Πώς ερμήνευαν την ψυχική ασθένεια στην αρχαιότητα;

Με την πάροδο των χρόνων, την εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας, καθώς και με την ολοένα και μεγαλύτερη εξάπλωση της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής στην κοινωνία, έχουν καταφέρει να εδραιωθούν ορισμένες αντιλήψεις γύρω από την ψυχική υγεία.

Σήμερα, αν και αρκετές φορές μπορεί να είναι ταμπού, οι άνθρωποι είναι σαφώς πιο εξοικειωμένοι με την ψυχική ασθένεια, καθώς πρόκειται για ενα φαινόμενο που αποτελεί παγκόσμια πρόκληση. Έχετε αναρωτηθεί ποτέ, όμως, πώς αντιλαμβάνονταν και αντιμετώπιζαν την ψυχική ασθένεια οι άνθρωποι στην αρχαιότητα;

Γενικά, οι αρχαίοι πολιτισμοί είχαν συνήθως μια θεοκεντρική προσέγγιση για να ερμηνεύσουν το "αφύσικο", τη "μη φυσιολογική" συμπεριφορά, όπως αυτή οριζόταν με βάση τα πλαίσια και τους κανόνες της τότε εποχής, σύμφωνα με ότι είχε καθιερωθεί ως "φυσιολογικό" στην εκάστοτε κοινωνία και πολιτισμό.

Πολλοί άνθρωποι -αν όχι όλοι- στην αρχαιότητα πίστευαν πως οι ψυχικές διαταραχές προέρχονταν από τους θεούς, σαν τιμωρία ή εκδίκηση. Σε έναν κόσμο όπου πολλά σημαντικά φαινόμενα, όπως η ψυχική ασθένεια, δεν μπορούσαν με κάποιο τρόπο να εξηγηθούν, διότι δεν υπήρχαν ακόμα τα μέσα για να εξηγηθούν, οι ιδιοτροπίες των θεών ήταν η εναλλακτική εξήγηση και συχνά, οτιδήποτε κακό συνέβαινε, αποδιδόταν σε εκείνους και την οργή τους.

Αρχαία Ελλάδα

Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μια αρκετά περίπλοκη οπτική για την ψυχική ασθένεια και τις ψυχικές διαταραχές, η οποία είχε διαμορφωθεί από τον πολιτισμό τους και τις θρησκευτικές, καθώς και φιλοσοφικές τους αντιλήψεις.

Υπερφυσικά αίτια

Πρώτα απ'όλα, στην αρχαία Ελλάδα πίστευαν ότι πολλές ψυχικές διαταραχές προκαλούνταν από υπερφυσικές δυνάμεις, όπως οι θεοί ή οι δαίμονες και άλλες ανώτερες καλές ή κακές οντότητες.

Θεωρούσαν ότι η ψυχική ασθένεια θα μπορούσε να είναι μια τιμωρία ή "εκδίκηση" από τους θεούς στους ανθρώπους, επειδή τους εξόργισαν ή προσέβαλαν με κάποιο τρόπο, ή το αποτέλεσμα της κατοχής από κακά πνεύματα.

Έτσι, η θεραπεία της ψυχικής ασθένειας στην αρχαία Ελλάδα βασιζόταν συχνά σε θρησκευτικές και πνευματικές πρακτικές, όπως προσευχή, εξορκισμό και προσφορές στους θεούς, παρά σε ιατρικές παρεμβάσεις. Άπειρα παραδείγματα αυτής της νοοτροπίας βλέπουμε στην ελληνική μυθολογία, ένα εκ των οποίων είναι ο Ορέστης, τον οποίο καταδίωκαν οι Ερινύες μετά τη μητροκτονία του, ένα έγκλημα που είχε ως αποτέλεσμα να οδηγηθεί σε σωματική και ψυχική κατάρρευση.

Βιολογικά αίτια

Ενώ αναγνώριζαν τον ρόλο των εξωτερικών αυτών, ανώτερων παραγόντων και υπερφυσικών δυνάμεων, οι αρχαίοι Έλληνες δεν αρνούνταν ότι και οι βιολογικοί παράγοντες έπαιζαν ρόλο στην πρόκληση των ψυχικών ασθενειών.

Ο Έλληνας γιατρός, Ιπποκράτης, πίστευε ότι οι ψυχικές ασθένειες ήταν παρόμοιες με τις σωματικές ασθένειες και είχαν φυσικά αίτια. Συγκεκριμένα, πρότεινε ότι προέκυπταν από παθολογία του εγκεφάλου, τραύμα στο κεφάλι, εγκεφαλική δυσλειτουργία ή ασθένεια και επηρεάζονταν, επίσης, από την κληρονομικότητα.

Ο Ιπποκράτης ταξινόμησε τις ψυχικές διαταραχές σε 3 βασικές κατηγορίες: τη μελαγχολία, τη μανία και τη φρενίτιδα (ή εγκεφαλικό πυρετό) και έδωσε λεπτομερείς κλινικές περιγραφές για καθεμία.

Περιέγραψε, επίσης, τέσσερα κύρια υγρά του σώματος που υποστήριζε πως κατευθύνουν την φυσιολογική λειτουργία, αλλά και την προσωπικότητα: το αίμα (καρδιά), τη μαύρη χολή (σπλήνα), την κίτρινη χολή (συκώτι) και το φλέγμα (εγκέφαλος).

Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, οι ψυχικές διαταραχές εμφανίζονταν όταν τα σωματικά αυτά υγρά βρίσκονταν σε κατάσταση ανισορροπίας, πχ η περίσσεια κίτρινης χολής προκαλούσε φρενίτιδα ή μανία, ενώ η υπερβολή σε μαύρη χολή οδηγούσε σε μελαγχολία. Ο Ιπποκράτης πίστευε ότι οι ψυχικές διαταραχές μπορούσαν να αντιμετωπιστούν όπως κάθε άλλη διαταραχή του σώματος και εστίαζε στην υποκείμενη παθολογία.

Φιλοσοφικές απόψεις

Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι. όπως ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, είχαν κάνει, επίσης, λόγο για την ψυχική ασθένεια, όμως η κατανόησή τους για αυτήν περιοριζόταν από την επιστημονική γνώση της εποχής τους, όπως είναι λογικό.

Γνωστά έργα τους επικεντρώνονταν στην έννοια της "Αρετής" ή αλλιώς του "Αγαθού" και στα κριτήρια, με βάση τα οποία θεωρούσαν πως ένας άνθρωπος θεωρείται καλός. Πίστευαν πως οι ψυχικές διαταραχές προκαλούνται από ανισορροπίες στην ψυχή. Έβλεπαν την ψυχική ασθένεια ως διαταραχή της φυσικής αρμονίας της ψυχής, η οποία μπορούσε να αποκατασταθεί μέσω της φιλοσοφικής αναζήτησης και του αυτοστοχασμού.

Ο Πλάτωνας, μάλιστα, θεωρούσε πως οι ψυχικά άρρωστοι δεν είναι υπεύθυνοι για τις πράξεις τους και γι'αυτό δεν πρέπει να τιμωρούνται. Τόνισε το ρόλο του κοινωνικού περιβάλλοντος και της πρώιμης μάθησης όσον αφορά την ανάπτυξη ων ψυχικών διαταραχών και πίστευε πως ήταν ευθύνη της κοινότητας και των οικογενειών τους να φροντίσουν τους ψυχικά ασθενείς.

Ο Έλληνας γιατρός, Γαληνός, υποστήριζε μια πιο μικτή προσέγγιση: πως οι ψυχικές διαταραχές είχαν είτε σωματικές, είτε ψυχικές αιτίες, στις οποίες συγκαταλέγονται ο φόβος, το σοκ, οι τραυματισμοί στο κεφάλι, ο αλκοολισμός, η εφηβεία και οι αλλαγές στην έμμηνο ρύση για τις γυναίκες.

Οι Έλληνες γιατροί δεν έκαναν κάποια έντονη διάκριση μεταξύ σωματικών και ψυχικών διαταραχών και δεν είχαν έννοιες που να αντιστοιχούν στις διαταραχές όπως τις γνωρίζουμε σήμερα και που ονομάζουμε, για παράδειγμα, "κατάθλιψη" ή "σχιζοφρένεια" κλπ. Ασχολήθηκαν κυρίως με ψυχώσεις (εξωτεριστικές διαταραχές όπως αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας και οι διαταραχές χρήσης ουσιών και αλκοόλ) και όχι με νευρώσεις (εσωτερικευτικές διαταραχές όπως η κατάθλιψη και το άγχος). Για τη διάγνωση, λάμβαναν υπόψιν ένα πλήρες φάσμα συμπτωμάτων, τα οποία ήταν δύσκολο να προσδιοριστούν, μερικά εκ των οποίων είναι η ακατάλληλη συμπεριφορά δημοσίως, οι παραληρητικές ιδέες, το παραλήρημα και οι παραισθήσεις.

Είχαν πάντα την τάση να πιστεύουν, πως αυτό που ονομάζουμε ψύχωση ήταν κάτι το φυσικό, με την έννοια ότι προέκυπτε από φυσικούς, βιολογικούς παράγοντες, σχετιζόταν δηλαδή με κάποια μη εύρυθμη λειτουργία του σώματος.

Το παράδοξο είναι το εξής:

Η απροσάρμοστη συμπεριφορά που σήμερα θα ονομάζαμε "ψυχική ασθένεια" και τότε χαρακτηριζόταν ως "μανία", "φρενίτιδα" ή "τρέλα" αποτελούσε κάτι το παράταιρο, το μη φυσιολογικό, παρεκκλίνον και κατακριτέο και στιγματιζόταν, όμως η ψύχωση και οι παραισθήσεις δεν έφεραν τόσο μεγάλο στίγμα.

Αντίθετα, αναγνωρίζονταν από πολλούς, συμπεριλαμβανομένων των γιατρών της σχολής του Ιπποκράτη, ως ένα καθαρά φυσικό φαινόμενο του ανθρώπινου οργανισμού.

Πώς αντιμετωπίζονταν οι ψυχικά ασθενείς;

Όπως και στη σύγχρονη εποχή, υπήρχε και τότε ένα κοινωνικό στίγμα σε όσους έπασχαν από ψυχικές ασθένειες, όπως προαναφέρθηκε. Παρά την πολυπλοκότητα των απόψεών τους, οι αρχαίοι Έλληνες συχνά στιγμάτιζαν τους ανθρώπους με ψυχικές ασθένειες και έφεραν διαστρεβλωμένες αντιλήψεις γύρω από το συγκεκριμένο ζήτημα.

Τά ατομα που εμφάνιζαν ψυχική αστάθεια ή ασθένεια συχνά αποφεύγονταν από τους υπόλοιπους, απομακρύνονταν από την κοινότητα, ακόμα και φυλακίζονταν ή σε σπάνιες περιπτώσεις θανατώνονταν, καθώς οι γύρω τους τούς φοβόντουσαν.

Αυτό είχε να κάνει με τον φόβο για μια συμπεριφορά που δεν ήταν κατανοητή.

Ακόμα, λόγω της κυρίαρχης ιδέας πως οι θεοί ήταν θυμωμένοι με το άτομο που είχε πληγεί από μια ψυχική ασθένεια, οι άνθρωποι έτειναν να πιστεύουν πως θα έχουν την ίδια μοίρα μέσα από τη συναναστροφή και τη συσχέτιση με το άτομο που πάσχει, γι'αυτό και το απέφευγαν.

Πολλές φορές, έβλεπαν την ψυχική ασθένεια ως ένδειξη αδυναμίας ή ηθικής αποτυχίας και συχνά, τα άτομα με ψυχικές διαταραχές, είτε υπόκεινταν σε σκληρή μεταχείριση από τους υπόλοιπους, είτε παραγκωνίζονταν από την κοινωνία, εξοστρακίζονταν ή απομονώνονταν με οποιοδήποτε τρόπο, προκειμένου να μην προκαλέσουν τραυματισμό στον εαυτό τους ή σε άλλους ή και υλικές ζημιές.

Σε αντίθεση με τις θέσεις του Πλάτωνα, όσον αφορά το τι θα έπρεπε ιδανικά να συμβαίνει, στην πραγματικότητα, η περίθαλψη των ψυχικά ασθενών δεν αποτελούσε ευθύνη του κράτους.

Ήταν μόνο στο χέρι των οικογενειών τους να τους φροντίσουν και να τους κρατούν σε απόσταση από τους υπόλοιπους, ώστε να μην διαταράσσουν την ισορροπία και την αρμονία της κοινότητας, εφόσον θεωρείτο πως αποτελούσαν κίνδυνο για τους συνανθρώπους τους και την κοινωνία.

Με λίγα λόγια, οι αρχαίοι Έλληνες αντιλαμβάνονταν την ψυχική ασθένεια ως ένα σύνθετο και πολύπλευρο φαινόμενο, στη διαμόρφωση του οποίου συνέβαλαν τόσο βιολογικοί, όσο και εξωγενείς παράγοντες.

Ενώ αναγνώριζαν τον ρόλο των βιολογικών αιτιών, έβλεπαν την ψυχική ασθένεια, επίσης, ως ένα πνευματό και ηθικό ζήτημα, το οποίο μπορούσε να αντιμετωπιστεί μέσω διαφορετικών προισεγγίσεων.

Ωστόσο, ακριβώς επειδή δεν υπήρχαν ακόμα διαθέσιμα τα κατάλληλα μέσα και η προχωρημένη επιστήμη και τεχνολογία στο βαθμό που υπάρχουν σήμερα, ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνονταν οι άνθρωποι -με τις τότε γνώσεις τους- την ψυχική ασθένεια, είχε ως αποτέλεσμα οι ψυχικά ασθενείς να στιγματίζονται και να αντιμετωπίζονται με πολύ σκληρό τρόπο στην αρχαία ελληνική κοινωνία.