Νοσταλγία

Ο όρος «νοσταλγία» επινοήθηκε για πρώτη φορά το 1678 από ένα φοιτητή ιατρικής, τον Johannes Hofer, στην προσπάθειά του να περιγράψει το αίσθημα Ελβετών στρατιωτών σε αποστολές μακριά από την πατρίδα τους.

Είχε παρατηρηθεί ότι οι στρατιώτες ήταν απαθείς, απομονωμένοι και κλεισμένοι στον εαυτό τους και βίωναν συχνά έμμονες ιδέες και μια αδιαφορία για τη ζωή. Ο μόνος τρόπος να βοηθηθούν ήταν ο επαναπατρισμός τους.

Ετυμολογικά λοιπόν, η λέξη αφορά στο άλγος του νόστου, στον πόνο δηλαδή που σχετίζεται με την επιθυμία επιστροφής στην πατρίδα- επαναπατρισμού. Στην Οδύσσεια, ο Οδυσσέας απαρνείται ακόμα και την αθανασία για χάρη του νόστου του.

Τον 17ο και 19ο αιώνα η νοσταλγία θεωρήθηκε ως ασθένεια και αντιμετωπίστηκε φαρμακευτικά. Στην Ελβετία, οι γιατροί θεωρούσαν πως το όπιο, οι βδέλλες και τα ταξίδια στις ελβετικές Άλπεις βοηθούσαν στην εξάλειψη των συμπτωμάτων της νοσταλγίας.

Το 19ο αιώνα, η νοσταλγία άρχισε πια α μην αντιμετωπίζεται ως ιατρική διάγνωση αλλά ως μία φυσιολογική πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης.

Αφορά στην ονειροπόληση γύρω από το παρελθόν, όταν εκείνο έχει ορισμένα στοιχεία που το κάνουν να υπερτερεί έναντι του παρόντος και εμφανίζεται κυρίως εξαιτίας μια αδυναμίας προσαρμογής ή σε συγκεκριμένες συνθήκες που παραπέμπουν σε κάτι παρελθοντικό.

Πρόκειται βέβαια για ένα περίπλοκο συναίσθημα, γιατί έχει μία γεύση γλυκόπικρη: η αρνητική της πλευρά έγκειται στη γνώση ότι το παρελθόν δε θα ξανάρθει και η θετική πηγάζει από την ενασχόληση με τις ευχάριστες αναμνήσεις που προκαλούν τη νοσταλγία και προστατεύουν από την απελπισία.

Το παρελθόν δύναται κατά τον τρόπο αυτό να μας απομακρύνει από επίπονες καταστάσεις της πραγματικότητας, γιατί θεωρείται ως κάτι αμετάκλητα όμορφο. Αποτελεί πολλές φορές μια εξιδανικευμένη εκδοχή των αναμνήσεων, καθώς ο τρόπος που θυμόμαστε τα πράγματα δεν είναι πάντα αντικειμενικός.

Όταν ανακαλούμε μια ανάμνηση, ο εγκέφαλός μας έχει επιλέξει τι θα θυμάται. Στα πλαίσια της νοσταλγίας φιλτράρουμε και επεξεργαζόμαστε με ασυνείδητο τρόπο τις αναμνήσεις μας απομακρύνοντας τα αρνητικά στοιχεία.

Γενικά βέβαια η νοσταλγία δεν έχει να κάνει απλά με την ενθύμηση παλαιότερων καταστάσεων. Δε σχετίζεται με συγκεκριμένη ανάμνηση αλλά περισσότερο με μία συγκεκριμένη συναισθηματική κατάσταση. Όλοι μας συνδέουμε συγκεκριμένες καταστάσεις του παρελθόντος με κάποιο συγκεκριμένο συναίσθημα και η νοσταλγία συνδέεται με την προσπάθειά μας να ξαναβιώσουμε τα συναισθήματα αυτά.

Η νοσταλγία ως μια μορφή άμυνας

Μέχρι πρότινος υπήρχε η αντίληψη ότι η νοσταλγία είναι μια αρνητική κατάσταση, η οποία γεννά θλίψη. Πειραματικά όμως παρατηρήθηκε το εξής παράδοξο: η νοσταλγία είναι μια μορφή άμυνας! Όταν συμβαίνει κάτι δυσάρεστο, ο ψυχισμός μας αναζητά αντιδραστικά την εικόνα μίας κατάστασης, η οποία μπορεί να δράσει παρηγορητικά- επουλωτικά.

Πρόκειται για μια προσπάθεια του ψυχισμού να δραπετεύσει και να προστατευτεί.

Η επίμονη νοητική και συναισθηματική ενασχόληση με μία καλύτερη περίοδο της ζωής μας, ακόμη κι αν εκείνη βρίσκεται στο παρελθόν, μας ενισχύει και σταθεροποιεί την αίσθηση της ταυτότητάς μας. Πολλές φορές η ενασχόληση με το παρελθόν μας παρέχει υποσυνείδητα τους λόγους για τους οποίους αξίζει η ζωή μας και μας δίνει μια διέξοδο από τα άγχη που αφορούν στο παρόν ή στο μέλλον. Η επεξεργασία των νοσταλγικών αναμνήσεων του παρελθόντος δίνει μια άλλη προοπτική για τα πράγματα και μας βοηθά να επανεξετάσουμε την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε, να διαχωρίσουμε τα σημαντικά από τα ασήμαντα πράγματα και να αισθανθούμε ότι η ζωή έχει νόημα.

Σύμφωνα με έρευνες, όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε κατάσταση νοσταλγίας επανεξετάζουν με τη μνήμη τους αγαπημένες εμπειρίες της ζωής.

Μέσα από τις μνήμες αυτές και τη νοσταλγική διάθεση ενισχύεται η θετική διάθεση, αναπτύσσονται συναισθήματα κοινωνικής συνεκτικότητας και ενεργοποιείται η αισιοδοξία για το μέλλον. Ειδικότερα, η νοσταλγία που προκαλείται από αναμνήσεις στιγμών με αγαπημένα πρόσωπα μας κάνει να νιώθουμε περισσότερο συνδεδεμένοι με το παρελθόν μας και με τα πρόσωπα αυτά.

Στην εποχή μας, και ίσως κάτω από την πίεση των γρήγορων ρυθμών και της διαρκούς εξέλιξης, μπορούμε να παρατηρήσουμε μία νοσταλγική διάθεση σχεδόν σε όλες τις πτυχές της ζωής: η ζωή στο χωριό και το παιχνίδι στις αλάνες εξιδανικεύονται, τα τραγούδια είναι νέες εκτελέσεις παλιότερων, στη μόδα ανθεί το “vintage”. Στο παλιό φαίνεται να ανιχνεύεται μια αίσθηση ασφάλειας, οικειότητας και ανεμελιάς.

Αποκτήστε το βιβλίο των Ερώτων, από το εξειδικευμένο βιβλιοπωλείο ψυχολογίας: Στις Σκιές του Έρωτα, για τους αιρετικούς της αγάπης 

Οι συνθήκες που πυροδοτούν τη νοσταλγία

Σε ατομικό επίπεδο φαίνεται να υπάρχουν συγκεκριμένες συνθήκες, οι οποίες είναι πιθανό να πυροδοτήσουν το αίσθημα της νοσταλγίας:

Το άγχος και η κατάθλιψη:
Στις περιπτώσεις αυτές η νοσταλγία λειτουργεί σαν μηχανισμός άμυνας του ψυχισμού, ο οποίος προσπαθεί να ανακουφίσει τον πάσχοντα από τις αρνητικές σκέψεις της πάθησης. Νοσταλγώντας και αναπολώντας κάποιος διαπιστώνει ότι έχει ζήσει και ευτυχισμένες στιγμές, κάτι το οποίο συχνά ξεχνάει.

Η νοσταλγία γεννά επίσης το αίσθημα του ανήκειν, έστω κι αν αυτό προκύπτει μέσα από σκέψεις που αφορούν στο παρελθόν. Έχει διαπιστωθεί μάλιστα πειραματικά ότι η νοσταλγία μπλοκάρει τις σκέψεις θανάτου, μειώνει το υπαρξιακό μας άγχος και μας κάνει να νιώθουμε ότι η ζωή μας είναι σημαντική και έχει σκοπό.

Περίοδοι αλλαγών:
Το αίσθημα νοσταλγίας κορυφώνεται σε μεταβατικές ηλικιακές ομάδες. Σε γενικές γραμμές οι άνθρωποι λαχταρούν τη σταθερότητα και οι αλλαγές ενδέχεται να βιωθούν ως μία “απειλή” απέναντι στο οικοδόμημα της ζωής. Απροσδόκητες είτε μεγάλες αλλαγές συνοδεύονται από άγχος και απαιτούν την προσαρμοστική ικανότητα του ατόμου. Επιπλέον, η ανάγκη ελέγχου, η οποία ενυπάρχει σε κάποιο βαθμό σε όλους, προκύπτει και από την αίσθηση -σε λογικό βαθμό- προβλεψιμότητας του μέλλοντος.

Η νοσταλγία βοηθάει τους ανθρώπους να έχουν μια σταθερή εικόνα του εαυτού και να κατανοήσουν την προσωπικότητα και την ταυτότητά τους. Τα υπαρξιακά ζητήματα είναι ικανά να πυροδοτήσουν την νοσταλγία, η οποία προσπαθεί να διατηρήσει την ψευδαίσθηση της σταθερότητας. Η ανάκληση στη μνήμη στιγμών από ένα παρελθόν μπορεί να μας κάνει να νιώσουμε ασφάλεια και να μας βοηθήσει να αντιμετωπίσουμε τις αρνητικές σκέψεις του παρόντος.

Τα πρώτα χρόνια της ενήλικης ζωής:
Τα πρώτα χρόνια της ενήλικης ζωής είναι ένα μεταβατικό αναπτυξιακό στάδιο κατά το οποίο τα άτομα προσπαθούν να επιλέξουν το δρόμο που θα ακολουθήσουν, όσον αφορά σε σπουδές, εργασιακά ζητήματα, τόπο κατοικίας, οικογένεια. Αυτό συνεπάγεται σημαντικές αλλαγές και μεταβάσεις και η νοσταλγία αποτελεί συχνά ένα καταφύγιο, μέσα από το οποίο προσπαθούμε να διαχειριστούμε το σοκ των αλλαγών.

Οι γιορτές:
Η γιορτινή περίοδος εντείνει την ανάγκη των ανθρώπων να βιώσουν τις έννοιες της καταγωγής, της συνέχειας, του ανήκειν. Ένας από τους τρόπους με τους οποίους νιώθουμε ενότητα είναι μέσα από το συσχετισμό και τη σύνδεση που έχουμε με άλλους ανθρώπους. Οι σχέσεις, καθώς και οι εικόνες από τις σημαντικές σχέσεις μας βοηθάνε να συγκροτήσουμε και να διατηρήσουμε την εικόνα του εαυτού μας. Η νοσταλγία μπορεί να λειτουργήσει ως υποκατάστατο της πραγματικότητας και να μας βοηθήσει να συνδεθούμε, πέρα από το χρόνο και το χώρο.

Επιπλέον, οι γιορτές εντείνουν πολλές φορές το αίσθημα της μοναξιάς και ως εκ τούτου το συναίσθημα της νοσταλγίας που προκύπτει μέσα από αυτήν. Οι εικόνες από τις παλιότερες ξέγνοιαστες στιγμές μπορούν να ενισχύσουν την αυτοπεποίθησή μας και να μας κάνουν να νιώθουμε θετικότεροι.

Η μοναξιά: Σε συνθήκες μοναξιάς, η νοσταλγία αποτελεί μία συναισθηματική δίοδο, μέσα από την οποία τα άτομα αναβιώνουν το αίσθημα της σύνδεσης και μειώνουν μέσα τους τις αρνητικές σκέψεις της μοναξιάς.

Τραυματικά βιώματα: Σε περιπτώσεις τραυματικών βιωμάτων, όπως π.χ. ένας πόλεμος, μια απώλεια, η μετανάστευση, η νοσταλγία ενδέχεται να είναι ιδιαίτερα βοηθητική ως προς τη σταθεροποίηση της αίσθησης της ταυτότητάς μας.

“Αυτό είναι η νοσταλγία: να κατοικείς στο κύμα και να μην έχεις πατρίδα μες στον χρόνο. Κ’ οι επιθυμίες αυτό ‘ναι: σιγαλή ομιλία της αιωνιότητας με καθημερινές ώρες. Κ’ η ζωή ΄ναι αυτό: ώσπου από ένα χτες να βγει η μοναχικότερη απ’ όλες τις ώρες ώρα, που διαφορετικά απ’ τις άλλες αδερφές της γελά και μπρος στο αιώνιο μόνο, θα σωπάσει”. Ρίλκε.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία:

1. Alan R. Hirsch (1992). Nostalgia: a Neuropsychiatric Understanding. NA - Advances in Consumer Research Volume 19, eds. John F. Sherry, Jr. and Brian Sternthal, Provo, UT: Association for Consumer Research, Pages: 390-395.
2. Sedikides C, Wildschut T, Arndt J, and Routledge C. (2008). Nostalgia: Past, Present, and Future. Current Directions in Psychological Science.
3. Tilburg, W. A.P., Sedikides, C., Wildschut, T. (2015). The mnemonic muse: Nostalgia fosters creativity through openness to experience, Journal of Experiemental Social Psychology, 59, 1-7.
4. Hutson M. (2016). Embrace the Nostalgia. Scientific American Mind 27(6):8-9.
5. Newman, D. B., Sachs, M. E., Stone, A. A., & Schwarz, N. (2020). Nostalgia and well-being in daily life: An ecological validity perspective. Journal of Personality and Social Psychology: Personality Processes and Individual Differences, 118, 325-347.