Το πρώτο ψυχολογικό περιοδικό - Karl Philipp Moritz

Ας γνωρίσουμε έναν από τους πιο αξιόλογους ανθρώπους του αιώνα, ο οποίος, αν και δεν ήταν Ψυχολόγος ή άνθρωπος της ιατρικής, έκανε πολλά για να προαγάγει τη γνώση της ανθρώπινης φύσης. Αυτός ήταν ο Karl Philip Moritz (1756-1793).

Ο Moritz ήταν ένας πολύ λαμπρός μετεωρίτης, που το φως του έσβησε σε ηλικία τριάντα έξι ετών, μετά από μια ακατάπαυστη πάλη εναντίον της φτώχειας, της ημικρανίας, της φυματίωσης και των καταθλιπτικών τάσεων, που τον αποξένωσαν από ορισμένους φίλους του, αλλά, στο σύντομο χρονικό διάστημα που του δόθηκε, μπόρεσε να επιτελέσει εκείνο που έλαχε σε πάρα πολύ λίγους, ακόμη και ανάμεσα στους πιο προικισμένους.

Γεννημένος σε μια οικογένεια ησυχαστών, μυήθηκε από τον πατριό του στο μυστικισμό της ομάδας. Μέρος του τυπικού ήταν να δαπανάται ένα καθορισμένο χρονικό διάστημα στον αφηρημένο στοχασμό, σ' ένα είδος σιωπής δίχως περιεχόμενο. Αυτό πρέπει να ήταν η πηγή του μεταγενέστερου προγράμματός του για μια αναλυτική ενδοσκόπηση. Θα μπορούσαμε μάλιστα να πλάσουμε τη λέξη «αυτοσκοπία» (κοίταγμα στον εαυτό) ή «Ψυχοσκοπία», δηλαδή κάτι διαφορετικό από την εργαστηριακή μέθοδο της ενδοσκόπησης.

Η ζωή του Moritz

Η παιδική του ζωή του ήταν άθλια στη διάρκειά της έκανε απόπειρα αυτοκτονίας, αυτή η ζωή αντανακλάται στο πρώτο ψυχολογικό μυθιστόρημα που γράφτηκε ποτέ, το Anton Reseir μια αυτοβιογραφία που χρησίμευσε για να στρέψει την προσοχή των παιδαγωγών στα προβλήματα των παιδιών. Με άφθονες λεπτομέρειες και λεπτές διακρίσεις, ο εικοσιτεσσάρων χρόνων συγγραφέας εντρυφεί στην εσωτερική ζωή του ευαίσθητου παιδιού που πάει να γίνει έφηβος. Το μεταγενέστερο μυθιστόρημά του, το Αndreas Hartknopf ασχολείται με τις συγκρούσεις που βιώνει ένας φοιτητής θεολογίας.

Ο Moritz ήταν μόλις δέκα ετών όταν ο πατριός του τον έβαλε μαθητευόμενο σ' έναν καπελά. Μερικοί όμως πολίτες στην κοινότητα έμαθαν για τις ικανότητες του νεαρού και κανόνισαν να πάει στο γυμνάσιο, όπου διέπρεψε. Απόκτησε μόρφωση για να μπει στον κλήρο, αλλά μεσολάβησε μια σειρά περιστάσεων που τον έκαναν μποέμ, να συναναστρέφεται ύποπτες παρέες.

Kαι ανάμεσα στην απόκτηση βιβλίων, τα οποία καταβρόχθιζε σαν υποκατάστατο για το φαγητό που του έλειπε, και την προετοιμασία για μια σταθερή καριέρα, δαπάνησε πολλή από την ενεργητικότητα και την υπόστασή του σε μια ταραγμένη συναισθηματικότητα, που τον έκανε περίγελο των συντρόφων του, καθώς παράδερνε ανάμεσα στο θέατρο και στην εκκλησία. Επιπλέον, πήρε μια θέση καθηγητή, αλλά το 1780, σε ηλικία είκοσι τεσσάρων ετών, έγινε συνεφημέριος.

Δυο χρόνια αργότερα, ταξίδεψε στην Αγγλία, δίνοντάς μας μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ανάλυση των τοποθεσιών, των πανδοχείων, των ηθών και των εθίμων του λαού, ιδιαίτερα των πανδοχέων και της βοήθειάς τους, την οποία στηλιτεύει με όρους που είναι αδύνατο να παρερμηνευτούν, αναφέροντας πάντως ότι η άφιξή του πεζή και τα ρούχα του δημιουργούσαν φτωχή εντύπωση. Όταν ρώτησε μια φορά έναν συνταξιδιώτη του γιατί οι Άγγλοι, που είχαν τόση φαντασία και ειχαν τόση πρωτοβουλία, δεν ταξίδευαν με τα πόδια, έτσι ώστε να βλέπουν τη ζωή και τη φύση από κάθε πλευρά αντί να υφίστανται την έλλειψη άνεσης που είχε το ταξίδι με την άμαξα, η απάντηση ήταν «Είμαστε πολύ πλούσιοι, πολύ τεμπέληδες και πολύ περήφανοι» - με την οποία συμφωνούσε κι αυτός θεωρώντας τους Αγγλους ράτσα σνομπ.

Magazin zur Εrfahrungsseelenkunde

Επιστρέφοντας στο Βερολίνο, διορίστηκε καθηγητής σ' ένα Gymnasium (ένα είδος κολλεγίου) κι εκεί συνάντησε τον διάσημο Μοses Mendelssohn και πρόσεξε τον Marcus Herz και αργότερα τον εξαιρετικό Solomon Maimon - και οι τρεις Εβραίοι που συνεργάστηκαν με τον Moritz για να εκδώσουν το Magazin zur Εrfahrungsseelenkunde. Ένα από τα πιο περίεργα πράγματα στην ιστορία της σύγχρονης φιλοσοφίας είναι ότι ο Maimon έγινε αργότερα συνεκδότης του περιοδικού.

Το Magazin ήταν υπό μία έννοια μια διαμαρτυρία εναντίον των θεωρητικών και εξονυχιστικών συζητήσεων σχετικά με την ουσία της ψυχολογίας. Υπογράμμιζε το εμπειρικό στοιχείο, όπως μπορεί να συμπεράνει κανείς από τη λέξη «Erfahrung». Υπήρχαν πολλά άρθρα πάνω στην παιδική Ψυχολογία, την αδικοπραγία, την Ψυχική νόσο, τα καθυστερημένα παιδιά, τη γλωσσική Ψυχολογία, και σ' αυτό επίσης που σήμερα ονομάζεται εξωαισθητηριακή αντίληψη.

Το βασικό στοιχείο του περιοδικού ήταν περιγραφές περιπτώσεων και παροχή υποδείξεων. Ο Moritz δεν παρέκαμψε τα μεθοδολογικά προβλήματα. Απλώς υιοθέτησε πρακτική στάση και συνηγόρησε υπέρ της αναλυτικής ενδοσκόπησης ως βασικού στοιχείου της Ψυχολογίας. Θα έβαζε την Ψυχολογία στο ίδιο επίπεδο με την οργανική ιατρική, προσπαθώντας να εγκαθιδρύσει μια φυσιολογία της ψυχής ή του νου θα ξεκινούσε με το συγκεκριμένο περιστατικό όπως στην ιατρική και θα το επεξεργαζόταν ώσπου να φτάσει βαθμηδόν στην αρχή (principle), και όχι αντίστροφα.

Μιλά ακόμη και για Ψυχική διαιτητική, με τη μορφή των ιδεών τις οποίες θα 'πρεπε να μπορεί να βρίσκει κάθε άτομο ως πιο κατάλληλες για τη νοητική του σύσταση .

Η προσωπικότητα του Μoritz

Μπορεί να υποτεθεί ότι ο Μoritz δεν πραγματοποίησε πλήρως το πρόγραμμά του, ήταν πολύ ανοργάνωτο πνεύμα για να μπορεί να σταθμίσει τα προβλήματα με συστηματικό τρόπο. Δεν ήταν Kant ούτε Tetens για να εξετάσει τα θεμέλια και να προχωρήσει βήμα βήμα συμβαδίζοντας με τα αιτήματα μιας επιστημονικής μεθοδολογίας. Αλλά οι διαισθητικές αναλαμπές του προκαλούσαν τη σκέψη, και η προσφυγή του σε καθημερινά συμβάντα ή τουλάχιστον σε τεκμηριωμένες περιπτώσεις, αν όχι αληθινά επαληθευμένες προήγαγε το ψυχολογικό ενδιαφέρον και έτεινε να τραβήξει την ψυχολογία μακριά από τη καταδυνάστευσή της από τη μεταφυσική και οι διαισθήσεις του δεν επρόκειτο να απορριφθούν.

Έτσι όπως ήταν φτιαγμένος, ένας άνθρωπος με έντονα συναισθήματα, δεν νοιαζόταν πολύ για νοησιαρχικές λύσεις. Τα αισθήματα έπαιρναν γιγάντιες διαστάσεις μέσα στο οιονεί - σύστημά του και η δραστηριότητα, όπως νόμιζε αυτός, ήταν μια αναγκαία διέξοδος. Η θέληση ερμηνεύεται με σπινοζικούς κάπως όρους-συγκεκριμένα, ότι η επιμονή σε μια ιδέα, καλή ή κακή, για οποιοδήποτε χρονικό διάστημα, θα οδηγήσει στην εκτέλεσή της. Κι αυτό είναι μια σύγχρονη άποψη.

Ο Moritz πήρε άδεια απουσίας για να ταξιδέψει στην Ιταλία και όταν επέστρεψε μετά από δυο χρόνια, αποδοκίμασε την κατεύθυνση που είχε πάρει ο Ροckels, αναπληρωτής εκδότης του Magazin. Παρά τη θέση καθηγητή που είχε μόλις καταλάβει στην Ακαδημία Τέχνης του Βερολίνου, και τις άλλες λογοτεχνικές εργασίες του, ο Μοritz συνέχισε να εκδίδει το Μagazin, αυτή τη φορά με τον Maimon, αν και είναι δύσκολο να φανταστούμε πώς μπορούσαν να δουλεύουν μαζί σ' ένα τέτοιο σχέδιο αυτές οι δυο εριστικές φύσεις. Με το θάνατο του Moritz, στο άνθος της νεότητάς του, το Magazin σταμάτησε να εκδίδεται.

Δίχως να υπολογίζουμε το Μagazin, ο Moritz, στα δώδεκα χρόνια που του παραχωρήθηκαν να ζήσει, καταπονημένος από τον πόνο και την ψυχική αγωνία, λόγω της υπερευαισθησίας του και της υπερβολικής φιλοδοξίας του σε διαφορετικούς τομείς, παρήγαγε παραπάνω από είκοσι βιβλία, με θέματα την ψυχογλωσσολογία, την προσωδία, τις ταξιδιωτικές εντυπώσεις, δύο μυθιστορήματα, την πλαστική μίμηση στην αισθητική, τη μυθολογία (εννιά εκδόσεις), λογική για παιδιά (όπως υπέθετε ο ίδιος), δοκίμια και επιγράμματα, ένα λεξικό της γερμανικής γλώσσας, την παιδαγωγική και την ψυχολογία.

Ο Goethe, ο Wilhelm von Humboldt, ακόμη και ο Schiller, τον οποίο πρωτύτερα είχε αποδοκιμάσει ο Moritz, φτάνοντας στο σημείο να πει ότι μόνο με απέχθεια διάλεγε ένα θεατρικό έργο του Schiller, εκτιμούσαν πολύ τη διάνοιά του. Ο Goethe μάλιστα είπε ότι το Anton Reiser ήταν ένας καθρέφτης του νου που είχε κι αυτός στα νιάτα του.

Το παρόν άρθρο αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο του Α.Α.Roback «Ιστορία της Ψυχολογίας», Εκδόσεις Βάνιας 1992

Διαβάστε επίσης στην Πύλη μας σχετικά άρθρα : 

Αριστοτέλης & Πλάτων, οι ρίζες της ψυχολογίας

Ένας ανθρωπος που τον έλεγαν Wundt