Γνωσιακή - συμπεριφοριστική θεραπεία της συζυγικής και παιδικής κακοποίησης

Το ζήτημα της κακοποίησης είναι ευρύ, πάντα επίκαιρο και έχει πολλές προεκτάσεις και συνέπειες στην ψυχική υγεία και στην ποιότητα ζωής των ανθρώπων.

Η επιστήμη της Ψυχολογίας, και ειδικότερα η γνωσιακή-συμπεριφοριστική προσέγγιση της ψυχοθεραπείας,έχει στην διάθεση της μεγάλο αριθμό μοντέλων και τεχνικών που χρησιμοποιεί προκειμένου να προσφέρει την κατάλληλη θεραπεία στους ανθρώπους που αποτελούν θύτες ή και θύματα οποιασδήποτε μορφής κακοποίησης. 

Το παρόν άρθρο έχει στόχο να προσδιορίσει τις βασικές έννοιες της  γνωσιακής - συμπεριφοριστικής θεραπείας οικογένειας (ΓΣΘΟ), της συζυγικής και παιδικής κακοποίησης.

Το γνωσιακό-συμπεριφοριστικό μοντέλο θεραπείας οικογένειας υποστηρίζει ότι τα οικογενειακά σχήματα (τα «σχήματα» έχουν να κάνουν με σταθερά εδραιωμένες και μη ευέλικτες πεποιθήσεις σχετικά με την φύση των ανθρώπων και τις διαπροσωπικές σχέσεις και επηρεάζουν την επεξεργασία των πληροφοριών σε νέες καταστάσεις), καθοδηγούν τον τρόπο με τον οποίο το άτομο αντιλαμβάνεται, ερμηνεύει και αντιδρά στα γεγονότα της οικογενειακής ζωής.

Τα άτομα συνήθως δεν έχουν συνείδηση των οικογενειακών σχημάτων τους, και συνήθως ορισμένες φορές λειτουργούν με βάση οικογενειακά σχήματα που είχαν διαμορφώσει από την πατρική τους οικογένεια. Για να κατανοήσει κανείς το σύστημα της οικογένειας, πρέπει να αντιληφθεί τα συναισθήματα, τις σκέψεις και τη συμπεριφορά του κάθε μέλους, καθώς και τους τρόπους αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Το κάθε μέλος, όντας μέρος ενός συστήματος, επηρεάζει τα υπόλοιπα μέλη και ταυτόχρονα επηρεάζεται από αυτά.

Σε οικογένειες που δυσλειτουργούν, αυτό μπορεί να εμπλέξει τα μέλη σε ένα φαύλο κύκλο συγκρούσεων. Πέρα από την σχέση των συντρόφων, σημαντική μέσα στην οικογένεια είναι και η σχέση γονέων-παιδιών. Η σχέση αυτή επηρεάζεται από τα σχήματα που φέρουν οι γονείς, αλλά και από εκείνα που αναπτύσσει το κάθε παιδί στα πλαίσια των τρεχουσών οικογενειακών αλληλεπιδράσεων 

Ο στόχος της ΓΣΘΟ είναι η αποκατάσταση της δυσλειτουργίας της οικογένειας μέσω της αλλαγής των δυσλειτουργικών σχημάτων. Στην παρέμβαση χρησιμοποιούνται γνωσιακές και συμπεριφοριστικές τεχνικές προκειμένου να επιτευχθεί η αναδόμηση βασικών οικογενειακών πεποιθήσεων και σχημάτων, και να επέλθει η τροποποίηση συμπεριφορών που σχετίζονται με αυτά τα σχήματα.

Επιπλέον, κατά τη θεραπεία ο θεραπευτής βοηθά την οικογένεια να γνωρίσει πώς τα συναισθήματα συνδέονται με συγκεκριμένες γνωσίες και παρότι είναι σημαντικό ο θεραπευτής να δουλεύει με όλη την οικογένεια, ορισμένες φορές είναι αναγκαίο να επικεντρωθεί πρώτα στα σχήματα ενός μέλους που φαίνεται να προκαλεί και το μεγαλύτερο πρόβλημα. 

Συζυγική Κακοποίηση

Θέλουμε να βλέπουμε τις οικογένειές μας σαν ένα καταφύγιο από τα άγχη και τις έγνοιες ενός αβέβαιου κόσμου. Ελπίζουμε ότι θα βρούμε ασφάλεια και υποστήριξη απέναντι σε οποιαδήποτε απειλή υπάρχει στον έξω κόσμο. Για πολλούς ανθρώπους όμως η προσδοκία αυτή δεν ευοδώνεται. Οι άνθρωποι με τους οποίους ζουν αποτελούν πηγή κινδύνου και όχι ασφάλειας. 

Μολονότι υπάρχουν πολλές γυναίκες οι οποίες επιτίθενται στο σύντροφό τους, είναι σαφές ότι είναι περισσότερες οι γυναίκες που τραυματίζονται ως αποτέλεσμα της ενδοοικογενειακής βίας. Υπάρχει μία λεπτή διάκριση σε ό,τι αφορά τη συζυγική βία την οποία οφείλουμε να λάβουμε υπόψη. Ενώ δηλαδή η εχθρική βία πηγάζει από το θυμό και έχει στόχο να προξενήσει ζημιά στο θύμα, ο στόχος της χειριστικής βίας είναι να αποκομίσει ο θύτης συγκεκριμένα οφέλη.

Η χειριστική βία μπορεί να χρησιμοποιηθεί με στρατηγικό τρόπο, προκειμένου η σύζυγος να "μάθει" ότι κάθε φορά που θα διαμαρτύρεται, θα κάνει κριτική ή θα απαιτεί κάτι, θα ακολουθεί ξυλοδαρμός. Έτσι ο σύζυγος καταφέρνει να επιβάλει τις επιθυμίες και τις απόψεις του. 

Σε ό,τι αφορά τη συζυγική βία, ορισμένες γυναίκες λόγω της παραδοσιακής κοινωνικοποίησης τους υπομένουν συμπεριφορές κακοποίησης, αφού τις εντάσσουν στη "δικαιοδοσία" του συζύγου τους. Όταν μία γυναίκα προσπαθεί να έχει ισότιμο λόγο στις οικογενειακές αποφάσεις ή αρνηθεί το σεξ, ο σύζυγος μπορεί να πιστεύει ότι έχει το δικαίωμα να ασκήσει βία για να την «συμμορφώσει». 

Ορισμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των ανδρών που κακοποιούν τις γυναίκες τους είναι: 

• η συναισθηματική εξάρτηση
• ανασφάλεια
• χαμηλή αυτοεκτίμηση 
• χαμηλή ενσυναίσθηση
• χαλαρός έλεγχος των παρορμήσεων
• φτωχές κοινωνικές δεξιότητες επικοινωνίας
• επιθετική και εχθρική συμπεριφορά
• ναρκισσισμός
• ανησυχία
• κατάθλιψη 

Η ανακύκλωση της ενδοοικογενειακής βίας από γενιά σε γενιά σχετίζεται, σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, με χαμηλή αυτοεκτίμηση. Η παρατήρηση της γονεικής βίας κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας μειώνει την αυτοεκτίμησή. Η χαμηλή αυτοεκτίμηση με τη σειρά της εντείνει το στρες μέσα στο γάμο, αυξάνει την πιθανότητα αλκοολισμού και "νομιμοποιεί" τη συζυγική βία.

Το αλκοόλ είναι η ουσία που έχει σχετιστεί με τη βία περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη. 

Το αλκοόλ παρεμποδίζει τη γνωστική λειτουργία μειώνοντας την ικανότητα της λογικής σκέψης, την αντίληψη και τη συνεκτίμηση των συνεπειών, καθώς και την αίσθηση του κινδύνου. Όλοι αυτοί οι μηχανισμοί σε συνδυασμό με την κοινωνική αλληλεπίδραση αυξάνουν τον κίνδυνο εκδήλωσης συζυγικής βίας. 

Η εγκυμοσύνη έχει σε ορισμένες περιπτώσεις συνδεθεί με υψηλότερα ποσοστά συζυγικής βίας. 

Κάποια πιθανά κίνητρα των ανδρών που κακοποιούν τις έγκυες συζύγους τους δεν είναι άλλα από το θυμό και τη ζήλια απέναντι στο αγέννητο παιδί. Το βρέφος θα "κλέψει" το ενδιαφέρον και τη φροντίδα της γυναίκας του δράστη, που μέχρι τώρα απολάμβανε αποκλειστικά ο ίδιος. Το γεγονός ότι τα χτυπήματα έχουν πολλές φορές στόχο την κυοφορούσα περιοχή του γυναικείου σώματος ενέχει ένα στοιχείο συμβολισμού. 

Οι διαφορές στην κοινωνικοοικονομική θέση των συζύγων αποτελούν επίσης παράγοντα κινδύνου για το ζευγάρι κατά δύο τρόπους.

Από τη μία, αν ο άνδρας έχει μικρότερο εισόδημα από αυτό της συζύγου ή είναι άνεργος, είναι πιθανό να αντισταθμίσει την ανικανότητα του να συνεισφέρει οικονομικά στην οικογένεια με τη χρήση φυσικής βίας. Από την άλλη πλευρά, αν υπερτερεί οικονομικά και κοινωνικά, μπορεί να χρησιμοποιήσει τη βία ως μηχανισμό ελέγχου και κυριαρχίας. 

Τέλος, όταν ο χώρος, η άνεση, τα χρήματα και οι πόροι είναι περιορισμένοι, τότε τα μέλη μιας οικογένειας είναι λογικό να συγκρούονται για τον τρόπο χρήσης τους (π.χ. η σύζυγος θέλει να πληρώσει τους λογαριασμούς, ενώ ο σύζυγος θέλει να κεράσει τους φίλους του στο μπαρ).

Το υψηλό μορφωτικό επίπεδο, σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορεί να αντικαταστήσει τους βίαιους τρόπους επίλυσης των διαφορών.

Η πιθανότητα σωματικής βίας είναι μεγαλύτερη σε ζευγάρια που δεν υιοθετούν στρατηγικές επίλυσης προβλημάτων όπως η συζήτηση και η διαπραγμάτευση. Αντίθετα, επικρατούν οι εχθρικές χειρονομίες, οι φραστικές επιθέσεις, ο σαρκασμός και η γκρίνια.

Παιδική Κακοποίηση

Για πάρα πολύ καιρό οι κοινωνίες θεωρούσαν τα παιδιά ιδιοκτησία των γονέων τους. Στη σημερινή εποχή τα παιδιά έχουν σαφώς περισσότερα νομικά δικαιώματα. Παρά ταύτα οι κοινωνικές νόρμες επιτρέπουν ακόμη και σήμερα στους γονείς να τιμωρούν τα παιδιά τους πάντα εντός κάποιων ορίων. Τι γίνεται όμως όταν τα όρια αυτά παραβιάζονται; Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν διατυπωθεί διάφοροι ορισμοί της παιδικής κακοποίησης.

Σύμφωνα με την CAPTA (Child Abuse Prevention and Treatment Act), ως "παιδική κακοποίηση και παραμέληση" ορίζεται:

• Οποιαδήποτε πρόσφατη πράξη ή απουσία πράξης απο την πλευρά του γονέα ή του υπεύθυνου για τη φροντίδα του παιδιού η οποία καταλήγει στο θάνατο, τη σοβαρή σωματική ή συναισθηματική βλάβη, τη σεξουαλική κακοποίηση ή εκμετάλλευση.
• Οποιαδήποτε πράξη ή απουσία πράξης η οποία ενέχει επικείμενο κίνδυνο σοβαρής βλάβης.

Τέσσερις είναι οι τύποι παιδικής κακοποίησης που συνήθως αναγνωρίζονται: σωματική κακοποίηση, παραμέληση παιδιού, σεξουαλική κακοποίηση και ψυχολογική κακοποίηση. 

Τα θύματα της παιδικής κακοποίησης συχνά εμφανίζουν κάποια σημάδια τα οποία μπορεί να διακρίνει μόνο ένας οξυδερκής παρατηρητής.

Υπάρχουν πάντως ορισμένα χαρακτηριστικά και συμπεριφορές που, αν συνδυαστούν, είναι πιθανό να αποτελούν ενδείξεις κακοποίησης:

Ακατάλληλος ρουχισμός. Για παράδειγμα, το παιδί φορά μπλούζα με μακριά μανίκια, αν και είναι καλοκαίρι. 

Συχνές απουσίες από το σχολείο. Το παιδί αργεί συχνά ή έρχεται νωρίς και φεύγει αργά. Πολλές φορές είναι κουρασμένο ή κοιμάται μέσα στην τάξη.

Φυσική επαφή. Το παιδί διψά για στοργή, αλλά χρησιμοποιεί ανορθόδοξες μεθόδους για να την κερδίσει. Ή πάλι φοβάται το άγγιγμα, ιδιαίτερα ενός ενήλικου ατόμου. 

Υπερβολές στη συμπεριφορά. Το παιδί κλαίει συχνά ή κλαίει πολύ λίγο. Εκδηλώνει επιθετικότητα και καταστροφικότητα ή είναι παθητικό και αποσυρμένο. Άλλοτε είναι υπερκινητικό. Ορισμένα παιδιά παριστάνουν τους γονείς τους στους γονείς τους. 

Ξαφνικές αλλαγές στη συμπεριφορά. Το παιδί επιδεικνύει συμπεριφορές παλινδρόμησης (π.χ. βρέχει το κρεβάτι του ή πιπιλά το δάχτυλό του).

Εξωτερική εμφάνιση. Το παιδί είναι βρόμικο, πεινασμένο, δανείζεται λεφτά από συμμαθητές του για να φάει. Δείχνει σημάδια κακής διατροφής και δεν έχει την απαιτούμενη ενέργεια να συμμετάσχει σε φυσικές δραστηριότητες. Χρειάζεται εμβόλια, γυαλιά ή οδοντίατρο.

Σωματικά τραύματα. Το παιδί έχει μελανιές σε διάφορα μέρη του σώματος, καψίματα η σπασμένα κόκκαλα. Ακόμη κουτσαίνει ή πονά όταν κάνει διάφορες κινήσεις χωρίς φανερή αιτία. - Μαθησιακές δυσκολίες ή εξελικτικές διαταραχές. Το παιδί εμφανίζει ποικίλες δυσκολίες, παρότι τα τεστ δεν δείχνουν οργανικές ή ψυχολογικές ανωμαλίες.

* Το άρθρο αποτελείται από αποσπάσματα από το βιβλίο Γνωσιακή συμπεριφοριστική θεραπεία οικογένειας των Εκδόσεων Πεδίο (Αδειοδοτημένη αναδημοσίευση)

Το θέμα αναλύεται σε βάθος στο βιβλίο Γνωσιακή-συμπεριφοριστική θεραπεία οικογένειας. Είναι ένα πολύ σημαντικό εγχειρίδιο που πραγματεύεται τη γνωσιακή-συμπεριφοριστική θεραπεία οικογένειας τόσο από θεωρητική άποψη όσο και από μια περισσότερο πρακτική/βιωματική πλευρά.