Όταν η σκέψη γίνεται αμυντικός μηχανισμός: Εκλογίκευση και διανοητικοποίηση

Σε κάποιον βαθμό όλοι κάνουμε συζητήσεις με τον εαυτό μας, κάτι σαν εσωτερικούς μονολόγους, και τις ονομάζουμε σκέψεις. Για τους περισσότερους ανθρώπους, αυτή η ροή λέξεων μέσα στο κεφάλι τους κατέχει κεντρική θέση στην επίγνωση του εαυτού τους ως όντα με συναισθήματα.

«Σκέφτομαι, άρα υπάρχω», έλεγε ο Καρτέσιος: η αίσθηση του εαυτού μου δημιουργείται, κατά ένα μέρος, από τις λέξεις που ρέουν στο μυαλό μου.

Η σκέψη μοιάζει με εποικοδομητική διαδικασία, κι έτσι είναι. Από την άλλη πλευρά, η σκέψη μερικές φορές μοιάζει να στρέφεται εναντίον μας και καταντά ενοχλητική ή ακόμη και βασανιστήριο. Σας έχει τύχει ποτέ να μην μποείτε να κοιμηθείτε, επειδή δεν ησυχάζει το μυαλό σας από τις σκέψεις; Ή να σας πιάσει εμμονή με κάτι -έναν καβγά με κάποιον φίλο ή μια σημαντική απόφαση για τα επαγγελματικά σας- και να μην μπορείτε να σταματήσετε να το σκέφτεστε, ακόμη κι αν το θέλετε;

Η σκέψη είναι ισχυρό εργαλείο, μα όταν συνεχίζεται ασταμάτητα γίνεται βασανιστήριο.

Και αν η σκέψη συχνά αποτελεί ένα είδος εσωτερικού διαλόγου κι ένα σχόλιο που κάνουμε στον εαυτό μας στην πραγματικότητα δεν ισχύει;

Μερικές φορές η σκέψη γίνεται ένα εσωτερικό ψέμα, μας οδηγεί μαριά από την άσχημη αλήθεια ή καλύπτει την οδυνηρή πραγματικότητα. Σε αυτές τις περιπτώσεις έχουμε επιστρατεύσει τη σκέψη ως ψυχολογικό μηχανισμό άμυνας.

Οι πιο σύνηθεις τρόποι με τους οποίους η σκέψη γίνεται αμυντικός μηχανισμός είναι η εκλογίκευση και η διανοητικοποίηση.

Εκλογίκευση

«Κοροϊδεύεις τον εαυτό σου!»

«Έλα στα συγκαλά σου! Δες την πραγματικότητα!»

«Παραμυθιάζεσαι, δεν είναι έτσι τα πράγματα.»

Αυτές είναι τρεις μόνο από τις πολλές εκφράσεις που χρησιμοποιούμε όταν πιστεύουμε ότι κάποιος τρέφει αυταπάτες. Μπορεί να μας έχει πει κάτι που του φαίνεται ότι περιγράφει την πραγματικότητα μιας κατάστασης, αλλά εμείς είμαστε σίγουροι ότι έχει πείσει τον εαυτό του πως έτσι είναι τα πράγματα, επειδή αυτό θέλει να πιστεύει, όχι επειδή όντως είναι έτσι. Ευσεβείς πόθοι, θα λέγαμε.

Διεξάγουμε μια πνευματική διεργασία εξαπάτησης του εαυτού μας, η οποία περιλαμβάνει την εξωτερίκευση της σκέψης για να υπηρετήσει ένα ψέμα.

Μερικές φορές το ψέμα που λέμε περιέχει και τη δικαιολόγηση κάποιου συναισθήματος, ενός κινήτρου ή μιας πράξης.

Ο απώτερος στόχος είναι να φαίνεται πιο πιστευτό ή αποδεκτό, δηλαδή βρίσκουμε δικαιολογίες όταν σε κάποιον βαθμό αισθανόμαστε άβολα με αυτά που λέμε.

Και για τις πράξεις μας βρίσκουμε δικαιολογίες, δηλαδή τις εκλογικεύουμε, όταν δεν θέλουμε να αναλάβουμε την πλήρη ευθύνη για κάτι που κάναμε.

Ο βάθμος μου είναι χάλια, επειδή δεν με χωνεύει ο καθηγητής (και όχι επειδή δεν διάβασα όσο έπρεπε).

Επίσης εφευρίσκουμε εύλογες αιτίες για να εξηγήσουμε κάτι που κάναμε, παρουσιάζοντάς το ως απόλυτα λογικό, όταν στην πραγματικότητα οδηγηθήκαμε από συναισθήματα που δεν θέλουμε να παραδεχτούμε ούτε καν στον εαυτό μας.

Αγόρασα αυτό το φουστάνι επειδή δεν είχα τίποτα να βάλω στο πάρτι της Τζέιν (και όχι επειδή ήξερα ότι θα ήταν εκεί ο πρώην μου που με παράτησε, οπότε ήθελα να φαίνομαι όμορφη, σα να μη με νοιάζει καθόλου).

Η εκλογίκευση παίζει πολύ σημαντικό ρόλο και στη στήριξη της αυτοεκτίμησής μας.

Η Ντόρα πήρε την προαγωγή επειδή είναι φιλόδοξη και αδίστακτη και κατάφερε να ξεγελάσει το αφεντικό.

Δεν είναι καλύτερα να πιστεύουμε κάτι τέτοιο παρά να δεχτούμε ότι η Ντόρα είναι πιο ικανή στη δουλειά από εμάς;

Η Μπράντι θέλει τον Ντέιβιντ και όχι εμένα, επειδή αυτός έχει λεφτά και καλό αυτοκίνητο. Ίσως η Μπράντι να βρίσκει τον Ντέβιντ πιο ενδιαφέροντα και πιο ωραίο. Τόσο απλά.

Η εκλογίκευση δεν είναι ιδιαίτερα ισχυρός αμυντικός μηχανισμός.

Η αλήθεια βρίσκεται συχνά ακριβώς κάτω από τη μύτη μας και με λίγη βοήθεια -όταν κάποιος μας πει την αλήθεια χωρίς να μας κατηγορεί ή να μας επικρίνει- μπορεί να την αναγνωρίσουμε, ακόμη και αν χρειαστεί προσπάθεια.

Διανοητικοποίηση

Ενώ η εκλογίκευση ως αμυντικός μηχανισμός προσφέρει εξηγήσεις για συγκεκριμένα γεγονότα, οι οποίες είναι πιο πιστευτές από την αλήθεια, η διανοητικοποίηση προσπαθεί να κρατήσει ολόκληρο το φάσμα των ενοχλητικών συναισθημάτων σε απόσταση.

Η πρώτη μπορεί να εκληφθεί ωςτο αθώο ψέμα που όλοι λέμε κάποια στιγμή στον εαυτό μας, ενώ η δεύτερη είναι ένα σύστημα σε λειτουργία που παράγει ένα ψέμα σε διαρκή εξέλιξη: μην παρεμποδίζετε το συναίσθημα, μόνο απενεργοποιήστε τη σκέψη.

Η εκλογίκευση είναι μια διακριτική, ευκαιριακή άμυνα, ανώ η διανοητικοποίηση διαχέεται και καθορίζει ολόκληρο τον χαρακτήρα.

Ο Φρόιντ δεν ανέφερε ποτέ τη λέξη διανοητικοποίηση, παρόλο που αντιλαμβανόταν ότι η διανοητική διεργασία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για αμυντικούς σκοπούς. Η Άννα Φρόιντ, η κόρη του, αφιέρωσσε ένα ολόκληρο κεφάλαιο του βιβλίου της Το Εγώ και οι μηχανισμοί άμυνας στο θέμα «Διανοητικοποίηση κατά την εφηβεία».

Πίστευε ότι «το αυξανόμενο ενδιαφέρον για πνευματικά, επιστημονικά και φιλοσοφικά θέματα αυτή την περίοδο αντικατοπτρίζει την απόπειρα να ελεγχθούν οι ορμές και τα συναισθήματα που συνδέονται με αυτές» και θεωρούσε φυσιολογική αυτή την προσπάθεια κατά τη διάρκεια της εφηβείας.

Οι άνθρωποι που διανοητικοποιούν τις εμπειρίες τους αφιερώνουν την προσοχή τους στις σκέψεις που περνούν από το μυαλό τους σε τέτοιο βαθμό, που δεν έχουν χρόνο για όσα συμβαίνουν στο σώμα τους.

Το τι αισθανόμαστε σωματικά μας βοηθά να καταλάβουμε και τα συναισθήματά μας. Τα δάκρυα που ετοιμάζονται να κυλήσουν, το σφίξιμο στο στήθος και η αναπνοή που κόβεται -όλα αυτά βοηθούν να καταλάβω ότι αισθάνομαι θλίψη. Αν όμως είμαι απασχολημένος μόνο με τις σκέψεις μου, μπορεί να μην καταλάβω αυτά τα σήματα που στέλνει το σώμα μου και να συνειδητοποιήσω το συναίσθημα.

Ακόμη κι αν αντιληφθώ κατά ένα μέρος τη θλίψη, μπορεί αμέσως να στρέψω την προσοχή μου προς τη σκέψη και μακριά από τη σωματική αίσθηση, για να απαλλαγώ από αυτήν.

Με άλλα λόγια, η διανοητικοποίηση είναι μια ολοκληρωτική και διαρκής προσπάθεια να στρέψουμε την προσοχή μας μακριά από τα σήματα που στέλνει το σώμα μας και που συνδέονται άμεσα με τα συναισθήματα προς την περιοχή της νόησης.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Γιατί το κάνω αυτό; που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα.