Όταν λουφάζω από φόβο

Το πάγωμα από φόβο είναι μία από τις φυσιολογικές αντιδράσεις απέναντι στην απειλή: οι άλλες είναι η πάλη και η φυγή. Τα ζώα όταν έρθουν αντιμέτωπα με έναν κίνδυνο, συνεκτιμώντας τις δυνάμεις τους με την φυλογενετική τους ευφυΐα, θα παλέψουν, θα τραπούν σε φυγή ή θα ακινητοποιηθούν σαν πεθαμένα.

Ο ερπετοειδής εγκέφαλος [1] του ανθρώπου όταν θα βρεθεί απέναντι στην αιφνίδια σωματική απειλή θα λειτουργήσει με παρόμοιο τρόπο.

Κατάσταση πάλης ή φυγής

Τι γίνεται όμως με τις άλλες απειλές, αυτές της καθημερινής ζωής, που δεν προσβάλλουν την σωματική ακεραιότητα αλλά απειλούν την ψυχολογική ζωή του ατόμου;

Αν και τον πρώτο λόγο εκεί δεν τον έχει πια ο ερπετοειδής εγκέφαλος αλλά οι σκέψεις και οι αναλύσεις του νεοφλοιού, διαποτισμένες από το συναίσθημα του λιμβικού εγκεφάλου, πάλι τις ίδιες αντιδράσεις συναντάμε: αυτές της πάλης, της φυγής ή του μαζέματος.

Αυτή τη φορά όμως δεν είναι φυλογενετικές αλλά οντογενετικές, αφορούν την ατομική εξέλιξη και επιλογή του καθενός, επιλογές που καθορίζονται από τον τρόπο που ο καθένας βλέπει τα πράγματα, τις πεποιθήσεις και τις παγιωμένες συναισθηματικές του αντιδράσεις, με άλλα λόγια από τον χαρακτήρα του.

Ας υποθέσουμε ότι συμβαίνει μια αλλαγή στη δουλειά κάποιου ικανή να θίξει τα συμφέροντα του: κάποιος μπορεί να θελήσει να επιτεθεί για να υπερασπίσει το συμφέρον του, κάποιος άλλος μπορεί να θελήσει να παραιτηθεί και κάποιος τρίτος από το φόβο για χειρότερα που μπορεί να προκληθούν μπορεί να μαζευτεί χωρίς καμία αντίδραση, περιμένοντας να συμβεί ό,τι είναι να συμβεί.

Χωρίς να μπορούμε να προβλέψουμε αν κάποια από τις τρεις αντιδράσεις θα έχει θετικά αποτελέσματα, μπορούμε ωστόσο να πούμε πως και οι τρεις αντιδράσεις έχουν ψυχικό κόστος για το άτομο, ωστόσο οι δύο πρώτες δίνουν στο άτομο ένα περιθώριο κίνησης και εκτόνωσης, κάτι που η τρίτη στερεί.

Η παθητική στάση απέναντι στο φόβο

Η παθητική στάση απέναντι στο φόβο, μπορεί να απαλλάσσει το άτομο από αγώνες ή συγκρούσεις, ωστόσο καθιστά το άτομο ακινητοποιημένο να κουβαλά έναν φόβο που παγιώνεται. Το άτομο έχει την αίσθηση ότι η ζωή του δεν εξαρτάται από αυτόν, βρίσκεται σε μία θέση αδυναμίας και εξάρτησης, και επιλέγει να παραμένει σε αυτήν την κατάσταση έχοντας την πεποίθηση πως οποιαδήποτε άλλη επιλογή μπορεί να έχει ακόμη μεγαλύτερο κόστος.

Ηθικός μαζοχιστής

Θυμόμαστε εδώ τον Βίλχελμ Ράιχ που δίνει φως στο θέμα του ηθικού μαζοχισμού, εξηγώντας πως ο ηθικός μαζοχιστής – αυτοηττώμενη προσωπικότητα όπως συναντάται σήμερα στα εγχειρίδια της ψυχολογίας- επιλέγει να παραμένει σε μία δυσάρεστη κατάσταση, όχι επειδή του αρέσει να υποφέρει, αλλά επειδή πιστεύει πως οποιαδήποτε άλλη επιλογή θα είναι ακόμη χειρότερη.

Και μολονότι μιλάμε για επιλογές, με την έννοια ότι δεν υπάρχει κάποιου είδους εξωτερικού καταναγκασμού ή φυλογενετικής νομοτέλειας, ωστόσο στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για συνειδητές επιλογές, αλλά για αντιδράσεις που γίνονται με έναν αυτοματοποιημένο τρόπο και εξαρτώνται από τον χαρακτήρα του ατόμου.

Ο χαρακτήρας, σύμφωνα με τη ραϊχική σχολή

Ο χαρακτήρας, σύμφωνα με τη ραϊχική σχολή, περιλαμβάνει το σύνολο των πεποιθήσεων, των συναισθημάτων και των σωματικών εντάσεων που υιοθετήθηκαν από το παιδί στην προσπάθειά του να αντιμετωπίσει κάποιες δύσκολες καταστάσεις στη  ζωή του, και που μέσα από την επανάληψη παγιώθηκαν, πήραν μια μόνιμη μορφή και εμφανίζονται με ένα αυτόματο τρόπο πλέον και στον ενήλικα, ακόμη και όταν οι καταστάσεις του παρόντος δεν είναι αντίστοιχες με αυτές του παρελθόντος, με αποτέλεσμα να τον δυσκολεύουν στη  ζωή του.

Για παράδειγμα ένα παιδί φοβισμένο και παθητικό λόγω εμπειριών που έχει ζήσει στην οικογένεια, είναι ένας ενήλικας που συνεχίζει να είναι φοβισμένος και παθητικός, χωρίς όμως πλέον να υφίσταται αντικειμενικός λόγος να αισθάνεται φόβο και να λειτουργεί παθητικά. 

Τα παιδικά βιώματα της παθητικότητας

Πίσω από αυτού του είδους την παθητικότητα, κρύβεται η ανάγκη για αγάπη και ο φόβος αποχωρισμού. Ο Ράιχ κάνει λόγο για υπερβολική ανάγκη για αγάπη, εξαιτίας του φόβου του ατόμου μήπως μείνει μόνος- ενός φόβου που είχε βιώσει έντονα στην παιδική του ηλικία.

Για ένα παιδί που είναι φύσει εξαρτημένο, η απώλεια της αγάπης από τον σημαντικό άλλο και ο κίνδυνος της  εγκατάλειψης απειλεί την ίδια του την επιβίωση, οπότε επιστρατεύει όλο του το δυναμικό για να μην βρεθεί σε αυτή τη θέση:

η συμμόρφωση στις επιθυμίες του άλλου εις βάρους των δικών του επιθυμιών, αποτελεί μία εγγύηση.

Απόσυρση και αίσθημα ασφάλειας

Το μάζεμα και η απόσυρση δημιουργεί ένα αίσθημα ασφάλειας και καταπραΰνει το φόβο που μια κίνηση διαφοροποίησης και επέκτασης συνεπάγεται. Ο Genovino Ferri (2015) γράφει ότι σε αυτά τα άτομα «το πρόβλημα είναι το πρόβλημα ενός εαυτού που έχει εμποδιστεί στην επιβεβαιωτική του επέκταση, από έναν φόβο – συναγερμό που προέρχεται από σοβαρές ματαιώσεις και  δυσλειτουργικούς και βίαιους αποχωρισμούς που έχει υποστεί ως παιδί».

Ωστόσο η «λύση» της ακινησίας και της συμπίεσης που υιοθετεί  είναι μία επώδυνη «λύση», αφού πάνω στο άτομο έτσι ασκούνται δύο αντίθετες ενεργειακές κατευθύνσεις, αυτές της επέκτασης και του φόβου, κάνοντάς τον να νιώθει σαν να πρόκειται να «σκάσει».

Συμβουλευτική και Ψυχοθεραπεία

Αν πάρουμε για παράδειγμα το εργασιακό πρόβλημα που παρουσιάσαμε στην αρχή του κειμένου, μια συμβουλευτική πάνω στη διεκδικητική συμπεριφορά και στη διαχείριση του φόβου μπορεί να αναδείξει στον θεραπευόμενο αποτελεσματικούς τρόπους να διαχειριστεί το συγκεκριμένο πρόβλημα.

Ωστόσο, αν η παρέμβαση μείνει σε αυτό το επίπεδο, θα υπάρχει κατάσβεση της φωτιάς αλλά όχι της εστίας που την προκαλεί- αναφερόμενοι πάντα στις εσωτερικές εστίες που υπάρχουν μέσα στο άτομο και όχι στα εξωτερικά συμβάντα.

Η ανάλυση του χαρακτήρα προχωράει ένα βήμα πιο πέρα και ασχολείται όχι με το «περιεχόμενο» (πχ τους φόβους) αλλά με το «περιέχον», που δεν είναι άλλο από τον χαρακτήρα του ατόμου.

Με παρεμβάσεις που συνδέουν το παρόν με την ιστορία του ατόμου, παρεμβάσεις που συνδέουν το γνωστικό, το συγκινησιακό και το σωματικό επίπεδο, επιχειρεί να επιφέρει μία συνολική επίγνωση στον αναλυόμενο, για να μαλακώσει με αυτόν τον τρόπο τις άκαμπτες και αυτοματοποιημένες αντιδράσεις του – στο παράδειγμα μας την ακινητοποίηση και την παθητικότητα- και να αποδυναμώσει την παθογόνο λειτουργία των δυσλειτουργικών στοιχείων του χαρακτήρα του, ώστε να μπορέσει να τα ενσωματώσει με πιο ώριμο τρόπο στην προσωπικότητά του.

Στάση σώματος και ψυχολογία

Κι αν ίσως αναγνωρίζετε κι εσείς στην παραπάνω περιγραφή κάποια στοιχεία του εαυτού σας, παρατηρείστε αυτή τη στιγμή τη στάση του σώματός σας: ίσως να παρατηρείτε πως οι ώμοι έχουν την τάση να γέρνουν μπροστά καθώς είστε καθισμένοι και η αναπνοή σας να εμποδίζεται από τη στάση αυτή του σώματος.

Κλείστε τα μάτια σας και πάρτε 3-4 λεπτά για να παρατηρήσετε την αίσθηση που προκαλείτε στο σώμα σας σε αυτήν την στάση και το συναίσθημα που έχετε.

(Αφού περάσουν 3-4 λεπτά) Προσπαθήστε τώρα να ισιώσετε τον κορμό σας, αποφεύγοντας την λόρδωση, απλώς ισιώστε την σπονδυλική σας στήλη και τον αυχένα ώστε αυτός να είναι ως συνέχεια την σπονδυλικής σας στήλης. Σε αυτή τη στάση το σαγόνι παίρνει μια φυσική κλίση προς τα κάτω. Κλείστε πάλι τα μάτια λίγα λεπτά και παρατηρείστε την αίσθηση του σώματος σας και το συναίσθημά σας. Πολύ πιθανόν να έχετε μία αίσθηση δύναμης και αυτοπεποίθησης.

Ας θυμόμαστε ότι αυτή είναι μια καλή στάση –σωματική και ψυχολογική- να αντιμετωπίζουμε τη ζωή.

 

Βιβλιογραφία

Ferri G., Cimini G. (2015), Ψυχοπαθολογία και Χαρακτήρας, Αθήνα, Εύμαρος

MacLean, P.D. (1970). The triune brain, emotion, and scientific bias. In: F.O. Schmitt (ed), The Neurosciences: Second Study Program. New York: Rockefeller University Press, pp. 336–349.

Ράιχ, Β. (2013), Η Ανάλυση του Χαρακτήρα 2. Η θεωρία της διαμόρφωσης του Χαρακτήρα: Αθήνα: Καστανιώτης

Παράρτημα:

[1] Κατά την ιδέα του τριπλού εγκεφάλου του  Paul MacLean, ο ερπετοειδής εγκέφαλος αποτελεί ένα από τα τρία διαφορετικά εγκεφαλικά συστήματα που υπάρχουν στον ανθρώπινο εγκέφαλο – τα άλλα δύο είναι ο λιμβικός και ο νεοφλοιός. Το κάθε ένα από αυτό εμφανίζεται στην εξελικτική μας γραμμή με διαδοχικό τρόπο, το ένα από το άλλο, κι έχει τις δικές του λειτουργίες λογικής. Ψυχικές λειτουργίες για τις οποίες αντίστοιχα ευθύνονται ο ερπετοειδής εγκέφαλος, ο λιμβικός και ο νεοφλοιός είναι η πρωτονόηση, η συγκινησιακή νόηση και η λογική νόηση.