπως επίσης μπορούμε να διακρίνουμε την ροπή εν γένει στη συμπεριφορά του. 

Δεν θα πάψουν όμως ποτέ να μας προκαλούν έκπληξη, θετικά ή αρνητικά, κάποιες συναισθηματικές αντιδράσεις.

 

 Βιβλιογραφία:

1. Ainsworth,M.S., Blehar, M.C., Waters, E., & Wall. 5.(1978). Patterns of  attachment: A psychological study of the Strange Situation. Hilladale, NJ:Erlbaum. 

2. Bandura, A. (2021). Analysis of modeling processes. In Psychological modeling 

3. Αllport, G. W. (1968).The Person in Psychology.

4. Eysenck, H. J. (1966). Personality and experimental psychology. Bulletin of the British Psychological Society

5. Cervone, D., & Pervin, L.A. (2013). Θεωρίες προσωπικότητας: Έρευνα και εφαρμογές. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg.

6. B. Benard, (1995) Fostering Resiliency in Children and Teens.