Γιατί πονάμε; Οι λειτουργίες του πόνου

Οι άνθρωποι με έναν σχεδόν αυτόματο τρόπο προσπαθούν να αποφύγουν κάθε είδους πόνο. Αποφεύγουμε ή προσπαθούμε να διαχειριστούμε τόσο τον σωματικό όσο και τον ψυχικό πόνο.

Λαμβάνουμε χάπια, επισκεπτόμαστε ιατρούς, ξεκινάμε συνεδρίες ψυχοθεραπείας, ή απλά αποφεύγουμε καταστάσεις που θα προκαλέσουν πόνο, όπως το να βάλουμε το χέρι μας πολύ κοντά στην εστία της κουζίνας. Ωστόσο, ο πόνος είναι μια φυσική λειτουργία που είναι απαραίτητη για την επιβίωση.

Τελικά ποιες είναι οι λειτουργίες του πόνου; Είναι μια αμιγώς κακή αίσθηση;

Τι είναι ο πόνος;

Όπως τα περισσότερα στοιχεία, όργανα, αισθήσεις και χαρακτηριστικά του ανθρώπινου σώματος, έτσι και ο πόνος υπάρχει επειδή εκτελεί μια λειτουργία. Ο πόνος είναι ένα σήμα που εκπέμπεται όταν υπάρχει βλάβη στον ιστό του σώματος ή όταν διαταράσσεται η ομοιόσταση, όταν δηλαδή κυριαρχεί ανισορροπία στις εσωτερικές λειτουργίες του σώματος.

Το ανθρώπινο σώμα αποτελείται από νευροϋποδοχείς, οι οποίοι λαμβάνουν χημικές, μηχανικές και θερμικές διεγέρσεις από το περιβάλλον.

Το σήμα του πόνου ταξιδεύει σε όλο το μήκος των νευρικών ινών ως τον εγκέφαλο, μέσω του νωτιαίου μυελού, όταν οι νοητικοί δείκτες εντοπίσουν πιθανόν βλαβερές καταστάσεις από αυτό το περιβάλλον.

Μια πιο εύκολη αντιστοίχιση για το τι είναι ο πόνος ίσως βρεθεί στο παρακάτω παράδειγμα: Όταν βλέπουμε καπνό από φωτιά, καλούμε την πυροσβεστική. Αν δεν την καλέσουμε, πιθανότατα να βρεθούμε σε μια αρνητική κατάσταση ή μια καταστροφή. Αυτή ακριβώς η κλήση που θα κάνουμε, είναι ο πόνος.

Ο πόνος έχει τη θέση του ως ένας μηχανισμός ένδειξης κινδύνου. Προειδοποιεί δηλαδή ότι κάτι που συμβαίνει είτε σε σωματικό, είτε σε ψυχικό επίπεδο, προκαλεί «ενόχληση», πόνο. Εκτός, λοιπόν, από κάτι ενοχλητικό και ανεπιθύμητο, είναι μια χρήσιμη και προειδοποιητική λειτουργία που μας «μιλά» όταν κάτι χρειάζεται την προσοχή μας ώστε να βελτιωθεί ή να αλλάξει.

Βασιζόμενοι σε αυτά, καταλήγουμε σε μία εξελικτική - λειτουργική προοπτική, που υποστηρίζει ότι η υποκειμενική εμπειρία μας για τον πόνο σχετίζεται με την καταλληλότερη προσαρμογή μας, άρα και την επιτυχή μας επιβίωση.

Σύμφωνα με αυτή τη λογική, δημιουργείται μια αιτιώδης σχέση με την υποκειμενική μας εμπειρία ή συνείδηση και την προώθηση ωφέλιμης για την επιβίωση συμπεριφοράς ή την εξέλιξη ικανοτήτων.

Σε σωματικό επίπεδο αυτό γίνεται εύκολα αντιληπτό. Κάποιος έχει συνεχείς έντονους πονοκεφάλους και θα επισκεφθεί έναν ιατρό για να λάβει την κατάλληλη αγωγή και φροντίδα. Συνεπώς, η πράξη αυτή βοηθά το άτομο να επιβιώσει.

Όμως σε ένα ψυχικό επίπεδο, οι έρευνες δεν έχουν ολοκληρωθεί. Δεν έχει εξηγηθεί ακόμη πώς το άγχος, ο φόβος και άλλες συναισθηματικές αντιδράσεις μας βοηθούν στην εξέλιξη, πέραν της ενημέρωσης ότι κάτι δεν πάει καλά.

Απουσία πόνου και ασθένειες

Μπορεί ο πόνος να μην είναι ευχάριστος, όμως η απόλυτη απουσία του ίσως να είναι και χειρότερη.

50 καταγεγραμμένες περιπτώσεις παγκοσμίως πάσχουν από τη νόσο Hsan II (Hereditary sensory and automatic neuropathy type 2), η οποία προσβάλει το κεντρικό και περιφερειακό νευρικό σύστημα, με αποτέλεσμα να μη λειτουργούν τα νεύρα των αισθήσεων, αλλά και του πόνου.

Άτομα που πάσχουν από αυτή τη νόσο δηλώνουν συχνά τη δυσκολία τους να εντοπίσουν συμπτώματα ασθενειών (αφού δεν έχουν καμία αντίδραση), μιλούν για περιττές ιατρικές εξετάσεις που αναγκαστικά υποβάλλονται, ακόμη και για τα πιο απλά ζητήματα, αλλά και την καθημερινή δυσκολία και τραυματισμούς που έχουν χωρίς να το αντιλαμβάνονται.

Παρόμοιες ασθένειες, όπως η ασυμβολία πόνου βιώνουν αντίστοιχα αρνητικά αποτελέσματα. Οι άνθρωποι που πάσχουν από ασυμβολία πόνου έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες χρόνιων ασθενειών ή και θνησιμότητας.

Φάρμακα placebo

Από την άλλη, ο εγκέφαλος μπορεί πολλές φορές να «ξεγελαστεί» με αποτέλεσμα να μην αισθάνεται πόνο ή τα ίδια ποσοστά πόνου σε σχέση με πριν. Οι συνθήκες στις οποίες έχουν εξεταστεί αυτά τα ενδεχόμενα ερευνητικά είναι μέσω της χρήσης των φαρμάκων «placebo».

Τα φάρμακα placebo, δηλαδή εκείνα που στην πραγματικότητα δεν περιέχουν καμία φαρμακευτική ουσία, αλλά οι ασθενείς νομίζουν ότι περιέχουν, αποδεικνύουν τις δυνατότητες του εγκεφάλου και της αντίληψης.

Έρευνες μάλιστα δείχνουν ότι με χορήγηση placebo φαρμάκων, οι ασθενείς δηλώνουν μικρότερα ποσοστά ή καθολική απουσία πόνου. Χρειάζεται να σημειωθεί ότι εφόσον τα φάρμακα είναι ψεύτικα, ο πόνος εξ’ αρχής δεν επηρεάζεται καθόλου.

Συνεπώς με τα ίδια ποσοστά πόνου, ο εγκέφαλος καταφέρνει να πιστεύει ότι δεν πονάει.

Εδώ αναδύεται και το ερώτημα: Αν μπορούμε να «ξεγελάσουμε» τον εγκέφαλό μας, γιατί δε γίνεται να ελέγχουμε και τον πόνο καθολικά;

Ο πόνος είναι πιθανό να εκτελεί περισσότερες λειτουργίες, οι οποίες ανακαλύπτονται σταδιακά από την επιστημονική κοινότητα.

Μια πρόταση ήταν και εκείνη του Shimon Edelman και των συνεργατών του, οι οποίοι θεωρούν πως ο πόνος μπορεί να αποτελέσει μια ανεξάρτητη πηγή επιλογής δράσης. Είναι μια αξιόπιστη μορφή επικοινωνίας του πώς να δράσει το άτομο σε δυσμενείς καταστάσεις. Μια φυσική σηματοδότηση, η οποία είναι τόσο χρήσιμη όσο και επώδυνη, κάτι που εντοπίζεται και στο φυσικό περιβάλλον.

Πώς η ειλικρινής σηματοδότηση συγχέεται στη διαδικασία του πόνου;

Ας υποθέσουμε ότι σε τσιμπάει μια σφήκα. Οι αισθητηριακές πληροφορίες που αντλούνται από τους νοοϋποδοχείς στο δέρμα, μετακινούνται μέσω των νευρικών ινών στον εγκέφαλο.

Οι υπολογιστικές διαδικασίες, υπεύθυνες για να προγραμματίζουν δράσεις, θα δεχθούν αυτά τα σήματα και θα ανταγωνιστούν μέχρι να αποκτήσουν έλεγχο της συμπεριφοράς. Οι συμπεριφορικές επιλογές μπορεί να ποικίλλουν: Η μια συμπεριφορά μπορεί να είναι η αφαίρεση του κεντριού, μια άλλη ο πανικός, μια άλλη τίποτα και ούτω καθεξής. 

Για να επιτραπεί η δράση, πρώτα θα ελεγχθεί και θα εγκριθεί μέσω της κρίσης. Οι δράσεις είναι πιθανό να επιλεγούν, αν στο παρελθόν είχαν επιτυχία ή αν είναι αυτόματες. Η πιο πιθανή δράση, είναι εκείνη που παρέχει τους περισσότερους πόρους.

Συνεπώς, στο παράδειγμα της σφήκας, θα αφαιρούσες πιθανότατα το κεντρί.

Ο πόνος φαίνεται λοιπόν, σύμφωνα με τον Edelman να λαμβάνει θέση εξάντλησης ενός ζωτικού πόρου. Στο παράδειγμα, ο πόρος είναι αποθεματικός, όμως σε άλλες περιπτώσεις μπορεί απλά να συμβαίνει με φυσιολογικά αποθέματα που ενισχύουν την ομοιόσταση.

Οι πράξεις που παράγουν περισσότερους πόρους επιλέγονται να ελέγξουν τη συμπεριφορά επειδή στο παρελθόν έχουν αποδειχθεί ικανές και αξιόπιστες να αντιμετωπίσουν μια παρόμοια κατάσταση.

Οι νέες θεωρίες αναδύονται συνέχεια και αποτελούν μια βάση στην οποία θα μπορούσε να στηριχθεί μελλοντική έρευνα.

Γνωρίζουμε πλέον πως ο πόνος δεν είναι μια αμιγώς αρνητική αίσθηση, αλλά προσφέρει κιόλας. Μας καθοδηγεί στην αλλαγή, την εξέλιξη και την πράξη.

Όσες πληροφορίες και να γνωρίζουμε για το ανθρώπινο σώμα και την συμπεριφορά, πάντοτε θα χρειαζόμαστε ακόμη περισσότερα στοιχεία και γνώσεις. Ο άνθρωπος και η πολυπλοκότητά του δέχονται ακόμη αρκετή διερεύνηση.