Ψυχική ανθεκτικότητα και φροντιστές

Η ψυχική ανθεκτικότητα σαν έννοια στην αγγλική αναφέρεται ως resilience και προέρχεται από την λατινική λέξη resiliō (re + salire, απαρέμφατο resilire) η οποία σημαίνει «να αναπηδήσει πίσω», «να ανακρούσει».
Η ανθεκτικότητα αναφέρεται στη διαδικασία της αποτελεσματικής προσαρμογής ή στη διαχείριση τραυματικών γεγονότων, ή στην ικανότητα εύκολης και γρήγορης επαναφοράς από μια κατάσταση ή μια ασθένεια.

Η δυναμική διαδικασία της ψυχικής ανθεκτικότητας

Επιπλέον, πρόκειται για όρο που δεν σχετίζεται μόνο με την ικανότητα να επανερχόμαστε από το στρες, αλλά και με την ικανότητα να λειτουργούμε πάνω από το μέσο όρο στις αντιξοότητες και να τις ξεπερνούμε με όρους αυτοεκτίμησης, κοινωνικής στήριξης και με την ανάπτυξη προσαρμοστικών στατηγικών αντιμετώπισης προβλημάτων.

Η ψυχική ανθεκτικότητα δεν αποτελεί ένα μόνιμο χαρακτηριστικό της συμπεριφοράς, αλλά μπορεί να διαφοροποιείται ανάλογα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος και αποτελεί μια δυναμική διαδικασία. Αυτό συνεπάγεται ότι για κάποια περίοδο της ζωής τους οι άνθρωποι μπορεί να είναι ανθεκτικοί ενώ σε άλλες περιόδους να επιδείξουν λιγότερη ανθεκτικότητα.

Ακόμη συνεπάγεται ότι οι εμπειρίες ζωής μπορεί είτε να ενισχύσουν και να δυναμώσουν την ψυχική ανθεκτικότητα, είτε να την βλάψουν.

Φροντιστές υγείας

Ως φροντιστές υγείας ορίζονται τα άτομα που έχουν αναλάβει τη φροντίδα της υγείας πασχόντων και είναι είτε ειδικευμένα άτομα που αμοίβονται (π.χ νοσηλευτές) είτε μη ειδικευμένα που δε λαμβάνουν κάποια οικονομική αποζημίωση (άτυποι φροντιστές). Οι άτυποι φροντιστές είναι συνήθως άτομα της οικογένειας (σύζυγοι, παιδιά, γονείς) ή του στενού περιβάλλοντος που με κίνητρο την αγάπη προς το πάσχον άτομο αναλαμβάνουν την φροντίδα του.

Αυτή συνήθως περιλαμβάνει μια σειρά από «αρμοδιότητες» ανάλογα με τη φύση της ασθένειας του πάσχοντος, όπως και με το αν είναι χρόνια ή όχι.

Είναι σαφές ότι η ψυχική και σωματική κούραση των άτυπων φροντιστών είναι ιδιαίτερα μεγάλη και είναι άτομα των οποίων η ψυχική ανθεκτικότητα δοκιμάζεται διαρκώς. Η επιβάρυνση αυτού του φροντιστή έχει πολλαπλές διαστάσεις και δεν επηρεάζεται μόνο ο ίδιος, αλλά και το ευρύτερο οικογενειακό πλάισιο, του οποίου οι δυναμικές αλλάζουν και προσαρμόζονται στις απαιτήσεις της φροντίδας του πάσχοντος.

Γονείς με παιδιά με αναπηρία

Μια κατηγορία άτυπων φροντιστών αποτελούν γονείς που φροντίζουν παιδιά με κάποιου είδους αναπηρία (είτε λεκτική, είτε κινητική, είτε νοητική, είτε ψυχιατρική). Πρόκειται για μια κατηγορία «υψηλού κινδύνου», καθώς η διαδικασία της φροντίδας προκαλεί άγχος και στρες στα άτομα αυτά και αποτελεί από μόνη της ένα είδος πρόκλησης σε καθημερινή βάση, συγκριτικά με γονείς παιδιών φυσιολογικής ανάπτυξης.

Εκτός αυτού, οι συναισθηματικές διακυμάνσεις κατά τη διαδικασία της αποδοχής και προσαρμογής στη νέα πραγματικότητα είναι ιδιαίτερα έντονες και αφορούν αισθήματα άρνησης, πένθους, ντροπής, κοινωνικής απομόνωσης, ενοχής, χαμηλής αυτοεκτίμησης, ανεπάρκειας, ανημπόριας, ανασφάλειας, αδιεξόδου και δυσφορίας.

Οι προκλήσεις στις οποίες καλούνται να ανταπεξέλθουν οι γονείς αυτοί, ανεξάρτητα από τη φύση, τη σοβαρότητα και τη διάρκεια της αναπηρίας, είναι αρκετές και απειλούν τις σχέσεις των μελών, την οικογενειακή ισορροπία και επιτάσσουν προσαρμογή σε νέες συνθήκες, που σε πολλές περιπτώσεις είναι πρωτόγνωρες και γίνονται με μεγάλη ταχύτητα (π.χ η προσαρμογή σε μια κατάσταση όπου ένα παιδί μένει ανάπηρο ξαφνικά έπειτα από ένα ατύχημα).

Ακόμη, η ποιότητα ζωής τους είναι επιβαρυμένη με τον κίνδυνο ανάπτυξης καταθλιπτικών συμπτωμάτων να είναι αυξημένος σε σχέση με γονείς παιδιών τυπικής ανάπτυξης.

Ψυχική ανθεκτικότητα οικογενειών με παιδιά με αναπηρία

Δυστυχώς, οι έρευνες σχετικά με την οικογενειακή ψυχική ανθεκτικότητα σε αυτές τις περιπτώσεις είναι λίγες, καθώς οι περισσότερες έρευνες έχουν επικεντρωθεί κατά βάση στη παθολογία και στις δυσλειτουργίες που προκύπτουν εντός της οικογένειας λόγω της επιβάρυνσης που προκύπτει.

Ελάχιστες έρευνες έχουν δώσει έμφαση στην οικογενειακή ψυχική ανθεκτικότητα και παραδόξως φαίνονται ενθαρρυντικές. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρεται ότι παρόλες τις προκλήσεις, οι γονείς παιδιών με αναπηρίες, προσαρμόζονται στις νέες καταστάσεις και καταφέρνουν να αναπτύξουν στρατηγικές αντιμετώπισης των δυσκολιών που επιφέρει μια αναπηρία σε πολλαπλά επίπεδα.

Επιπρόσθετα, τείνουν να ερμηνεύουν το γεγονός που καλούνται να αντιμετωπίσουν ως μια εμπειρία μέσα από την οποία θα μάθουν (εμπειρία μάθησης) και μέσω της οποίας θα ασκηθούν στην υπομονή και το κουράγιο. Αξιοσημείωτο είναι ότι πολλές οικογένειες αναπτύσσουν στοιχεία ανθεκτικότητας όταν καταφέρνουν να αποδώσουν ένα νόημα στο στρεσσογόνο γεγονός της φροντίδας της αναπηρίας ενός παιδιού.   

Τι να ΜΗΝ περιμένω από την ψυχοθεραπεία μου;
3ωρο Online βιωματικό εργαστήριο του PSYCHOLOGY.GR
Θεματικές Ενότητες: Τι είναι για μένα η ψυχοθεραπεία, τι περιμένω από αυτήν τη διαδικασία; | Τι περιμένω από τον ψυχοθεραπευτή μου; | Ποια είναι τα όριά της ψυχοθεραπείας; | Πώς αντιλαμβάνομαι αν με ωφελεί ή αν τη χρησιμοποιώ ως άλλοθι για να μένω στην ουσία στάσιμος;

Όλα τα παραπάνω, φυσικά, είναι μεν ενθαρρυντικά αλλά δεν σημαίνει ότι οι γονείς-φροντιστές αυτοί, όπως και όλοι οι υπόλοιποι φροντιστές, δεν χρήζουν ψυχολογικής στήριξης, ενθάρυνσης, ψυχικής και σωματικής ανάπαυλας και σε αρκετές περιπτώσεις τη βοήθεια ενός επαγγελματία.

Η ανθεκτικότητά τους δοκιμάζεται σε καθημερινή βάση ακόμη και σε απλά πράγματα που συνθέτουν τη δύσκολη καθημερινότητα που βιώνουν, και ως εκ τούτου η άντληση στήριξης κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική και απαραίτητη.

Η ρύθμιση της συναισθηματικής διακύμανσης που αναφέρθηκε παραπάνω κρίνεται σημαντική για την προσαρμογή και την παροχή της κατάλληλης φροντίδας στο πάσχον άτομο.

Ψυχική εξουθένωση

Συχνά οι φροντιστές παθαίνουν το φαινόμενο του «burn out», της ψυχικής εξουθένωσης και αυτό συμβαίνει τη στιγμή που στερεύουν τα ψυχικά ή/και σωματικά τους αποθέματα. Αυτό συμβαίνει όταν δεν καταφέρνουν να ισορροπήσουν τις δικές τους ανάγκες με τις ανάγκες και τις υποχρώσεις που επιφέρει η φροντίδα των άλλων.

Υπάρχουν περιπτώσεις ανθρώπων που στην προσπάθεια τους να περιποιηθούν έναν ασθενή απέκτησαν προβλήματα με τη μέση τους από τις λάθος κινήσεις που έκαναν προκειμένου να τον σηκώσουν. Ακόμη, υπήρχαν άτομα που χρέωσαν την επαγγελματική ή οικογενειακή τους κατάσταση σε κάποιο ηλικιωμένο γονιό που χρειαζόταν φροντίδα ή κάποιο ανάπηρο αδερφό.

Δεν μπόρεσαν να διαχειριστούν την κατάσταση, είτε γιατί έστρεψαν αποκλειστικά την ενέργεια και το ενδιαφέρον τους στον ασθενή είτε γιατί δεν κατάφεραν να αποδεχτούν πλήρως την κατάσταση και τα δικά τους συναισθήματα.

Ως αποτέλεσμα, η παροχή ψυχολογικής υποστήριξης, είτε σε ατομικό είτε σε ομαδικό πλαίσιο συμβάλει στην εκτόνωση της ψυχικής κόπωσης, στην επαναξιολόγηση της προσωπικής κατάστασης και των προτεραιοτήτων του φροντιστή και γενικότερα στη δική του εξισορρόπιση.

Αντιμετώπιση της ψυχικής εξουθένωσης

Η ύπαρξη συμβουλευτικών ομάδων συναισθηματικής στήριξης, η συναναστροφή με άτομα που βιώνουν παρόμοιες καταστάσεις καθώς και πιο πρακτικά αλλά εξίσου σημαντικά ζητήματα όπως η παροχή πληροφοριών για τη φύση και τα χαρακτηριστικά της κάθε αναπηρίας, η πληροφόρηση για την ύπαρξη υπηρεσιών φροντίδας καθώς και κάθε είδους νομικό ή οικονομικό θέμα γύρω από την εκάστοτε ασθένεια-αναπηρία, είναι επιτακτικές ανάγκες των φρονιστών που σε βάθος χρόνου συμβάλλουν όχι μόνο στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας και την προαγωγή της καλής ποιότητας ζωής των ιδίων, αλλά και την βελτίωση της ποιότητας ζωής των πασχόντων.

 

Βιβλιογραφία

1. Αμασιάδη Α. & Αμπελιώτη Σ. (2018). Φροντιστές υγείας χρόνιων πασχόντων. Η ελληνική ιδιαιτερότητα. Πτυχιακή εργασία. ΤΕΙ Δυτικής Ελλάδας. 
2. Carver, C. (1998). Resilience and thriving: Issues, models and linkages. Journal of Social Issues, 54(2), 245-266.
3. Cummins, R. (2009). The subjective well-being of people caring for a family member with a severe disability at home: A review.  Journal of Intellectual & Developmental Disability, 26(1), 83-100
4. Dumont, M. & Provost, M. (1999). Resilience in adolescents: protective role of social support, coping strategies, self-esteem, and social activities on experiences of stress and depression. Journal of Youth and Adolescence, 28(3), 343-363.
5. Roach, M. Orsmond, G., & Barratt M. (1999). Mothers and fathers of children with Down syndrome: parental stress and involvement in childcare. American Journal of Mental Retardation, 104(5), 422-436.
6. Robertson, I. & Cooper, C. (2013). Resilience. Stress and Health, 29(3), 175-176.
7. Smith, B., Tooley, E., Christopher, P., & Kay, V. (2010). Resilience as the ability to bounce back from stress: A neglected personal resource? The Journal of Positive Psychology, 5(3), 166-176.
8. Summers, J.A., Behr, S.K., & Turnbull, A.P. (1988). Positive adaptation and coping strengths of families who have children with disabilities. In G.H.S. Singer & L.K. Irvin (Eds.), Support for caregiving families: Enabling positive adaptation to disability (pp. 27-40). Baltimore: Brookes. 
9.Windley, G. (2011).  What is resilience? A review and concept analysis. Reviews in Clinical Gerontology, 21(2), 152-169.