Αν οι άνθρωποι είναι τόσο δημιουργικοί, γιατί κάνουν τόσο καταστρεπτικά πράγματα

Υπάρχουν αμέτρητα παραδείγματα ανθρώπων με μια συμπεριφορά απέναντι στον εαυτό τους και στους άλλους που μπορεί να χαρακτηριστεί οτιδήποτε άλλο εκτός από δημιουργική ή επoικοδομητική. Μια σύντομη ματιά σε οποιαδήποτε εφημερίδα ή σε τηλεοπτικές ειδήσεις μας αποκαλύπτει συγκλονιστικά και τρομακτικά παραδείγματα της ικανότητας του ανθρώπου να είναι βάναυσος, «μοχθηρός» ίσως έλεγαν ορισμένοι.

Πώς, λοιπόν, επιμένει η προσωποκεντρική ψυχολογία ότι η ανθρώπινη φύση είναι βασικά επoικοδομητική και κοινωνική και ότι η τάση πραγμάτωσης λειτουργεί πάντα προς αυτή την κατεύθυνση;

Το ζήτημα αυτό έχει συζητηθεί πολλές φορές στο χώρο της ανθρωπιστικής ψυχολογίας, μια όμως από τις πιο κατατοπιστικές συζητήσεις πραγματοποιήθηκε ανάμεσα στο Rollo May και τον Carl Rogers το 1982. Ο Rollo May θεωρεί τους ανθρώπους «έναν οργανωμένο σωρό δυνατοτήτων (May, 1982) και έχει πλάσει τον όρο δαιμονικός, με τον οποίο εννοεί «την ακατανίκητη τάση σε κάθε ον να επιβεβαιώνεται, να επιβάλλεται, να διαιωνίζεται και να επεκτείνεται...» (May, 1969).

Τι πιστεύει ο Rollo Μay για τους ανθρώπους

Αν η δαιμονική παρόρμηση ενσωματωθεί στην προσωπικότητα (κάτι το οποίο, κατά τη γνώμη μου, είναι ο σκοπός της ψυχοθεραπείας), καταλήγει στη δημιουργικότητα, δηλαδή είναι επικοδομητική. Αν η δαιμονική παρόρμηση δεν ενσωματωθεί, μπορεί να καταλάβει ολόκληρη την προσωπικότητα, όπως συμβαίνει στο βίαιο παροξυσμό ή στη συλλογική παράνοια ενός πολέμου, σε καταναγκαστική σεξουαλική δραστηριότητα ή σε τυραννική συμπεριφορά. Το αποτελέσμα τότε είναι η καταστρεπτική δραστηριότητα (May,1982).

O Rogers είχε επίγνωση των καταστρεπτικών δυνατοτήτων του ανθρώπου. Είχε δουλέψει ψυχοθεραπευτικά για πολλά χρόνια με ανθρώπους που είχαν εκφράσει βίαιες, δολοφονικές σκέψεις και συναισθήματα, και ορισμένοι από αυτούς είχαν εκδηλώσει στην πράξη τα καταστρεπτικά τους συναισθήματα.

Γράφοντας για τη συμβολή του Rollo May στην ανθρωπιστική ψυχολογία, ο Rogers είχε παρατηρήσει: 

Προσωπικά, αν και συνειδητοποιώ πολυ καλά την απίστευτου μεγέθους καταστρεπτικής, σκληρής και μοχθηρής συμπεριφοράς στο σημερινό κόσμο, δεν πιστεύω ότι η κακία αυτή είναι έμφυτη στην ανθρώπινη φύση. Σε μια ψυχολογική ατμόσφαιρα που υποβοηθά την ανάπτυξη και την επιλογή δε συνάντησα κανέναν που να επέλεξε το απάνθρωπο ή καταστρεπτικό μονοπάτι... Η επιλογή φαίνεται να βρίσκεται πάντα προς την πλευρά της μεγαλύτερης κοινωνικοποίησης και της βελτίωσης των σχέσων με τους άλλους.

Η εμπειρία μου, λοιπόν, με κάνει να πιστεύω ότι οι βασικοί παράγοντες στην κακόβουλη συμπεριφορά μας είναι οι πολιτισμικές επιδράσεις... Θεωρώ, λοιπόν, τα μέλη του ανθρώπινου είδους, όπως τα μέλη και των άλλων ειδών, ουσιαστικά εποικοδομητικά στη βασική τους φύση, τα οποία όμως έχουν υποστεί βλάβες από την εμπειρία τους (Rogers, 1981).

Η παρατήρηση του May, ωστόσο, ήταν ότι ο Rogers κατηγορούσε τον πολιτισμό ότι υποκινεί την καταστρεπτική συμπεριφορά. «Αλλά», ρώτησε ο May, «ποιος συνθέτει τον πολιτισμό αν όχι άτομα σαν εσένα και εμένα; ... Ποιός είναι υπεύθυνος γι' αυτή την καταστρεπτική επιρροή και αδικία εκτός από εσένα κι εμένα και ανθρώπους σαν εμάς; Ο πολιτισμός δε φτιάχνεται στην τύχη και φορτώνεται άδικα πάνω μας» (May,1982).

O May πίστευε ότι η κακία υπήρχε στον πολιτισμό επειδή οι άνθρωποι που τον απαρτίζουν είναι τόσο καλοί όσο και κακοί

Ζητήματα Ηθικής και Δεοντολογίας στην Άσκηση της Ψυχοθεραπείας
Κύκλος Σεμιναρίων για Επαγγελματίες Ψυχικής Υγείας | Γενική είσοδος: 35 ευρώ
Θεματικές Ενότητες: Διπλές σχέσεις θεραπευτή – θεραπευόμενου | Ψυχική ανθεκτικότητα του θεραπευτή | Υπέρβαση – παραβίαση ορίων στην ψυχοθεραπευτική σχέση | Ειδικές προκλήσεις στην ψυχοθεραπεία | Ζητήματα ηθικής και δεοντολογίας | Διαχείριση εξω-θεραπευτικών πληροφοριών | Διατήρηση και άρση του απορρήτου

«Ο πολιτισμός μας είναι εν μέρει καταστρεπτικός επειδή εμείς, οι άνθρωποι που ζούμε σε αυτόν, είμαστε εν μέρει καταστρεπτικοί, είτε είμαστε Ρώσοι είτε Ιάπωνες είτε Γερμανοί είτε Αμερικανοί».

Τέλος, στην αλληλογραφία του με τον Rollo May, ο Rogers διατύπωσε ορισμένες ομοιότητες ανάμεσα στον ίδιο και τον May και περιέγραψε μια κατάσταση κατά την οποία τα καταστρεπτικά συναισθήματα είχαν υποχωρήσει απέναντι σε πιο θετικά: 

Είναι ενδιαφέρον ότι στις αποφάσεις μας γύρω από το τι να κάνουμε για την κακόβουλη συμπεριφορά και τις καταστάσεις φαινόμαστε αξιοσημείωτα όμοιοι. Κάνουμε ό,τι καλύτερο μπορούμε για να αντιταχθούμε στο κακό, να εξαλείψουμε τις αιτίες, να πλησιάσουμε εκείνους που ενεργούν με επιζήμιους τρόπους. Χαίρομαι που είχα την ευκαιρία να δουλέψω με ομάδες οι οποίες αποτελούνταν από εχθρικά και εκδικητικά άτομα, των οποίων οι κακές προθέσεις ήταν προφανείς.

Σε μια ομάδα από το Μπέλφαστ, στην οποία υπήρχαν τόσο καθολικοί όσο και προτεστάντες εξτρεμιστές, όπως επίσης και μετριοπαθείς, μια νεαρή προτεστάντισσα είπε σε μία από τις πρώτες συνεδρίες: «Αν βρισκόταν μπροστά μου στο δρόμο ένα πληγωμένο μέλος του IRA θα πατούσα πάνω του!» Ήταν χαρακτηριστικό αρκετών πικρών συναισθημάτων που εκφράστηκαν. Σε μια ατμόσφαιρα κατανόησης και αποδοχής, όμως οι άνθρωποι αυτοί άλλαξαν τόσο πολύ τη στάση τους μέσα σε ένα σύντομο διάστημα δεκαέξι ωρών επαφής, ώστε όταν επέστρεψαν στο Μπέλφαστ, δούλεψαν κατά ζεύγη παρουσιάζοντας την ταινία σε ομάδες υπέρ της συμφιλίωσης (Rogers, 1982).

Αποκτήστε το βιβλίο του C. Rogers Ένας τρόπος να υπάρχουμε, από το εξειδικευμένο βιβλιοπωλείο Ψυχολογίας της Πύλης μας.

Προϋποθέσεις και επιλογή

Ο Rogers προσπάθησε να εξηγήσει την κακόβουλη συμπεριφορά, που πρατηρείται τόσο συχνά στον κόσμο, με δυο στοιχεία: τις κοινωνικές προϋποθέσεις και την προσωπική επιλογή. Πίστευε ότι κάθε κακή συμπεριφορά προκαλούνταν από ποικίλους βαθμούς αυτών των δυο στοιχείων:

Προσωπικά είχα, όπως επίσης και άλλοι είχαν, δολοφονικές και απάνθρωπες παρορμήσεις, επιθυμία να πληγώσω, συναισθήματα θυμού και οργής, επιθυμία να επιβάλλω τη θέλησή μου πάνω στους άλλους. Είναι σκόπιμο να λάβουμε υπόψη ότι έχω επίσης την ικανότητα να κάνω εμετό, για παράδειγμα. Το αν εγώ, ή οποιοσδήποτε τρίτος, θα μετατρέψω τις παρορμήσεις αυτές σε συμπεριφορά εξαρτάται, όπως μου φαίνεται από δύο στοιχεία: τις κοινωνικές προϋποθέσεις και την προσωπική επιλογή.

Μπορούμε ίσως να χρησιμοποιήσουμε τον Χίλτερ ως παράδειγμα.

Η πρώιμη προσωπική του ζωή και οι κοινωνικές περιστάσεις κατέστησαν ασφαλώς φυσικό το να προσπαθήσει να γίνει σπουδαίος και τρανός, ένας ηγέτης γεμάτος μίσος γι'αυτούς που θεωρούσε υπεύθυνους για την ταπείνωσή του. Πέρα όμως από αυτό, σε πράξεις όπως η απόφαση να εξοντώσει τους Εβραίους η προσωπική επιλογή για την οποία ήταν υπεύθυνος αποτελούσε επίσης έναν πολύ πραγματικό παράγοντα (Rogers, 1982).

O όρος «κοινωνικές προϋποθέσεις» μπορεί να σημαίνει πολλά διαφορετικά πράγματα. Ποικίλλει από τη συμπαράσταση στα παιδιά για να μάθουν να παίζουν και να σχετίζονται με άλλους μέχρι τον απεχθή χαρακτηρισμό προσώπων, συχνά κατά την νηπιακή ηλικία ως απορριπτέων ή ανάξιων. Είναι αυτή ακριβώς η διαδικασία, η οποία καταλήγει στην ενσωμάτωση αρνητικών όρων αξίας στην αυτοαντίληψη. Η επιλογή του παραδείγματος του Χίλτερ από τον Rogers είναι ευνόητη αλλά και ενδιαφέρουσα από την άποψη αυτή.

Η Alice Miller, άλλοτε ψυχαναλύτρια η οποία αποχώρησε από τη διεθνή ψυχαναλυτική κοινότητα λόγω της έντονης διαφωνίας της με την κλασσική φροϋδική θεωρία, μελέτησε τα πρώτα χρόνια του Χίτλερ.

Alice Miller και κοινωνικές προϋποθέσεις - Η περίπτωση του Αδόλφου Χίτλερ

Η Miller έχει εκπονήσει μια εκτεταμένη μελέτη για μια πλευρά κοινωνικές διαμόρφωσης που ονομάζει «δηλητηριώδη παιδαγωγική», με την οποία εννοεί τις διάφορες θεωρίες και πρακτικές της ανατροφής των παιδιών (π.χ Miller, 1983,1984,1987,1990,1992).

Η Miller θεωρεί ότι αυτές ακριβώς οι πρακτικές καταλήγουν σε αυτοκαταστρεπτικές παρορμήσεις οι οποίες, κάτω από ορισμένες περιστάσεις, μπορούν να εκδηλωθούν στην κοινωνία ως πράξεις ακραίας καταστρεπτικότητας και βίαιης επιθετικότητας.

Η ιδέα αυτή είναι πολύ κοντά στην έννοια των όρων αξίας, του Rogers, η Miller όμως προχωρά πολύ πιο πέρα από αυτόν με το να περιγράψει συγκεκριμένα στοιχεία κοινωνικών προϋποθέσεων. Επιλέγοντας την ιστορία  της ζωής του Χίτλερ ως παράδειγμα, η Miller υποστηρίζει πως ακόμα και οι πιο μοχθηροί και καταστρεπτικοί άνθρωποι υπήρξαν κάποτε αθώα και ανίσχυρα παιδιά. Πιστεύει ότι ο βάναυσος πατέρας του Χίτλερ συχνά τον έδερνε βίαια όταν ληταν παιδί και παραθέτει  αναφορές της αδελφής του ως απόδειξη αυτού του γεγονότος. 

Η Miller πιστεύει ότι οι καταστρεπτικές κα βίαιες πράξεις είναι πολλές φορές επανάληψη βίαιων εμπεριών της παιδικής ηλικίας: όταν το συγκεκριμένο άτομο ενηλικιωθεί, προκαλεί το ίδιο τις πράξεις αυτές αντί να είναι το θύμα τους. Η ταύτιση με τα θύματα θα σήμαινε την αναβίωση των μαρτυρίων της παιδικής τους ηλικίας, και έτσι μια τέτοια ταύτιση καταπνίγεται.

Η αντίληψη της Miller ότι το βρέφος είναι αθώο είναι παρόμοια με την άποψη του Rogers ότι γεννιόμαστε με μια οργανισμική αξιολογική διαδικασία η οποία επιδιώκει τη θετική εκπλήρωση του δυναμικού και ότι η τάση πραγμάτωσης είναι εποικοδομητική και κοινωνική, καθώς και ότι,σε ιδανικές συνθήκες περιβάλλοντος, θα εκφραστεί με τους θετικούς αυτούς τρόπους. Η Alice Miller μας δίνει περισσότερες ιδέες γύρω από το πώς οι όροι αξίας (αν και δε χρησιμοποιούσε την έκφραση) μπορούν να προκαλέσουν την εκδήλωση καταπιεσμένων συναισθημάτων, όπως η οργή και η ταπείνωση. Στο σύστημα της Miller η εκδήλωση αυτή έχει καταναγκαστικά, ακόμα και τελετουργικά στοιχεία. 

Παραμένοντας λίγο ακόμα με τον Rogers και τη Miller, μπορούμε επίσης να δούμε πόσο κοντά ήταν στις απόψεις τους γύρω από το πώς μπορούν να διορθωθούν οι πρώιμες συναισθηματικές φθορές.

Τα παιδικά τραύματα κατά την Miller 

Το ξυλοκόπημα ενός παιδιού, η ταπείνωση ή η σεξουαλική κακοποίηση του αποτελούν έγκλημα, γιατί προκαλούν καταστρεπτικά τραύματα σε ένα ανθρώπινο ον εφ'όρου ζωής. Είναι σημαντικό όλοι να το συνειδητοποιήσουν αυτό, αφού η ενημέρωση και η θαραλέα μαρτυρία μπορούν να παίξουν έναν αποφασιστικό ρόλο για τη σωτηρία ενός παιδιού. Το γεγονός ότι κάθε δράστης υπήρξε κάποτε θύμα δε σημαίνει απαραίτητα πως κάθε άνθρωπος που κακοποιήθηκε είναι αναγκασμένος να γίνει αργότερα κακοποιός των ίδιων των παιδών του. Αυτό δε θα ήταν αναπόφευκτο αν κατά την παιδική του ηλικία είχε την τύχη -έστω για μια φορά- να συναντήσει  κάποιον που να του προσφέρει κάτι διαφορετικό από παιδαγωγική και σκληρότητα: μια δασκάλα, μια θεία, ένα γείτονα, μια αδελφή, έναν αδελφό.

Μόνο μέσα από την εμπειρία της αγάπης και της τρυφερότητας μπορεί το παιδί να ξεχωρίσει τι είναι σκληρότητα, να τη συνειδητοποιήσει και να την απαρνηθεί. Χωρίς αυτή την εμπειρία δεν έχει τον τρόπο να ξέρει ότι στον κόσμο υπάρχει κάτι άλλο εκτός από τη σκληρότητα, το παιδί θα ενδώσει αυτόματα σε αυτήν και, όταν χρόνια αργότερα θα αποκτήσει κάποια εξουσία, θα την ασκεί θεωρώντας την τελείως φυσιολογική συμπεριφορά (Miller,1990: 193).

Η άποψη του Rogers ότι η άνευ όρων αποδοχή είναι ένα συστατικό αυτής της διαδικασίας συγγενεύει με αυτήν της Miller ότι χρειαζόμαστε εμπειρίες αγάπης και τρυφερότητας.

Τόσο ο Rogers όσο και η Miller θεωρούν οτι η αρχική αιτία της κακής συμπεριφοράς βρίσκεται στα εξαρτημένα αντανακλαστικά της πρώιμης παιδικής ηλικίας.

Η άποψη του Thorne

Ο Thorne (1992) παρατηρεί ότι: «Υπάρχουν ενδείξεις ότι ο Rogers δεν ήταν εντελώς ικανοποιημένος με τα ίδια του τα επιχειρήματα υπέρ της αξιοπιστίας του ανθρώπου, παρά τα σχεδόν συντριπτικά θετικά στοιχεία από τη θεραπευτική εμπειρία του».

Και ο Thorne συνεχίζει:

Στην απάντηση στον Rollo May παραδέχεται ότι έχει έναν «ισχυρό προβληματισμό» με τα πασίγνωστα πειράματα του Stanley Milgram και του Philip Zimbardo, τα οποία έδειξαν, στην πρώτη περίπτωση, ότι το 60% των ανθρώπων ήταν πρόθυμοι να αυξήσουν το ηλεκτρικό ρεύμα σε μια τάση που ήξεραν πως είναι θανατηφόρα και οτι, στη δεύτερη, οι τυχαία καθορισμένοι «δεσμοφύλακες» και «φυλακισμένοι» ενεπλάκησαν σύντομα σε βίαιη καταστρεπτικότητα, η οποία κατέληξε επικίνδυνη (σ.80).

Παρ'όλα αυτά, ο Rogers δεν παρέκκλινε από τη θέση του ότι η τάση πραγμάτωσης αποτελούσε τη μοναδική κινητήρια δύναμη της ανθρώπινης συμπεριφοράς και ότι η φορά της ήταν προς θετικά και δημιουργικά αποτελέσματα. Οι διάφορες ερμηνείες για την εμφάνιση κακόβουλης συμπεριφοράς δεν τον έπεισαν ότι αυτή ήταν έμφυτη ή φυσική. Η ενδοβολή όρων αξίας έχει ως αποτέλεσμα την αλλοίωση της τάσης πραγμάτωσης, που με τη σειρά της καταλήγει σε ένα εξαρτημένο άτομο που προσπαθεί να εκπληρωθεί με αλλόκοτους, βίαιους ή μάταιους τρόπους. Ο Rogers αναφερόταν πολλές φορές στη δουλειά του ως ψυχοθεραπευτή για να υποστηρίξει την άποψή του ότι ο πυρήνας της προσωπικότητας είναι θετικός.

Το παρόν άρθρο αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο του Τόνυ Μέρι, Πρόσκληση στην Προσωποκεντρική Προσέγγιση από τις εκδόσεις Καστανιώτη.