Έριχ Φρομ: Η ψυχολογία του Ναζισμού και οι σαδομαζοχιστικές πλευρές της ιδεολογίας του Χίτλερ

Κατά την επιστημονική, αλλά ακόμη περισσότερο κατά την εκλαϊκευμένη συζήτηση σχετικά με το φαινόμενο του Ναζισμού, συχνά παρουσιάζονται δύο αντιτιθέμενες απόψεις: Σύμφωνα με την πρώτη, η ψυχολογία δεν προσφέρει καμία εξήγηση για ένα πολιτικό και οικονομικό φαινόμενο όπως είναι ο Φασισμός. Σύμφωνα με τη δεύτερη, ο Φασισμός είναι εξ ολοκλήρου ένα ψυχολογικό φαινόμενο.

Η πρώτη άποψη βλέπει τον Ναζισμό είτε ως αποτέλεσμα ενός αποκλειστικά οικονομικού δυναμισμού -των επεκτατικών τάσεων του γερμανικού ιμπεριαλισμού- είτε ως ουσιαστικά πολιτικό φαινόμενο -την κατάκτηση του κράτους από μια πολιτική παράταξη η οποία υποστήριζεται από τους βιομήχανους και από τους Γιόυνγκερς.

Με λίγα λόγια η νίκη του Ναζισμού αντιμετωπίζεται ως αποτέλεσμα της απάτης και του εξαναγκασμού με τα οποία μια μειοψηφία φενάκισε την πλειοψηφία του πληθυσμού.

Η δεύτερη άποψη από την άλλη πλευρά, επιμένει πως ο Ναζισμός μπορεί να εξηγηθεί μόνο με όρους ψυχολογίας ή μάλλον ψυχοπαθολογίας. Ο Χίτλερ αντιμετωπίζεται ως ένας παράφρων ή ως ένας νευρωτικός και οι οπαδοί του ως εξίσου παράφρονες και ψυχικά ασταθείς. Σύφωνα με αυτή την εξήγηση, όπως την εξέθεσε ο Λ. Μάμφορντ, οι αληθινές πηγές του Φασισμού θα πρέπει να αναζητηθούν στην ανθρώπινη ψυχή, όχι στα οικονομικά.

Και συνεχίζει: «Στην υπέρμετρη υπερηφάνεια, στην ευχαρίστηση από την ωμή βία, στη νευρωτική αποσύνθεση -σε όλα αυτά και όχι στη Συνθήκη των Βερσαλλιών ή στην ανικανότητα της Γερμανικής Δημοκρατίας έγκειται η εξήγηση του Φασισμού».

Κατά τη γνώμη μας, καμία από αυτές τις εξηγήσεις, που δίνουν έμφαση στους οικονομικούς και πολιτικούς παράγοντες, αποκλείοντας τους ψυχολογικούς ή αντιστρόφως, δεν είναι ορθή.

Ο Ναζισμός είναι ένα ψυχολογικό πρόβλημα. Αλλά οι ψυχολογικοί παράγοντες καθεαυτοί θα πρέπει να κατανοηθούν ως αλληλένδετοι με τους κοινωνικο-οικονομικούς παράγοντες. Ο Ναζισμός είναι ένα οικονομικό και πολιτικό πρόβλημα, όμως η απήχηση που έχει στους ανθρώπους πρέπει να κατανοηθεί σε ψυχολογική βάση.

Η ψυχολογική όψη του Ναζισμού άπτεται δύο προβλημάτων: της δομής του χαρακτήρα εκείνων των ανθρώπων στους οποίους βρήκε απήχηση και στα ψυχολογικά χαρακτηριστικά της ιδεολογίας που τον έκανε τόσο αποτελεσματικό όργανο αναφορικά με αυτούς τους ανθρώπους.

Διαβάστε στο PSYCHOLOGY.GR την βιογραφία του Erich Fromm.

Ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας του Χίτλερ

Η προσωπικότητα του Χίτλερ, τα όσα πίστευε και το ναζιστικό σύστημα εκφράζουν μια ακραία μορφή ολοκληρωτικού χαρακτήρα.

Ζητήματα Ηθικής και Δεοντολογίας στην Άσκηση της Ψυχοθεραπείας
Κύκλος Σεμιναρίων για Επαγγελματίες Ψυχικής Υγείας | Γενική είσοδος: 35 ευρώ
Θεματικές Ενότητες: Διπλές σχέσεις θεραπευτή – θεραπευόμενου | Ψυχική ανθεκτικότητα του θεραπευτή | Υπέρβαση – παραβίαση ορίων στην ψυχοθεραπευτική σχέση | Ειδικές προκλήσεις στην ψυχοθεραπεία | Ζητήματα ηθικής και δεοντολογίας | Διαχείριση εξω-θεραπευτικών πληροφοριών | Διατήρηση και άρση του απορρήτου

Η ουσία του ολοκληρωτικού χαρακτήρα έχει περιγραφεί ως ταυτόχρονη συνύπαρξη σαδιστικών και μαζοχιστικών ορμών.

Ο σαδισμός κατανοείται ως η επιδίωξη απεριόριστης δύναμης πάνω σε ένα άλλο άτομο, περισσότερο ή λιγότερο συνυφασμένη με καταστροφικότητα. Ο μαζοχισμός ως η επιδίωξη να διαλύσει κάποιος τον εαυτό του μέσα σε μια υπέμετρη εξουσία, συμμετέχοντας έτσι στη δική της δύναμη και δόξα. Τόσο η σαδιστική όσο και η μαζοχιστική τάση προκαλούνται από την ανικανότητα του απομονωμένου ατόμου να σταθεί στα πόδια του και από την ανάγκη του για μια συμβολική σχέση η οποία θα υπερβαίνει αυτή τη μοναχικότητα.

Η σαδιστική λαχτάρα για εξουσά βρίσκει πολλαπλές εκφάνσεις στο «Ο αγών μου». Χαρακτηρίζει τη σχέση του Χίτλερ με τις γερμανικές μάζες, τις οποίες απεχθάνεται και συγχρόνως αγαπά με τον τυπικό σαδιστικό τρόπο, όπως και τη σχέση του με τους πολιτικούς του εχθρούς, απέναντι στους οποίους εκδηλώνει τα καταστροφικά εκείνα στοιχεία που αποτελούν σημαντική συνιστώσα του σαδισμού του. Μιλά για την ικανοποίηση που αντλούν οι μάζες όταν κυριαρχούνται. «Αυτό το οποίο επιθυμούν είναι η νίκη του ισχυρότερου και η εκμηδένιση ή η άνευ όρων παράδοση του πιο αδύναμου.

Η μαζοχιστική πλευρά της ναζιστικής ιδεολογίας

Στη μαζοχιστική πλευρά του Χίτλερ εντοπίζεται η επιθυμία να υποταχθεί κανείς σε μια συντριπτικά ισχυρή δύναμη, να εκμηδενίσει τον εαυτό, παράλληλα με τον πόθο να έχει εξουσία πάνω σε άλλες, αδύναμες υπάρξεις.

Αυτή η μαζοχιστική πλευρά της ναζιστικής ιδεολογίας και πρακτικής γίνεται εμφανέστερη όσον αφορά στις μάζες. Τους λένε ξανά και ξανά: Το άτομο δεν είναι τίποτα και δεν μετρά. Το άτομο θα πρέπει να αποδεχτεί αυτή την προσωπική του ασημαντότητα, να διαλύσει τον εαυτό του μέσα σε μια ισχυρότερη δύναμη και στη συνέχεια να νιώθει υπερήφανο που συμμετέχει στη δύναμη και τη δόξα αυτής της ισχυρότερης δύναμης.

Ο Χίτλερ εκφράζει αυτή την ιδέα σαφώς στον ορισμό που δίνει για τον ιδεαλισμό: «Ο ιδεαλισμός από μόνος του οδηγεί τους ανθρώπους σε ηθελημένη αναγνώριση του προνομίου της βίας και της δύναμης και έτσι τους κάνει ένα μόριο σκόνης αυτής της τάξης που σχηματίζει και διαμορφώνει ολόκληρο το σύμπαν».

Ο Γκέμπελς δίνει έναν παρόμοιο ορισμό αυτού που αποκαλεί σοσιαλισμό: «Το να είσαι σοσιαλιστής», γράφει, «σημαίνει να υποτάσσεις το εγώ στο εσύ. Ο σοσιαλισμός είναι να θυσιάζεις το άτομο στο σύνολο».

Το να θυσιάζεις το άτομο και να το υποβιβάζεις σε ένα μόριο σκόνης σημαίνει, σύμφωνα με τον Χίτλερ, την παραίτηση από το δικαίωμα να έχει κάποιος δική του προσωπική άποψη και δικά του ενδιαφέροντα και ευτυχία. Αυτή η παραίτηση είναι η ουσία της πολιτικής εκείνης οργάνωσης στην οποία «το άτομο απαρνιέται το να εκπροσωπεί την ίδια του την άποψη και τα συμφέροντά του...»

Εκθειάζει την «ανιδιοτέλεια» και λέει πως «κατά το κυνήγι της ίδιας τους της ευτυχίας, όλο και περισσότερο οι άνθρωποι γκρεμίζονται από τον Παράδεισο στην Κόλαση».

Σε σχέση με τον υπέρτατο στόχο του γράφει:

«Στο φυλετικό κράτος η φυλετική θεώρηση της ζωής θα έχει επιτύχει τελικά να εγκαινιάσει αυτή την ευγενέστερη εποχή όπου οι άνθρωποι δεν επικεντρώνουν πια το ενδιαφέρον τους στην καλύτερη εκτροφή των σκύλων, των αλόγων και των γάτων, αλλά μάλον στην εξύψωση του ίδιου του ανθρώπινου είδους, μια εποχή στην οποία ο ένας απαρνιέται σιωπηλά αλλά με επίγνωση και ο άλλος δίνει και θυσιάζει με ευχαρίστηση».

Αυτό το χωρίο για κάποιους λόγους μας εκπλήσσει. Θα περίμενε κανείς ότι έπειτα από την περιγραφή ενός τύπου ατόμου που «απαρνείται σιωπηλά αλλά με επίγνωση» θα περιγραφόταν ένας αντίθετος τύπος, πιθανόν εκείνος που ηγείται, αναλαμβάνει ευθύνη ή κάτι παρόμοιο. Αλλά αντί για κάτι τέτοιο, ο Χίτλερ προσδιορίζει και τον άλλο τύπο με βάση την ικανότητά του να θυσιάζει.

Είναι δύσκολο να αντιληφθούμε αυτή τη διαφορά ανάμεσα στο «απαρνιέται σιωπηλά» και το «θυσιάζει με ευχαρίστηση». Αν μπορώ να τολμήσω μια υπόθεση, πιστεύω πως ο Χίτλερ είχε την πρόθεση να κάνει μια διάκριση ανάμεσα στις μάζες που πρέπει να παραιτηθούν και να υποταχθούν και στον ηγέτη τους που θα κυβερνά. Αλλά ενώ αρκετές φορές παραδέχεται απροκάλυπτα τον πόθο, δικό του και της «ελίτ», να εξουσιάζουν, συχνά τον αρνείται επίσης.

Δείτε ακόμη στο Psychology.gr, επιλεγμένα βιβλία του Erich Fromm: Να έχεις ή να είσαι και άλλα βιβλία του Erich Fromm.

Σε αυτό το απόσπασμα, προφανώς δεν θέλει να είναι τόσο ειλικρινής και γι' αυτό υποκαθιστά τον πόθο για εξουσία με την επιθυμία να «δίνει και να θυσιάζει με ευχαρίστηση».

Ο Χίτλερ αναγνωρίζει σαφώς πως η φιλοσοφία του της αυταπάρνησης και της θυσίας απευθύνεται σε εκείνους που η οικονομική τους κατάσταση δεν τους επιτρέπει καμία χαρά. Δεν θέλει να εξαγγείλει μα κοινωνική οργάνωση στο πλαίσιο της οποίας η προσωπική ευτυχία θα ήταν δυνατή για κάθε άτομο. Θέλει να εκμεταλλευτεί ακριβώς την ένδεια των μαζών προκειμένου να τις κάνει να πιστέψουν στο ευαγγέλιό του περί εκμηδένισης του εαυτού.

Με μεγάλη ειλικρίνεια δηλώνει: «Στρεφόμαστε στη μεγάλη στρατιά εκείνων που είναι τόσο φτωχοί, ώστε η προσωπική τους ζωή δεν είναι δα και η  μεγαλύτερη ευτυχία στον κόσμο...»

Όλο αυτό το κήρυγμα της αυτοθυσίας έχει έναν εμφανή σκοπό: Οι μάζες πρέπει να παραιτηθούν από τον εαυτό τους και να υποταχθούν, αν είναι να πραγματωθεί ο πόθος για την εξουσία εκ μέρους του ηγέτη και της «ελίτ». Αλλά αυτός  μαζοχιστικός πόθος υπάρχει επίσης και στον ίδιο τον Χίτλερ. Για εκίνον η υπέρτατη δύναμη στην οποία θα υποταχθεί είναι ο Θεός, το Πεπρωμένο, η Αναγκαιότητα, η Ιστορία, η Φύση.

Η δύναμη που εντυπωσιάζει τον Χίτλερ, ίσως περισσότερο απ' ό,τι ο Θεός, η Πρόνοια και το πεπρωμένο, είναι η φύση. Ενώ γενικά στην πορεία της ιστορικής ανάπτυξης κατά τα τελευταία τετρακόσια χρόνια επικράτησε η τάση να υποκατασταθεί η κυριαρχία πάνω στον άνθρωπι με την κυριαρχία πάνω στη φύση, ο Χίτλερ επιμένει πως μπορεί και δικαιούται κανείς να εξουσιάζει τους ανθρώπους, αλλά όχι και τη φύση. Ισχυριζόταν ότι η ιστορία του ανθρώπινου είδους κατά πάσα πιθανότητα δεν ξεκίνησε με την εξημέρωση των ζώων αλλά με την κυριαρχία του πάνω στις κατώτερες φυλές.

Περιγελά την ιδέα πως θα μπορούσε ο άνθρωπος να κατακτήσει τη φύση και χλευάζει εκείνους που πιστεύουν ότι μπορούν να γίνουν κυρίαρχοί της, ενώ δεν έχουν άλλο όπλο στη διάθεσή τους πέρα από μια «ιδέα». Λέει πως ο άνθρωπος «δεν κυριαρχεί πάνω στη φύση, αλλά, βασιζόμενος στη γνώση λιγοστών νόμων και μυστικών της, κατέληξε να γίνει κυρίαρχος των άλλων ζωντανών όντων που δεν διαθέτουν αυτή τη γνώση».

Και εδώ επίσης βρίσκουμε την ίδια ιδέα: Η φύση είναι η υπέρτατη δύναμη στην οποία πρέπει να υποταχθούμε, αλλά τα ζωντανά όντα είναι αυτά πάνω στα οποία πρέπει να κυριαρχήσουμε.

Προσπάθησα να εξηγήσω μέσα από τα γραπτά του Χίτλερ τις δύο τάσεις που έχουμε περιγράψει ως θεμελιώδεις για τον ολοκληρωτικό χαρακτήρα: τη λαχτάρα κυριαρχίας πάνω στους ανθρώπους και τον πόθο υποταγής σε μια συντριπτικά ισχυρή εξωτερική δύναμη.

Οι ιδέες του Χίτλερ είναι περισσότερο ή λιγότερο ταυτόσημες με την ιδεολογία του ναζιστικού κόμματος. Οι ιδέες που εκφράζονται στο βιβλίο του είναι αυτές που εξέφραζε και στις αναρίθμητες ομιλίες του, από τις οποίες κέρδιζε μαζικά οπαδούς για την παράταξή του. Αυτή η ιδεολογία προκύπτει από την προσωπικότητά του, η οποία, με το αίσθημα κατωτερότητας που τη διέπει, το μίσος απέναντι στη ζωή, τον ασκητισμό και τον φθόνο εναντίον όσων απολαμβάνουν τη ζωή αποτελεί το έδαφος των σαδομαζοχιστικών ορμών του: απευθυνόταν σε ανθρώπους οι οποίοι, εξαιτίας της πανομοιότυπης δομής του χαρακτήρα τους, ένιωθαν να ελκύονται και να ενθουσιάζονται από αυτά τα κηρύγματα και έτσι έγιναν ένθερμοι οπαδοί του ανθρώπου που εξέφραζε τα δικά τους αισθήματα. Δεν ήταν όμως μόνο η ιδεολογία των Ναζί που ικανοποιούσε τα χαμηλότερα στρώματα της μεσαίας τάξης. 

Η πολιτική πρακτική πραγματοποιούσε αυτό το οποίο υποσχόταν η ιδεολογία. Δημιουργήθηκε μια ιεραρχία όπου ο καθένας είχε κάποιον από πάνω του, για να υποτάσσεται σε αυτόν, και κάποιον από κατω του, για να νιώθει πως έχει εξουσία σε αυτόν. Ο άνθρωπος στην λορυφή, ο ηγέτης, έχει από πάνω του το Πεπρεωμένο, την ιστορία, τη Φύση, σαν μια δύναμη στην οποία και ο ίδιος υποτάσσεται.

Έτσι, η ναζιστική ιδεολογία και πρακτική ικανοποιεί τις επιθυμίες που πηγάζουν από τη δομή του χαρακτήρα ενός τμήματος του πληθυσμού και δίνει κατεύθυνση και προσανατολισμό σε εκείνους που, παρόλο που δεν απολαμβάνουν τη κυριαρχία και την υποταγή, είχαν παραιτηθεί και είχαν πάψει να έχουν πίστη στη ζωή, στις ίδιες τους τις αποφάσεις, στα πάντα.

Παρέχουν άραγε όλες αυτές οι σκέψεις κάποιες ενδείξεις για μια πρόγνωση σχετικά με την επιβίωση του Ναζισμού στο μέλλον; Δεν αισθάνομαι πως έχω την ικανότητα να κάνω αυτή την πρόβλεψη. Και όμως μερικά σημεία -όπως αυτα τα οποία προκύπτουν από τις ψυχολογικές συνθήκες που εξετάσαμε παραπάνω -φαίνεται πως αξίζει να ληφθούν σοβαρά υπόψη.

Δεδομένων των ψυχολογικών συνθηκών, δεν εκπληρώνει τάχα ο Ναζισμός τις συναισθηματικές ανάγκες της πλειοψηφίας των ανθρώπων και δεν είναι άραγε αυτή ακριβώς η ψυχολογική λειτουργία του ένας παράγοντας που θα τον βοηθήσει να εδραιωθεί;

Από όλα όσα ειπωθηκαν ως εδώ, είναι ολοφάνερο πως η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι ανησυχητική. Το γεγονός της εξατομίκευσης του ανθρώπου, της καταστροφής όλων των «πρωταρχικών δεσμών» δεν μπορεί να αντιστραφεί. Η πορεία της καταστροφής του μεσαιωνικού κόσμου διήρκησε τέσσερις ολόκληρους αιώνες και ολοκληρώνεται στην εποχή μας. Και αν ολόκληρο το βιομηχανικό σύστημα, ολόκληρος ο τρόπος παραγωγής δεν καταστρέφει για να επιστρέψει στο προ-βιομηχανικό επίπεδο, ο άνθρωπος θα παραμείνει ένα άτομο εντελώς αποκομμένο από τον κόσμο που τον περιβάλλει.

Ο άνθρωπος αδυνατεί να αντέξει αυτή την αρνητική ελευθερία: Προσπαθεί να αποδράσει μέσα σε καινούρια δεσμά, τα οποία θα είναι υποκατάστατα των πρωτογενών δεσμών, τους οποίους απαρνήθηκε. Αλλά αυτά τα καινούρια δεσμά δεν συνιστούν πραγματική ένωση με τον κόσμο.

Πλήρώνει γι'αυτή την καινούρια σιγουριά παραιτούμενος από την ακεραιότητα του εαυτού του. Η πραγματική διχοτόμηση ανάμεσα σε αυτόν και σε αυτές τις εξουσίες δεν εξαφανίζεται. Παρεμποδίζουν και σακατεύουν τη ζωή του, παρόλο που συνειδητά μπορεί να ποτάσσεται ηθελημένα. Την ίδια στιγμή ζει σε έναν κόσμο μέσα στον οποίο δεν έχει μόνο εξελιχθεί σε «άτομο», αλλά του παρέχει επίσης κάθε δυνατότητα να είναι άτομο. Το σύγχρονο βιομηχανικό σύστημα έχει πραγματικά μια ικανότητα να παράγει όχι μόνο τα μέσα για μια ζωή οικονομικής ασφάλειας για όλους, αλλά και να δημιουργεί την υλική βάση για την πλήρη έκφραση των διανοητικών, αισθησιακών και συναισθηματικών δυνατοτήτων.

Η λειτουργία μιας ολοκληρωτικής ιδεολογίας και πρακτικής μπορεί να συγκριθεί με τη λειτουργία των νευρωτικών συμπτωμάτων. Τέτοιου είδους συμπτώματα προκύπτουν από αφόρητες ψυχολογκές συνθήκες και συγχρόνως προσφέρουν μια λύση που κάνει εφικτή τη ζωή.

Δεν πρόεκτιαι όμως για μια λύση η οποία οδηγεί στην ευτυχία ή στην ανάπτυξη της προσωπικότητα. Αφήνουν απαράλλακτες τις συνθήκες που καθιστούν αναγκαία την προσφυγή στη νεύρωση. Ο δυναμισμός της ανθρώπινης φύσης είναι ένας σημαντικός παράγοντας, ο οποίος τείνει να αναζητήσει πιο ικανοποιητικές λύσεις, αν υπάρχει έστω και μία πιθανότητα να βρεθούν. Η μοναξιά και η αδυναμία του ατόμο, το αίτημά του για πραγμάτωση των δυνατοτήτων που έχουν αναπτυχθεί μέσα του, το αντικειμενικό γεγονός της αυξανόμενης παραγωγικής ικανότηττας της σύγχρονης βιομηχανίας αποτελούν δυναμικούς παράγοντες, οι οποίοι συνιστούν τη βάση τη βάση για μία όλο και διευρυνόμενη επιδίωξη ελευθερίας και ευτυχάις. Η απόδραση στη συμβίωση μπορεί να κατευνάσει για λίγο τα βάσανα, αλλά δεν πρόκειται να τα εξαλείψει.

Η ιστορία του ανθρώπινου είδους είναι μια ιστορία διευρυνόμενης εξατομίκευσης και είναι επίσης μια ιστορία διευρυνόμενης ελευθερίας. Η επιδίωξη της ελευθερίας δεν είναι μια μεταφυσική δύναμη και δεν μπορεί να εξηγηθεί ούτε από τον φυσικό νόμο. Είναι το αναγκαίο αποτέλεσμα της διαδικασίας εξατομίκευσης και ανάπτυξης του πολιτισμού. Τα ολοκληρωτικά συστήματα δεν μπορούν να εξαλείψουν τις θεμελιώδεις συνθήκες που κάνουν τον άνθρωπο να αναζητά την ελευθερία. Ούτε μπορούν να βάλουν τέλος στην ίδια την αναζήτηση της ελευθερίας που πηγάζει από τις συνθήκες αυτές.

*Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο του Erich Fromm Ο φόβος μπροστά στην ελευθερία που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Διόπτρα.