Δεν είσαι μόνος

Όλοι οι άνθρωποι βιώνουν ψυχικό και συναισθηματικό πόνο. Κατά καιρούς είμαστε λυπημένοι ή ανήσυχοι ή νιώθουμε απομονωμένοι από τους άλλους. Ίσως πάψουμε να βρίσκουμε ευχαρίστηση σε πράγματα που κάποτε απολαμβάναμε ή βρισκόμαστε σε δουλειές, περιβάλλοντα ή σχέσεις που δεν λειτουργούν για εμάς.

Θρηνούμε όταν πεθαίνει κάποιος αγαπημένος μας. Δυσκολευόμαστε να κοιμηθούμε ή να σηκωθούμε από το κρεβάτι το πρωί.

Για τους περισσότερους από εμάς αυτές οι δύσκολες εμπειρίες περνούν με τον καιρό. Βρίσκουμε άκρη με τις δυσκολίες μας, δεχόμαστε τις απώλειες, κάνουμε αλλαγές στη ζωή μας προς το καλύτερο. Κάποιοι αλλάζουμε την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε κάνοντας γυμναστική, βελτιώνοντας τις συνήθειες του ύπνου μας, κάνοντας παρέα με φίλους, δουλεύοντας ή πηγαίνοντας ένα ταξίδι – αλλάζοντας κυριολεκτικά παραστάσεις.

Άλλοι βρίσκουν τον δικό τους δρόμο μιλώντας με συγγενείς και φίλους, πηγαίνοντας σε μια ομάδα διαχείρισης θρήνου ή ασχολούμενοι με την κοινότητα πίστης τους. Βρίσκουμε παρηγοριά επικοινωνώντας ή προσφέροντας στους άλλους. Η ομίχλη διαλύεται, ο πόνος καταλαγιάζει· γινόμαστε καλύτεροι και σοφότεροι, έχοντας μάθει ότι μπορούμε να αντέξουμε κάτι δύσκολο.

Αλλά σε κάποιους από εμάς, μερικές φορές, ο ψυχικός και συναισθηματικός πόνος ριζώνει και θεριεύει. Νιώθουμε ανήμποροι να διασχίσουμε την ομίχλη- ανήμποροι να ζήσουμε τη ζωή με τον τρόπο που μοιάζουν ικανοί να το κάνουν οι άλλοι. Ίσως νιώθουμε αποσυνδεδεμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο, μουδιασμένοι, φοβισμένοι, απελπισμένοι, δυστυχείς ή είμαστε απροσδόκητα ευερέθιστοι και κάνουμε παρανοϊκές σκέψεις. Ίσως σκεφτόμαστε επανειλημμένως να δώσουμε ένα τέλος στον πόνο. Αυτή η εσωτερική εμπειρία μπορεί να μην πηγάζει μόνο από τις παρούσες συνθήκες της ζωής μας· αντιθέτως, μπορεί να προέρχεται από κάτι που συμβαίνει στον εγκέφαλό μας, από κάτι που συνέβη πριν από πολύ καιρό ή από κάποια βιολογική ή νευροχημική διαδικασία που δεν έχουμε τον έλεγχό της.

Επειδή ο συναισθηματικός πόνος είναι ένα αναπόφευκτο κομμάτι της ανθρώπινης εμπειρίας, ίσως είναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε τη διαφορά ανάμεσα στα φυσιολογικά σκαμπανεβάσματα της ζωής και σε μια διαταραχή ψυχικής υγείας – είτε στον εαυτό μας είτε σε κάποιο άλλο άτομο. Πώς να καταλάβετε αν έχετε μια ψυχική διαταραχή εσείς ή κάποιος που αγαπάτε; Πώς να καταλάβετε αν και πότε πρέπει να ζητήσετε βοήθεια ή να παρέμβετε;

Παρόλο που πολλά σωματικά προβλήματα μπορούν να εντοπιστούν μέσω μετρήσιμων σωματικών κριτηρίων –πίεση, υψηλά επίπεδα σακχάρου-, τα συμπτώματα των ψυχικών διαταραχών μπορεί να καμουφλάρονται με συναισθήματα, σκέψεις, αισθητηριακές αντιλήψεις και συμπεριφορές που δεν μπορούμε να τα διακρίνουμε εύκολα. Οι ψυχικές διαταραχές μπορούν να εκδηλώνονται διαφορετικά από άτομο σε άτομο.

Μερικές φορές οι αλλαγές είναι φανερές στους άλλους· κάποιες άλλες όχι. Ίσως είναι εύκολο να μας ξεφύγουν συμπτώματα που αφορούν τον εγκέφαλο είτε σε εμάς τους ίδιους είτε στους συγγενείς Ίσως είναι δύσκολο να αξιολογήσουμε και να κριτικάρουμε τις ίδιες μας τις σκέψεις. Κάποιος που τον έχει πιάσει κατάθλιψη, παραδείγματος χάριν, μπορεί να σκεφτεί: Η δυστυχία μου με εμποδίζει να λειτουργήσω καλά και να απολαύσω τη ζωή, όπως έκανα κάποτε. Καλά θα κάνω να βρω βοήθεια. Αλλά κάποιος που υποφέρει από κατάθλιψη μπορεί να σκεφτεί: Ο κόσμος είναι ένα ζοφερό μέρος· είμαι αποτυχημένος και νιώθω απίστευτο πόνο. Ίσως η μόνη διέξοδος είναι να δώσω ένα τέλος σε όλα.

Ένα από τα πιο σκληρά συμπτώματα της μείζονος κατάθλιψης είναι η απελπισία. Οι άνθρωποι που τη βιώνουν μπορεί να μη ζητούν βοήθεια επειδή πιστεύουν ότι δεν μπορεί κανείς να τους βοηθήσει. Όταν η κατάθλιψη αντιμετωπίζεται αποτελεσματικά, αυτό το συναίσθημα κοπάζει με τον καιρό. Αλλά εκείνη τη στιγμή ίσως είμαστε πεπεισμένοι ότι η στάση μας είναι μια λογική ανταπόκριση σε αμετάβλητα δεδομένα, και ότι όσοι προσπαθούν να μας πουν κάτι άλλο –ή ακόμα χειρότερα, να μας φτιάξουν το κέφι- απλώς δεν το καταλαβαίνουν. Η αναγνώριση «συμπτωμάτων» στην ίδια τη σκέψη είναι ιδιαίτερη πρόκληση για όσους βιώνουν την έναρξη της ψύχωσης με συμπτώματα όπως παραισθήσεις ή ψευδαισθήσεις. 

Πέραν του προβλήματος της αυτεπίγνωσης, δεν υπάρχει αντικειμενικό αντίστοιχο των εξετάσεων αίματος ή του πιεσόμετρου στην ψυχική υγεία, για να μας βοηθήσει να εξακριβώσουμε αν κάποιος είναι ασθενής ή ποια ασθένεια έχει. Ξέρουμε ότι οι ψυχικές ασθένειες είναι πραγματικές και συνήθεις, αλλά πηγάζουν από έναν εγκέφαλο με περίπου 100 δισεκατομμύρια νευρώνες (συν πλην μερικά δισεκατομμύρια), τον οποίο ακόμα δεν καταλαβαίνουμε πλήρως. Ακόμα δεν μπορούμε να εντοπίσουμε τα ακριβή στοιχεία και τις διαδικασίες του εγκεφάλου που συντελούν σε μια διαταραγμένη διάθεση ή μια αποδιοργανωμένη σκέψη. Ούτε καταλαβαίνουμε πλήρως τη διαπλοκή γενετικής και περιβάλλοντος στον σχηματισμό των ψυχικών ασθενειών· ξέρουμε μόνο ότι και τα δύο έχουν κάποια ανάμειξη και ότι αλληλεπιδρούν. Οι γενετικοί και οι περιβαλλοντικοί παράγοντες κινδύνου για τις ψυχικές διαταραχές ακολουθούν τις οικογένειες, όπως ακριβώς συμβαίνει με τον διαβήτη και τον καρκίνο.

Όμως δεν επηρεάζονται εξίσου όλοι οι συγγενείς. Κάποιοι δεν επηρεάζονται καθόλου· κάποιοι μπορεί να έχουν μια ευαισθησία, η οποία ίσως εκδηλωθεί σε ορισμένες πιεστικές συνθήκες, και κάποιοι θα προσβληθούν από μια πάθηση που θα απειλήσει τη ζωή τους.

Ο καθένας από εμάς έχει ένα μοναδικό σύνολο γενετικών επιρροών και επιπλέον αξιοποιεί ή επηρεάζεται από έναν μοναδικό συνδυασμό δυνάμεων, ταλέντων, κουλτούρας, θρησκείας και οικογενειακών σχέσεων.

Οι ψυχικές ασθένειες δεν είναι πάντα ένα απλό θέμα τύπου μαύρο-άσπρο, ναι-όχι. Τα συμπτώματα και οι εμπειρίες αλλά ζουν με τον καιρό και μπορούν να βελτιωθούν ή να επιδεινωθούν καθώς μεγαλώνουμε.Ένα άτομο που ζει με μια διαταραχή μετατραυματικού στρες (ΔΜΤΣ) μπορεί να έχει μια σπουδαία χρονιά, αλλά κατόπιν, εξαιτίας κάποιου συγκεκριμένου στρες να βιώσει ξανά συμπτώματα όπως φλασμπάκ και εφιάλτες.

Κάποιος που ζει με διπολική διαταραχή θα έχει περιόδους -χρόνια, μερικές φορές- με υψηλή ικανότητα λειτουργίας ανάμεσα στα επεισόδιά του. Όσοι είναι ευάλωτοι στον εθισμό ή την κατάθλιψη μπορεί να έχουν την τάση να υποτροπιάζουν όταν στρεσάρονται εξαιτίας π.χ. του τέλους μιας σχέσης ή μιας προσβολής που δέχτηκαν στη δουλειά. 

Με σπάνιες εξαιρέσεις, δεν ξέρουμε τι προκαλεί τις ψυχικές διαταραχές ούτε πώς ακριβώς λειτουργούν μερικές από τις πιο επιτυχημένες υπηρεσίες, θεραπευτικές αγωγές και στρατηγικές που εφαρμόζουμε για να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να αναρρώσουν. Ξέρουμε ότι οι τραυματικές εμπειρίες αλλάζουν το σώμα και τον εγκέφαλο, αλλά έχουμε πολλά να μάθουμε ακόμα. Οι τραυματικές εμπειρίες είναι φυσικά η έναρξη της ΔΜΤΣ, αλλά πώς ακριβώς συνδέονται σε βιολογικό επίπεδο με τον αυξημένο παράγοντα κινδύνου άλλων διαταραχών, όπως ο εθισμός ή η μείζων κατάθλιψη; Ξέρουμε ποιοι παράγοντες προστατεύουν την ψυχική υγεία, όπως η σταθερότητα και η δημιουργία σχέσεων,
αλλά δεν ξέρουμε πώς συμβάλλουν σε αυτή την πολύπλοκη εξίσωση ή πώς ένα άτομο με πολλούς προστατευτικούς παράγοντες και χωρίς κάποιο τραύμα μπορεί παρ' όλα αυτά να αναπτύξει ψυχική ασθένεια.

Για να πούμε την αλήθεια, δεν έχουμε καν έναν καλό όρο.

Ο όρος «ψυχική ασθένεια» είναι μια ατελής ταμπέλα για την περιγραφή αυτών των πολύπτυχων εμπειριών που συχνά αφορούν και το σώμα (π.χ. ο πανικός, το τραύμα, οι διατροφικές διαταραχές, ο εθισμός, η κατάθλιψη και η μανία).

Με τον καιρό έχουν εξελιχθεί κάποιοι τυπικοί ορισμοί των ψυχικών ασθενειών, αλλά η ζωή με μια «διαταραχή» ή μια «πάθηση» είναι μια εμπειρία την οποία δεν περιγράφουν επαρκώς οι ορισμοί των εγχειριδίων. Παραδείγματος χάριν, το μετατραυματικό στρες είναι πράγματι διαταραχή; Η απόκριση σε τραυματικά γεγονότα που τώρα αποκαλούμε ΔΜΤΣ είναι μια σειρά εμπειριών του σώματος και του μυαλού που βασίζονται στην εξελικτική ώθησή μας να προστατεύσουμε τον εαυτό μας· κάποιοι υποστηρίζουν πως ίσως είναι καλύτερο να ταξινομηθεί ως απόκριση σε τραυματισμό. Και αυτοί οι διαγνωστικοί ορισμοί δεν περιλαμβάνουν την αναγνώριση των δυνάμεων και των ικανοτήτων του ατόμου, ούτε τον αντίκτυπο της κουλτούρας και των κοινωνικών προτύπων στον τρόπο που βιώνουμε συμπεριφορές και παθήσεις.

Αυτό που μας εμποδίζει να καταλάβουμε τις ψυχικές παθήσεις δεν είναι μόνο οι στοιχειώδεις γνώσεις που έχουμε για τον εγκέφαλο. Όσα ξέρουμε ή νομίζουμε ότι ξέρουμε παρεμποδίζονται επίσης από μια ατυχή ιστορική παρακαταθήκη. Επί αιώνες, με κάποιον τρόπο είχαμε συμφωνήσει συλλογικά ότι, αν το πιο πολύπλοκο όργανο του σώματος έχει ένα πρόβλημα, το οποίο προκαλεί μια διάθεση, μια σκέψη ή μια αντιληπτική εμπειρία που καταλήγει σε ζητήματα συμπεριφοράς, νιώθουμε ντροπή και καταφεύγουμε σε λύσεις όπως η απομόνωση ή το κλείσιμο του «προβληματικού» ατόμου σε άσυλο – ή, σε πιο σύγχρονες εποχές, σε ένα ίδρυμα.

Επί δεκαετίες οι ασφαλιστικές εταιρείες δεν κάλυπταν πολλές βασικές υπηρεσίες που σχετίζονταν με την ψυχική υγεία, διαιωνίζοντας έτσι την ιδέα ότι όλα αυτά τα πολύ απτά θέματα για κάποιον λόγο δεν είναι δικαιολογημένα.

Η ελλιπής χρηματοδότηση, οι διακρίσεις, η απομόνωση και η ντροπή είναι φονιάδες στην κοινωνία μας – και όλα αυτά συμβάλλουν ώστε οι άνθρωποι που χρειάζονται βοήθεια να μη βρίσκουν ή να λαμβάνουν ανεπαρκείς υπηρεσίες, αυξάνοντας έτσι και τον κίνδυνο αυτοκτονίας. Σε μια κοινωνία που εδώ και πολύ καιρό παραμελεί τις διαταραχές ψυχικής υγείας, είναι δύσκολο να αναγνωρίσετε και να δεχθείτε ότι ίσως υποφέρετε από κάποια.

Επίσης, επειδή η κοινωνία μας εξυμνεί την αυτάρκεια και την ανεξαρτησία, ίσως είναι δύσκολο να δεχθούμε ότι υπάρχει ανάγκη για βοήθεια. Πρέπει να μάθουμε να τα διαδεδομένα σχήματα λόγου –να «ξεκολλήσουμε» ή να μην
το βάλουμε κάτω»- αντικατοπτρίζουν την έλλειψη κατανόησης που υπάρχει για τη φύση των ψυχικών διαταραχών. Η ιδέα ότι μπορούμε να τα πάμε καλύτερα μέσω της ισχυρής αποφασιστικότητας δεν είναι εντελώς λανθασμένη· κάποιοι άνθρωποι βελτιώνονται με τον καιρό φροντίζοντας οι ίδιοι τον εαυτό τους, έχοντας την υποστήριξη φίλων και συγγενών ή απλώς συνεχίζοντας να ζουν τη ζωή τους προχωρώντας σιγά σιγά. Όμως αυτό το μοντέλο δεν λειτουργεί πάντα ούτε βοηθά πάντα η αντιμετώπιση της θεραπείας από αυτή την οπτική.

Ένα από τα πράγματα που όντως ξέρουμε είναι ότι όσο πιο νωρίς αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα τόσο καλύτερη θα είναι η έκβαση.

Είναι πολύ καλύτερο να παρέμβουμε στον καρκίνο πρώτου σταδίου, που είναι τοπικός, παρά στον καρκίνο τέταρτου σταδίου, που έχει εξαπλωθεί σε άλλα μέρη του σώματος. Οι ίδιες αρχές για έγκαιρες παρεμβάσεις στη δημόσια υγεία ισχύουν και για την ψυχική υγεία και τις ασθένειες.

Καταφέραμε να μάθουμε πολλά για τον εγκέφαλο, ειδικά τον τελευταίο μισό αιώνα. Παραδείγματος χάριν, οι πρόοδοι στην τεχνολογία απεικόνισης, που μας επιτρέπουν να δούμε τον εγκέφαλο εν δράσει, και στη γενετική μας πρόσφεραν καινούριες γνώσεις για το πώς λειτουργεί ο εγκέφαλος και ενίσχυσαν τη δυνατότητα αναγνώρισης βιολογικών δεικτών παρόμοιων με την πίεση του αίματος. Αλλά ενώ αυτές οι εξελίξεις στην έρευνα αντιπροσωπεύουν ένα συγκλονιστικό άλμα για τις επιστημονικές γνώσεις μας, ακόμα δεν είναι έτοιμες για να χρησιμοποιηθούν προκειμένου να βοηθηθούν άνθρωποι που ζουν με ψυχικές διαταραχές.

Στην πραγματικότητα, όμως, τα πιο χρήσιμα πράγματα που μάθαμε για τις ψυχικές διαταραχές προέρχονται από ανθρώπους που τις βίωσαν. Μας δίδαξαν ότι οι ψυχικές διαταραχές είναι αυτό ακριβώς, διαταραχές, αποτελώντας χαρακτηριστικό παράδειγμα ότι ο άνθρωπος δεν είναι η ασθένειά του.

Επίσης όσοι διαγνώστηκαν με κάποια ψυχική διαταραχή έχουν πολύ μεγαλύτερη εμπειρία από τους επαγγελματίες όσον αφορά τη διαδικασία της ανάρρωσης – πώς επιζούν και ακμάζουν όχι απλώς σε πείσμα μιας ψυχικής ασθένειας, αλλά καθώς την αντιμετωπίζουν και φτιάχνουν μια ζωή που αξίζει να ζήσουν. Οι άνθρωποι που «έχουν βρεθεί εκεί» μπορούν να διατυπώσουν καλύτερα πώς είναι η ψυχική ασθένεια.

Διαβάζοντας τις ιστορίες τους –που είναι διάσπαρτες σε όλο το βιβλίο-, ίσως αρχίσετε να ταυτίζεστε με αυτό που ένιωθαν και να αναγνωρίσετε τον εαυτό σας ή κάποιον αγαπημένο σας στις περιγραφές τους, την αφήγησή τους για το πότε και πώς κατάλαβαν ότι χρειάζονταν βοήθεια, και το ταξίδι τους για να ανακαλύψουν τι λειτουργούσε καλύτερα γι' αυτούς. 

Το άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένη δημοσίευση- απόσπασμα από το βιβλίο "Δεν είσαι μόνος" του Ken Duckworth που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα.