Ο ρόλος της μουσικής στην Ψυχοθεραπεία και η μέθοδος Music Breathing

Ο άνθρωπος ως ύπαρξη και η σχέση του με τη μουσική: Η μουσική είναι ένα θεμελιώδες μέσο έκφρασης και επικοινωνίας. Mαζί με τις υπόλοιπες τέχνες διαδραματίζουν – όπως ακριβώς και η γλώσσα – σπουδαίο ρόλο στην ανάπτυξη και στην εξέλιξη του ανθρώπου.

Aπό σχετικές έρευνες εκτιμάται ότι οι άνθρωποι άρχισαν να δημιουργούν μουσική πριν περίπου 50.000 χρόνια, όταν σχηματίστηκαν οι πρώτες κοινότητες (Brandnt, 2009).

Όλοι οι ανθρώπινοι πολιτισμοί έχουν γλώσσα και μουσική.

Τα βασικά στοιχεία της μουσικής- ρυθμός, παλμός, τόνος, μελωδία, δυναμική και μορφή, συνδέονται στενά με την παραγωγή ομιλίας. Ο προφορικός λόγος έχει επίσης τη δική του δυναμική, ρυθμό και μελωδία (ένταση- τόνος φωνής, ύφος, προσωδία, κλπ).

Δείτε στο εξειδικευμένο βιβλιοπωλείο ψυχολογίας του Psychology.gr, το βιβλίο: 40 τεχνικές που κάθε σύμβουλος οφείλει να γνωρίζει

Οι σύγχρονες έρευνες έχουν δείξει ότι τα στάδια της γλωσσικής ανάπτυξης των παιδιών παρουσιάζουν σημαντικές ομοιότητες με τον τρόπο που αναπτύσσει τη μουσική του αντίληψη (ρυθμός, μελωδία, τραγούδι, κλπ).

Παρ’όλα αυτά, η ανάπτυξη της μουσικής αντίληψης δεν προϋποθέτει την ανάπτυξη της λεκτικής ικανότητας. Έτσι τα παιδιά ή οι ενήλικες που λόγω διάφορων νευροαναπτυξιακών/ νευρολογικών παραγόντων ή άλλων θεμάτων υγείας δεν έχουν αναπτύξει τη λεκτική τους ικανότητα ή υπάρχει σε περιορισμένο βαθμό, μπορούν να αντιληφθούν και να ανταποκριθούν στη μουσική.

Η αντίληψη της μουσικής και του ρυθμού είναι έμφυτος μηχανισμός που υπάρχει σε κάθε άνθρωπο.

Για παράδειγμα, βιώνουμε το ίδιο μας το σώμα και τη συναισθηματική μας κατάσταση μέσω του ρυθμού της αναπνοής και του καρδιακού παλμού. Σε διαπροσωπικό επίπεδο μοιραζόμαστε τους ρυθμούς των αλληλεπιδράσεων με τους άλλους- ανάλογα με την ποιότητα αυτών των αλληλεπιδράσεων μπορούμε να αντιληφθούμε αν υπάρχει σύνδεση μεταξύ μας και αν οι συναισθηματικές μας ανάγκες αναγνωρίζονται και καλύπτονται.

Έτσι, η επικοινωνία είναι αρμονική και ικανοποιητική όταν ακολουθεί έναν συγχρονισμό της λεκτικής & μη λεκτικής επικοινωνίας που χρησιμοποιούν και οι δυο πλευρές. Ως ενήλικες τείνουμε να εστιάζουμε μεγάλο μέρος της συνειδητής μας επίγνωσης στον προφορικό λόγο, όμως υποσυνείδητα επεξεργαζόμαστε ταυτόχρονα τις μη λεκτικές ενδείξεις όπως οι κινήσεις και η στάση του σώματος, ο τόνος της φωνής, οι εκφράσεις του προσώπου, ο βαθμός επαφής με τα μάτια, κλπ.

Η αφετηρία αυτού του συγχρονισμού ξεκινά και εξελίσσεται από τις πρώτες εμπειρίες αλληλεπίδρασης μεταξύ του βρέφους και της μητέρας του (εμπειρίες που ξεκινούν ήδη από την εμβρυική περίοδο) και επηρεάζουν την ποιότητα του δεσμού μεταξύ μητέρας- παιδιού. Αυτές οι ρυθμικές επικοινωνίες στην αρχή της ζωής (λεκτική, συναισθηματική και σωματική ανταπόκριση στις ανάγκες του βρέφους/ παιδιού), συνδέονται στενά με την ανάπτυξη νευροβιολογικών δομών του οργανισμού μας που εξασφαλίζουν την ψυχική και συναισθηματική ευεξία και αυτορύθμιση.

Η επίδραση της μουσικής στο Νευρικό Σύστημα και η αξιοποίηση της στην Ψυχοθεραπεία:

Σε ό,τι αφορά την εφαρμογή των αρχών της επιστήμης της Νευροβιολογίας στον τομέα της Ψυχολογίας- Ψυχοθεραπείας, οι σύγχρονες έρευνες εστιάζουν στη διερεύνηση της μουσικής και του ρυθμού ως μέσο ανάκτησης της ομοιόστασης του οργανισμού (σωματικά και ψυχολογικά), ιδιαίτερα σε περιπτώσεις όπου η ικανότητα συναισθηματικής αυτορύθμισης του ατόμου έχει διαταραχθεί ή δεν έχει ενσωματωθεί πλήρως από τον εαυτό (όπως για παράδειγμα σε περιπτώσεις ψυχικού τραύματος, αυξημένου/ χρόνιου στρες, διαταραχών άγχους & διάθεσης, κλπ).

Οι επιστημονικές ανακαλύψεις υποστηρίζουν ότι πράγματι η μουσική μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην ψυχοθεραπεία ως ένα μέσο επανορθωτικής εμπειρίας και ανάπτυξης δεξιοτήτων συναισθηματικής αυτορύθμισης & έκφρασης, ψυχικής ανθεκτικότητας και αυτογνωσίας, καθώς αποτελεί ένα βασικό στοιχείο της ανθρώπινης φύσης:

Είμαστε προγραμματισμένοι για να αναζητούμε και να βρίσκουμε νόημα στη μουσική εμπειρία.

Η μουσική επηρεάζει τον εγκέφαλο με τρόπο που εμπλέκει πολλές διαφορετικές περιοχές του ταυτόχρονα και με οργανωμένο τρόπο. Βοηθά στον εσωτερικό συγχρονισμό των σκέψεων και συμπεριφορών με τα συναισθήματά και το σώμα, καθώς ενσωματώνει περιοχές του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνες για την επεξεργασία των σωματικών αισθήσεων, των συναισθημάτων, τις νοητικές λειτουργίες, κλπ.

Ως βιωματική εμπειρία συνδέει και ενοποιεί όλες τις διαστάσεις της ύπαρξης του εαυτού μας (σωματική, νοητική, συναισθηματική, κοινωνική- διαπροσωπική, πνευματική).

Ταυτόχρονα η μουσική ως ένα δημιουργικό μέσο έκφρασης, μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να δώσουν μορφή και φωνή σε δικά τους βιώματα και εσωτερικές τους εμπειρίες που δεν μπορούν να εκφράσουν με λεκτικό τρόπο. Όταν την εντάξουμε στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία, μπορεί να υποστηρίξει την ανάπτυξη ψυχικής ανθεκτικότητας και την αποκατάσταση της ικανότητας της συναισθηματικής αυτορύθμισης (affect regulation ).

Διαβάστε ακόμη το σχετικό άρθρο: Τα οφέλη της μουσικοθεραπείας σε ασθενείς με καρκίνο .

Η ικανότητα αυτή αφορά την ανοχή και διαχείριση των ισχυρών συναισθηματικών και ψυχικών αντιδράσεων με ευέλικτους και ωφέλιμους τρόπους για την ευεξία του ατόμου. Νευροβιολογικά η συναισθηματική αυτορύθμιση επηρεάζεται από λειτουργίες του Αυτόνομου Νευρικού Συστήματος ( Συμπαθητικού και Παρασυμπαθητικού).

Όταν η ικανότητα αυτορύθμισης είναι λειτουργική, μπορεί κάποιος να είναι ευέλικτος και προσαρμοστικός στις εμπειρίες του και στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Μπορεί να εκφράσει ανάγκες, να θέσει όρια και να λειτουργήσει καλά συναισθηματικά, γνωστικά και κοινωνικά.

Αυτή η ικανότητα διαταράσσεται σε περιπτώσεις όπου οι ανάγκες του ατόμου δεν καλύπτονται, δεν ικανοποιούνται με συνέπεια ή απορρίπτονται και αγνοούνται και σε περιπτώσεις ύπαρξης ψυχικού τραύματος.

Εκεί το άτομο κατακλύζεται και βιώνει με έντονη δυσφορία τα συναισθήματά του και προσπαθεί να τα κατευνάσει χρησιμοποιώντας τους μηχανισμούς άμυνάς του με δυσλειτουργικό τρόπο. Αυτό οδηγεί σε περαιτέρω δυσφορικά συναισθήματα, μη-αποτελεσματικές συμπεριφορές και διάφορες δυσκολίες στην καθημερινή του ζωή και στον τρόπο που σχετίζεται με τους άλλους.

Στην ψυχοθεραπευτική διαδικασία, οι επανορθωτικές εμπειρίες που ενισχύονται μέσω της χρήσης της μουσικής μπορούν να επιφέρουν αλλαγές στις νευρωνικές συνδέσεις του εγκεφάλου που έχουν σχέση με τις τραυματικές εμπειρίες.

Η μουσική χρησιμεύει ως ένας τρόπος για να επικοινωνήσουμε όχι μόνο δύσκολα ή φορτισμένα συναισθήματα, αλλά και να τα βιώσουμε με ασφαλή και πλαισιωμένο τρόπο, ώστε στη συνέχεια να γίνει η επεξεργασία τους σε υποσυνείδητο και συνειδητό επίπεδο, η αναπλαισίωση της εμπειρίας, και το άτομο εστιασμένο πλέον στο παρόν, σε σύνδεση με τις προσωπικές του ανάγκες να αναπτύξει νέους λειτουργικούς τρόπους συμπεριφοράς και θέασης του εαυτού και νέες δεξιότητες. Επιπλέον, μέσα στη θεραπευτική σχέση, η μουσική γίνεται μια τρίτη παρουσία στο δωμάτιο, κάτι για το οποίο μπορούμε να συζητήσουμε και επίσης να χρησιμοποιήσουμε ως μέσο επίγνωσης και έκφρασης συναισθημάτων που δεν είναι προσβάσιμα με τη χρήση των λέξεων.

Η Μουσικοθεραπεία:

Η Μουσικοθεραπεία είναι η τεκμηριωμένη χρήση μουσικών παρεμβάσεων για την επίτευξη εξατομικευμένων στόχων στο πλαίσιο μιας θεραπευτικής σχέσης. Ασκείται από κατάλληλα εκπαιδευμένους επαγγελματίες που έχουν ολοκληρώσει εξειδικευμένα προγράμματα σπουδών.

Η Μουσικοθεραπεία περιλαμβάνει ένα ευρύ πεδίο εφαρμογών και προσεγγίσεων. Οι μουσικοθεραπευτές σχεδιάζουν κατάλληλες μουσικές εμπειρίες για να αντιμετωπίσουν τις ανάγκες των θεραπευόμενων σε έναν ή περισσότερους τομείς: γνωστικούς, συναισθηματικούς / ψυχολογικούς, εκπαιδευτικούς, συμπεριφορά, επικοινωνία, κοινωνική ανάπτυξη, σωματική υγεία, ψυχικές και νευρολογικές διαταραχές, ειδική αγωγή, κλπ.

Αξιοποιούνται ποικίλα χαρακτηριστικά της μουσικής, όπως η μελωδία, η αρμονία και μορφολογία των μουσικών κομματιών, ο ρυθμός, η διάρκεια, η ένταση, το είδος και το ηχόχρωμα των μουσικών οργάνων, κλπ. Ανάλογα με την προσέγγιση και το ειδος της παρέμβασης, η μουσική μπορεί να συνδυάζεται με κίνηση, τραγούδι, ζωγραφική/ εικαστικά, παίξιμο μουσικών οργάνων, δημιουργική γραφή, νοερή απεικόνιση, κλπ.

Δύο θεμελιώδεις τύποι Μουσικοθεραπείας είναι η Δεκτική Μουσικοθεραπεία και η Ενεργητική μουσικοθεραπεία. Η Ενεργητική εμπλέκει τους θεραπευόμενους να συμμετέχουν στη διαδικασία της δημιουργίας μουσικής, ενώ η Δεκτική καθοδηγεί την ακρόαση και την ανταπόκριση σε ζωντανή ή ηχογραφημένη μουσική. Και τα δύο είδη μπορούν να αποτελέσουν αφετηρία για συζήτηση και περαιτέρω συναισθηματική/ δημιουργική έκφραση, ανάλογα με τις ανάγκες του θεραπευόμενου και τον προσανατολισμό του θεραπευτή. Στο συγκεκριμένο άρθρο θα αναφερθούν προσεγγίσεις της Δεκτικής Μουσικοθεραπείας.

Η Δεκτική Μουσικοθεραπεία:

Στη Δεκτική Μουσικοθεραπεία η ακρόαση της μουσικής γίνεται με τρόπο που εμπλέκει ενεργά τον θεραπευόμενο στη διαδικασία. Υπάρχει πρόθεση και σκοπός που καθορίζεται από τις ανάγκες και το αίτημα του θεραπευόμενου, καθώς και από το θέμα που φέρνει στο εδώ και τώρα της συνεδρίας. Σύμφωνα με τον K. Brucia (2014), στις Δετικές μεθόδους, ο θεραπευόμενος ακούει τη μουσική, βιώνει και ανταποκρίνεται στην εμπειρία σιωπηλά, λεκτικά ή με άλλο τρόπο έκφρασης (πχ. ζωγραφική, αυτόματη γραφή, κίνηση, κλπ).

Η μουσική που χρησιμοποιείται μπορεί να ανήκει σε διάφορα είδη ανάλογα την προσέγγιση (πχ. Κλασική, τζαζ, ροκ, ηλεκτρονική, κλπ) και η επιλογή της γίνεται από τον θεραπευτή ( ή και από τον θεραπευόμενο σε ορισμένες περιπτώσεις ) με βάση τους στόχους της συνεδρίας και συγκεκριμένα κριτήρια που ορίζει η μέθοδος που χρησιμοποιείται, ενώ σε ορισμένες μεθόδους η ακρόαση συνδυάζεται με τεχνικές νοερής απεικόνισης (πχ. GIM, Μusic Imagery). Η εμπειρία της ακρόασης του επιλεγμένου μουσικού κομματιού μπορεί να επικεντρώνεται στο πώς τη βιώνει το άτομο σωματικά, συναισθηματικά, νοητικά, αισθητικά, πνευματικά.

Η μουσική χρησιμοποιείται ως μέσο υποστήριξης, επίγνωσης και επεξεργασίας συναισθημάτων- σωματικών αισθήσεων, διαχείρισης και επεξεργασίας του στρες και του ψυχικού τραύματος, ενδυνάμωση του εαυτού, προσωπική ανάπτυξη και έκφραση, χαλάρωση, διαχείριση του πόνου, δημιουργία νοήματος σε υπαρξιακά ζητήματα, κλπ.

Η μέθοδος Μusic Breathing:

Το Μusic Breathing είναι μια μέθοδος Δεκτικής Μουσικοθεραπείας και έχει αναπτυχθεί από τον Σουηδό ψυχίατρο και μουσικοθεραπευτή Dag Korlin. Συνδυάζει τη διαδικασία ακρόασης της μουσικής με τεχνικές αναπνοής, νοερής απεικόνισης και την απεικόνιση της εμπειρίας αυτής μέσω της ζωγραφιάς ή της γραφής μετά τη μουσική ακρόαση.

Αρχικά αναπτύχθηκε για άτομα με μετατραυματικό στρες και γενικότερα σε περιπτώσεις ψυχικού τραύματος και όπου υπάρχει απορρύθμιση του Αυτόνομου Νευρικού Συστήματος (ΑΝΣ).

Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί σε ένα ευρύ πεδίο περιπτώσεων, όπως σε γενικότερα προβλήματα με το άγχος, ψυχοσωματικά, διαταραχές προσαρμογής, παρατεταμένη θλίψη, διαχείριση συναισθημάτων, καθώς και για αυτοβελτίωση/ αυτογνωσία και αύξηση της ενσυνειδητότητας.

Στο πρώτο στάδιο κινητοποιείται το Παρασυμπαθητικό τμήμα του ANΣ. Αυτό γίνεται μέσω τεχνικών αναπνοής, εστιάζοντας σε μια νοερή εικόνα του Κέντρου Αναπνοής στο σώμα. Αυτό γίνεται αρχικά χωρίς μουσική και στη συνέχεια με τη βοήθεια κατάλληλα επιλεγμένης μουσικής που συμβάλει στη γείωση (grounding).

Στην πορεία των συνεδριών, το εύρος/ όγκος και ο ρυθμός της αναπνοής διαμορφώνονται ώστε να ακολουθούν και να εμπεριέχουν τις μεταβαλλόμενες δυναμικές της μουσικής, με στόχο να δημιουργηθεί ευελιξία στους τρόπους κινητοποίησης και των δύο τμημάτων του ΑΝΣ (Συμπαθητικό και Παρασυμπαθητικό). Ο λόγος που χρησιμοποιούνται οι τεχνικές αναπνοής είναι διότι η πρακτική της συνειδητής αναπνοής μας επιτρέπει να ενδυναμώσουμε την επίγνωση της σωματικής και συναισθηματικής μας κατάστασης και των σκέψεών μας.

Επιπλέον η αναπνοή μπορεί να επηρεάσει τα επίπεδα διέγερσης του ΑΝΣ και μπορεί να μας βοηθήσει να επανέλθουμε ομαλά από την κατάσταση υπερδιέγερσης ή υποτονικότητας στην κατάσταση χαλάρωσης, ηρεμίας, ισορροπημένης εγρήγορσης, επίγνωσης του εαυτού στην παρούσα στιγμή (grounding). Επίσης, η εστίαση της προσοχής στις ανατομικές δομές που εμπλέκονται (περιοχή θώρακα, αναπνευστικοί μύες, διάφραγμα, κοιλιά, κλπ), επεκτείνει τη συνειδητότητα της αναπνοής και μας βοηθά να έρθουμε σε επαφή με το σώμα μας και με το πώς εκφράζονται τα συναισθήματά μας μέσω αυτού.

Ως γέφυρα μεταξύ του ασυνείδητου και του συνειδητού, η παρατήρηση της αναπνοής είναι ένα πολύτιμο εργαλείο στην ψυχοθεραπεία.

Όταν φέρνουμε συνειδητότητα στα ασυνείδητα μοτίβα αναπνοής μας, φέρνουμε επίγνωση σε πλευρές του εαυτού μας που συχνά βρίσκονται έξω από τη συνειδητή μας επίγνωση.

Για παράδειγμα, η γρήγορη αναπνοή μπορεί να μας οδηγήσει σε μία φοβισμένη, αγχωμένη, υπερενεργοποιημένη πλευρά του εαυτού, ενώ η ρηχή αναπνοή μπορεί να σχετίζεται με μούδιασμα, αποσύνδεση και καταθλιπτικά συναισθήματα.  Οι τεχνικές αναπνοής μπορεί να βοηθήσουν το θεραπευόμενο να μετατοπίσει την επίγνωση του στον εσωτερικό του κόσμο και στην πορεία να επιφέρει αλλαγές.

Όταν βιώνουμε καταστάσεις που μας πυροδοτούν δυσφορικές σκέψεις και συναισθήματα, νιώθουμε ότι αυτά μας πλημμυρίζουν και είτε μας δημιουργούν αυξημένο στρες που δεν μπορούμε να διαχειριστούμε, είτε “μουδιάζουμε” σε σημείο που δεν μπορούμε να κινητοποιηθούμε. Κατ’ επέκταση οδηγούμαστε σε δυσλειτουργικούς τρόπους αντιμετώπισης οι οποίοι μας επηρεάζουν σωματικά και ψυχολογικά.

Στο Music Breathing, ο θεραπευτής χρησιμοποιεί το συνδυασμό αναπνοής και μουσικής με στόχο να ασκηθεί επίδραση στο Αυτόνομο Νευρικό Σύστημα του ατόμου που είναι είτε υπερδιεγερμένο είτε πολύ υποτονικό και σταδιακά να επανέλθει στη λειτουργική κατάσταση αυτορύθμισης, όπου τα διάφορα επίπεδα θα εναλλάσσονται με ευελιξία.

Έτσι θα επιτυγχάνονται λειτουργικοί τρόποι διαχείρισης συναισθημάτων-σκέψεων- συμπεριφοράς, οι οποίοι θα επιφέρουν περαιτέρω αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο το άτομο αντιμετωπίζει τον εαυτό του και τις δυσκολίες του.

Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της διαδικασίας του Music Breathing, ο θεραπευόμενος μπορεί να εστιάζει στις σωματικές αισθήσεις ή/και να δημιουργεί αυθόρμητα με τη φαντασία του νοερές εικόνες των αισθήσεων αυτών, των συναισθημάτων του, καθώς και του πώς βιώνει τη μουσική εμπειρία. Αυτές οι νοερές εικόνες αποτελούν αναπαραστάσεις του εσωτερικού του κόσμου.

Η ζωγραφιά που μπορεί να φτιάξει ο θεραπευόμενος μετά το τέλος της διαδικασίας, τον βοηθά να εξωτερικεύσει το βίωμα του και διευκολύνει την έκφραση των συναισθημάτων. Γενικότερα, η οπτικοποίηση της εμπειρίας μας μέσω εκφραστικών τρόπων όπως η ζωγραφική, η γραφή, κλπ, μας βοηθά να δώσουμε μορφή σε αυτό που βιώνουμε μέσα μας, να το επεξεργαστούμε και να το εξερευνήσουμε με περισσότερη ευκρίνεια, και να του αποδώσουμε νοήματα που έχουν σημασία για εμάς.

Έτσι μπορούν να δημιουργηθούν νέοι τρόποι εμπειρίας του εαυτού που κινητοποιούν δημιουργικές αλλαγές στον εσωτερικό μας κόσμο και κατ’ επέκταση αλλαγές στο πώς θα αντιμετωπίζουμε τις διάφορες καταστάσεις στη ζωή μας και στο τι επιλέγουμε για εμάς.

Bιβλιογραφία:

Beer L. & Birhaum J.C, (2019), Using music in child and adolescent psychotherapy, The Guilford Press

Grocke D. & Mc Ferran K.S, (2022), Receptive Music Therapy, 2nd edition, Jessica Kingsley publishers

Howard J. & Prendiville E, (2017), Creative Psychotherapy, Routledge

Körlin, D. (2019b). Music Breathing. In K. E. Bruscia & D. E. Grocke: GIM the Bonny Method and Beyond, second edition. Gilsum: NH. Barcelona Publishers.

Mc Connell Susan, (2020), Somatic Internal Family Systems Therapy, North Atlantic Books

Shilson Kimberley L. (2019), Somatic methods for Affect Regulation, Routledge