Ο καθένας έχει τον δικό του σταυρό ύπαρξης και τις δικές του απολαβές στο μοναδικό ταξίδι της ζωής του (Απολογισμός στα γενέθλιά του)

Ακρόαση άρθρου......

Ο καθένας έχει τον δικό του σταυρό ύπαρξης και τις δικές του απολαβές στο μοναδικό ταξίδι της ζωής του (Απολογισμός στα γενέθλιά του).

Η ζωή του δεν του φαινόταν τόσο εξαιρετική όσο τα όνειρα της νιότης του υποδείκνυαν πως θα μπορούσε να είναι. Ωστόσο, εύρισκε πολλά συναρπαστικά πράγματα στη ζωή και ήθελε να συνεχίσει να ζει χωρίς η ομορφιά να μουτζουρώνεται από το άγχος και την κατάθλιψη.

Από την Πίστη στο Ιδανικό της Γνώσης: Μια Υπαρξιακή Περιπλάνηση

Παλαιότερα είχε και αυτός πιστέψει πως «ο μόνος τρόπος για να ζει και να πεθαίνει κανείς σαν άνθρωπος είναι να ζει και να πεθαίνει για ένα ιδανικό» (Ν. Καζαντζάκης). Ήξερε ακόμα από τους θεωρητικούς της ψυχολογίας της ευτυχίας και της μακροζωίας πως είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τον άνθρωπο να έχει στόχους στη ζωή του και να βρίσκει νόημα σε αυτά που κάνει. Εκείνος όμως δεν μπορούσε να διακρίνει κάποιο αναμφίβολο νόημα και να έχει στόχους στην καθημερινότητα που θα υπηρετούσαν αυτό το νόημα.

Διαρκώς, όλο και περισσότερο, έβλεπε τη δράση των ανθρώπων γεμάτη αυταπάτες για δήθεν ύπαρξη νοήματος, είτε ηδονοθηρική παραίτηση από νόημα, και ένιωθε πως δεν του πήγαινε να πορεύεται αναλόγως...

Έφηβος απομακρύνθηκε από τη θρησκευτική πίστη που του είχε δώσει το περιβάλλον των παιδικών του χρόνων και αρκετά αργότερα από την ιδεολογία του κομμουνισμού, η οποία είχε έρθει σαν συνέχεια της χριστιανικής διδασκαλίας για ισότητα, αγάπη, δικαιοσύνη.

Έκλαιγε όταν μάθαινε για παιδάκια δυστυχισμένα που δεν είχαν να φάνε, γνωρίζοντας από πρώτο χέρι πώς ένιωθαν. Με μεγάλη δυσκολία αποδέχθηκε ότι η ανθρώπινη φύση, και πολύ περισσότερο οι ανθρώπινες κοινωνίες, είναι εξαιρετικά σύνθετες, έτσι ώστε η λαχτάρα για αγάπη, κατανόηση, αποδοχή δεν εύρισκε ανταπόκριση, όχι μόνο ανάμεσα σε έθνη και ανθρώπους διαφορετικής θρησκείας αλλά ούτε ανάμεσα στα μέλη μιας οικογένειας, στον άνδρα και τη γυναίκα, τα αδέλφια, σε γονείς και παιδιά.

Συνειδητοποίησε πως ο άνθρωπος δυσκολεύεται να ειρηνέψει ακόμα και με τον ίδιο του τον εαυτό. Αποδέχθηκε πως δεν θα κατάφερνε να πετύχει τα ιδανικά που ονειρεύτηκε...

Αφότου η πολιτική και η κοινωνική δράση τού φάνηκαν λίγες και ανήμπορες, στράφηκε αποφασιστικά στη γνώση. Στην επιστήμη. Πάντα την αγαπούσε, πάντα ήταν το καταφύγιό του, ο κόσμος του, αλλά τώρα φάνηκε πως μπορούσε να γίνει ο σκοπός και το νόημα της ζωής. Εξ άλλου, παρότι είχε καταλάβει πως δεν υπήρχε καμία ελπίδα να πετύχει τη δική του προσωπική τελειότητα, η πρόκληση της ατομικής βελτίωσης ήταν πάντα δυνατή και επιθυμητή.

Σε αυτή την προσπάθεια δεν υπήρχε η δυσκολία να πείσεις κάποιον άλλον να κάνει κάτι. Άλλωστε, το ιδανικό της γνώσης ήταν το μόνο που δεν φαινόταν μάταιο, εφόσον η γνώση θα μπορούσε να παραλλάξει τα πάντα, να βάλει άλλους καλύτερους όρους στο ίδιο το παιχνίδι της ζωής, να τη βελτιώσει, να απαλλάξει την ανθρώπινη φύση από αρνητικά, να απειλήσει ακόμα και τον θάνατο, όπως π.χ. εάν αποκάλυπτε τα μυστικά της διαρκούς ανανέωσης των κυττάρων. Και αυτό το καταφύγιο, της επιστήμης, τον κάλυψε για πολύ καιρό. Όπως όμως και τα προηγούμενα, μετά από κάποιο χρονικό διάστημα αποκαλύφθηκαν τα ρήγματά του: για να βιώνει ως νόημα και σκοπό τη γνώση, θα έπρεπε να έχει σημαντικό ρόλο σε αυτήν. Κάποτε, με την έρευνά του προσέθεσε νέες γνώσεις στην ανθρωπότητα, αλλά αυτό δεν μπορούσε πρακτικά να συνεχιστεί.

Η μετάδοση γνώσεων σε άλλους και η νοητική τακτοποίηση στην εποχή του ίντερνετ γινόταν όλο και πιο προβληματική, αφενός από τον τεράστιο θόρυβο των ανοησιών και αφετέρου από την υποβάθμιση του ρόλου του δασκάλου από την τεχνητή νοημοσύνη.

Παράλληλα αναρωτιόταν: Ποιος αλήθεια σήμερα παράγει αυθεντικά νέα, σημαντική γνώση, έτσι που να τον ικανοποιεί ως νόημα ζωής; Ο επιστήμονας φυσικός στο CERN; Θα του αρκούσε εκείνου να είναι ένας ανάμεσα στους εκατοντάδες εργάτες επιστήμονες και να μαγειρεύει για μήνες τροχιές σωματιδίων- φαντασμάτων, προκειμένου να αποφανθεί αν λένε κάτι, και τι είναι αυτό που λένε; Και μετά, πού μπαίνει αυτό το εύρημα στο παζλ; Σωμάτια που ξεπηδάνε κάθε τόσο και ευφάνταστες εικασίες οι οποίοι διαρκώς αμφισβητούνται δεν θα μπορούσαν να αμβλύνουν την υπαρξιακή του περιέργεια για το μυστήριο της πραγματικότητας και να νοηματοδοτήσουν τη δράση του. Ίσως να δρούσαν αντίθετα, αποκαρδιωτικά…

Στην ψυχολογία και στις επιστήμες του ανθρώπου τα προβλήματα δεν ήταν μικρότερα: Πάντα κάτι άλλο έχει να ειπωθεί, πάντα κάτι λείπει. Κι αν κάποιες στιγμές νομίζεις ότι φτάνεις σε μία αδρή κατανόηση του όλου, αρκεί μια επόμενη στιγμή για να έρθεις μπρος στο τεράστιο μπλέξιμο (όπως π.χ. των συνειδητών και των ασυνείδητων κομματιών) για να αναφωνήσεις: εν οίδα, ότι ουδέν οίδα.

Και πάλι ρωγμές και στο νέο καταφύγιο, αυτό της επιστήμης, και πάλι δυσκολίες στην εξεύρεση του Ιερού Δισκοπότηρου του νοήματος της ζωής.

Η Ψευδαίσθηση του Νοήματος και ο Μηχανισμός της Συνήθειας

Όμως, και ενώ ο ίδιος με φόβο διαπίστωνε τη δική του απορία, την ένδεια, την καταθλιπτική του δοξοθυμία, από την άλλη έβλεπε ανθρώπους να διατείνονται πως βρίσκουν νόημα στο να μαζεύουν γραμματόσημα και να βάζουν στόχο να βρουν όλο και πιο πολλά και σπάνια από αυτά.

Πώς είναι δυνατόν;

Στο δικό του μυαλό αυτό ήταν απολύτως ανούσιο.

Όπως αυταπάτες του φαίνονταν οι «υψηλοί στόχοι» να μαζεύεις λεφτά, να χτίζεις πράγματα που σύντομα θα εγκαταλείψεις πεθαίνοντας, είτε να πασχίζεις να γίνεις διάσημος είτε δημοφιλής στα σύγχρονα μέσα δικτύωσης, και μετά να αγωνίζεσαι να διατηρήσεις την προσοχή πάνω σου, να φοβάσαι και να ζηλοφθονείς τον κάθε νέο που έρχεται να πάρει τη θέση σου. Το να μετέχει σε μια ομάδα, όπως ποδοσφαίρου π.χ. και να βρίσκει νόημα ζωής σε αυτό, ήταν απολύτως έξω από τις δυνατότητές του Οι άνθρωποι που κάτω υπό ειδικές περιστάσεις είχαν πάρει τέτοιους δρόμους και συνέχιζαν για πολύ σε αυτούς, σύμφωνα με την δική του οπτική, δεν το έκαναν γιατί σε αυτή τη διαδρομή υπήρχε όντως κάποιο «αληθινό νόημα», αλλά επειδή εκεί τους πήγε η συγκυρία στην αρχή και μετά αναλάμβανε η συνήθεια.

Μια άλλη εκδοχή δίνουν οι άνθρωποι που βλέπουν τη ζωή ως δώρο για να το βιώσουν, πέρα από κάθε είδους «υψηλά νοήματα». Μήπως αυτοί δικαιώνονται περισσότερο από κάθε άλλον; Αυτοί δηλαδή που έχουν αποδεχθεί πως δεν έχει σημασία τι κάνεις στη ζωή σου, αν αυτό που κάνεις είναι σημαντικό ή όχι, εφόσον το απολαμβάνεις:

"Xορέψετε, χορέψετε, τα νιάτα να χαρείτε, γιατί σε τούτο τον ντουνιά δε θα τα ξαναβρείτε. Δώστε του χορού να πάει, τούτ’ η γης θα μας εφάει. Όσοι έχουνε καλή καρδιά και ταχτικά γλεντούνε μονάχα αυτοί τον ψεύτικο τον κόσμο θα χαρούνε. Tούτ’ η γης που την πατούμε όλοι μέσα θε να μπούμε."

Ή: "Κι αφού μια μέρα θα πεθάνουμε αφού σ' ότι σου λάχει ριχ' τα όλα στη φουφού…"

Διότι, για σκέψου: Θα ήθελες να φτιάξεις το σπουδαιότερο θεώρημα της λογικής και να πεθάνεις από ασιτία, υπό την παρανοϊκή ιδέα ότι θέλουν να σε δηλητηριάσουν, όπως ο Κουρτ Γκέντελ; Μήπως τελικά η ζωή δεν είναι μυστήριο για να λυθεί, ούτε πεδίο για σπουδαίες μάχες, κατακτήσεις, επιτεύγματα, δόξα και μεγάλα νοήματα, αλλά ένα απλό και πολύτιμο δώρο για να το απολαύσεις;

Και τούτη όμως η διέξοδος δεν φαινόταν να εγκρίνεται αβίαστα από την ηθική του. Του φαινόταν ηδονοθηρική, όπως το: «ό,τι φάμε ό,τι πιούμε…». Δεν ήταν εύκολο να αποδεχθεί πως δεν υπήρχε κάποιο νόημα πίσω από τη ζωή του και τη ζωή τόσων ανθρώπων. Επίσης, η δική του ηθική, αν και δεν ήταν πλέον γραμμένη στις πλάκες των 10 εντολών, όπως στα παιδικά του χρόνια, είχε φανερά την επιρροή αυτής της περιόδου.

Για εκείνον, όποιος είχε ως κύριο στόχο την προσωπική του ικανοποίηση ήταν κατακριτέος και απορριπτέος.

Στο κατηχητικό τού είχαν μάθει ότι οι προσωπικές απολαύσεις είναι αμαρτία. Ή αλλιώς, δεν μπορούσε να δεχθεί ότι η ζωή είναι χορός σε σκυλάδικο (και γιατί όχι με αλκοόλ και ουσίες που θα ωθούσαν την εντονότερη και βαθύτερη βίωση); Μπα, δεν θα επέκρινε κάποιον άλλον για μια τέτοια στάση ζωής, εκείνου όμως δεν του πήγαινε. Δεν ήταν ούτε αυτός ο δικός του δρόμος.

Κάποια στιγμή σκέφτηκε εκείνο το απόγευμα, παιδί, που ξύπνησε μετά από ένα μεσημεριανό ύπνο. Κάτι είχε γίνει μετά το μεσημεριανό φαγητό, έτσι που ξυπνώντας δεν ήθελε να κουνήσει το δαχτυλάκι του. Όλα του φαίνονταν μαύρα, απαίσια, καταθλιπτικά, χωρίς καμιά αξία και νόημα. Η μάνα του ήταν τρομαγμένη. Και ίσως, για να μειώσει το φόβο της μάνας του, έσυρε τα πόδια του και πήγε με τα παιδιά που έπαιζαν βόλει στη γειτονιά. Κι έγινε το θαύμα. Μετά από λίγο ένιωθε μια χαρά όμορφα, όλα είχαν ενδιαφέρον και έλαμπαν. Θυμήθηκε αυτό που είχε πει και Όλιβερ Σακς, «είμαστε κλεισμένοι στο νευρικό μας σύστημα», και αντιλήφθηκε πως η όποια θεωρητική τεκμηρίωση της αποστροφής για τη ζωή θα μπορούσε να είναι μόνο μια μπαρούφα, σκέψεις ενός εγκεφάλου που έχει χακερευτεί από νευροδιαβιαστές και ορμόνες. Ανάλογη βέβαια μπαρούφα θα μπορούσε να είναι η εξαιρετικά συναρπαστική οπτική ενός χακερεμένου εγκεφάλου από ναρκωτικά ή από εξαλλοσύνη, σε κάθε περίπτωση, ωστόσο, το «ανούσιο» βόλεϊ των παιδιών εύρισκε πως ήταν πολύ προτιμότερο από το φόβο και την δυσφορία για τη ζωή. Μήπως λοιπόν η ζωή παίρνει νόημα σαν βιωματικό παιχνίδι;

Εξάλλου, και η βασική αξία της προσωπικής έρευνας, γνώσης και νοητικής τάξης, που γεμίζουν ικανοποίηση τον νου, δεν είναι άραγε η βιωματική εμπειρία που επιφέρουν; Και θυμήθηκε την πρόταση του μεγάλου ψυχολόγου William James, που είχε δώσει μάχες με την κατάθλιψη:

«Η στάση της δυστυχίας δεν είναι μόνο επώδυνη, αλλά και άθλια και άσχημη. Τι μπορεί να είναι πιο ποταπό και ανάξιο από την καθηλωτική, κλαψιάρικη, στενόχωρη ψυχική διάθεση, άσχετα από τα εξωτερικά αίτια τα οποία μπορεί να τη γέννησαν; Τι πληγώνει περισσότερο τους άλλους; Τι βοηθά λιγότερο να βγούμε από τη δυσκολία; Το μόνο που κάνει είναι να σταθεροποιεί και να διαιωνίζει την ενόχληση που την προκάλεσε και να αυξάνει το συνολικό κακό της κατάστασης. Τότε, με κάθε τίμημα, οφείλουμε να περιορίσουμε την επιρροή της ψυχικής αυτής διάθεσης. Θα πρέπει να την ανιχνεύουμε στον εαυτό μας και στους άλλους και ποτέ να μη της δείχνουμε ανοχή.» (Παραλλαγές θρησκευτ. εμπειρ. σελ. 137)

Σιγά- σιγά, άρχισε να συνειδητοποιεί πως ό,τι κάνει ο άνθρωπος το κάνει για να υπάρξει. Είναι ο τρόπος του κάθε συγκεκριμένου ατόμου για να ζήσει νιώθοντας όσο καλύτερα μπορεί, χωρίς να χαθεί στον υπαρξιακό τρόμο.

Αναντίρρητα αυταπάτες ως:

• διασκεδασμοί,
• άρνηση,
• απώθηση,
• υποκαταστάση

Yπάρχουν παντού, ήξερε ανθρώπους με καρκίνο που απειλούσε άμεσα τη ζωή τους ή άλλους που φοβούνταν ότι θα πεθάνουν και θα αφήσουν τα παιδιά τους χωρίς πατέρα, οι οποίοι ασχολούνταν σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα με την πολιτική στον όποιο ελεύθερο χρόνο διέθεταν. Προφανώς η πολιτική δεν θα μπορούσε να φέρει αλλαγές που θα έλυναν το πρόβλημά τους, αλλά η ενασχόληση με αυτήν (όπως η συλλογή γραμματοσήμων για τον άλλον) καθίστατο ένας επιτυχημένος διασκεδασμός του φόβου.

Η «συνέχεια της ανθρωπότητας» γινόταν ένα νόημα που υπερέβαινε την επαπειλούμενη ατομική ύπαρξη και προσέφερε ένα νόημα και σκοπούς στη δράση αυτών των ανθρώπων- ασχέτως αν αυτή τους η δράση συνεισέφερε κατ’ ελάχιστο στην καλυτέρευση της ανθρωπότητας. Όταν αναλογιζόταν αυτά σκεφτόταν πως το ίδιο ακριβώς συνέβαινε και με τον ίδιο όταν σηκωνόταν πρωινά του χειμώνα στις 5:00 το πρωί, για να «πουλήσει» την εφημερίδα του κόμματος στα εργοστάσια.  Δεν πούλαγε σχεδόν καθόλου, οι εργάτες αδιαφορούσαν, αλλά εκείνος ένιωθε πως έκανε το καθήκον του. Είτε σαν «καθοδηγητής» και «διαφωτιστής» που διάβαζε και έτρεχε ασταμάτητα για έναν καλύτερο κόσμο. Σήμερα δεν πιστεύει πως με τις δραστηριότητές του εκείνες βελτίωσε σε κάτι την ανθρωπότητα. Έσωζε μόνο τον εαυτό του, πιστεύοντας πως κάνει κάτι με τεράστιο νόημα, πως ο ίδιος ήταν ένας αλτρουιστής και όχι ένας εγωιστής που νοιάζεται μόνο για το σαρκίο του. Ναι, κατέληγε:

H δράση του καθενός είναι βασικά ο τρόπος του για να υπάρξει. Ο κάθε «πολιτικός ηγέτης» ή πολιτικολογών ανεξαρτήτως του οφέλους ή βλάβης που προκαλεί στους άλλους ανθρώπους, με τη δράση του πρωτίστως «σώζει» τον εαυτό του.

Ψυχαγωγία αντί Νοήματος: Ο υπαρξιακός δρόμος ως αποδοχή, συνοδοιπορία και σιωπηλή συμφιλίωση

Φτάνοντας την υπαρξιακή αναζήτηση στον πάτο (ή την κορυφή;), μια νέα αντίληψη άρχισε σιγά σιγά να διαμορφώνεται. Δεν ξέρουμε πολλά για τη ζωή, γιατί υπάρχει «κάτι» και όχι τίποτε, μας λείπουν απαντήσεις στα περισσότερα μεγάλα ερωτήματα και βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την ατομική μας ύπαρξη, που αναπόδραστα θα φθαρεί και θα πεθάνει. Στο σημείο που βρισκόμαστε, από εδώ που κοιτάμε, δεν μπορούμε να διακρίνουμε ένα αναμφίβολο νόημα για την ύπαρξη τη δική μας αλλά και για οποιουδήποτε άλλου δημιουργήματος- που και αυτό θα χαθεί.

Από αυτό όμως μπορεί να εξαχθεί ένα (μετά;)νόημα: Να βιωθεί η ζωή που μας δίδεται για το μικρό αυτό χρονικό διάστημα. Να γίνει αποδεκτό το, εν πολλοίς αγνώστου ταυτότητας, δώρο. Και ένας μεγάλος σκοπός που επιμερίζεται σε πολλούς καθημερινούς στόχους: να βιωθεί εν αρμονία πνευματική και όχι σαν ταλαιπωρία με άγχος και κατάθλιψη. Αν παραιτηθούμε (ελλείψει νέων δεδομένων) από την εξεύρεση Υπερβατικού Νοήματος, η βιολογία και η ψυχολογία μας μπορούν να μας παράσχουν την ψυχαγωγία που χρειαζόμαστε για το ταξίδι. Επειδή είναι υπέροχο το νερό όταν διψάς, όπως και η απάντηση σε κάθε σωματική και πνευματική ανάγκη, επειδή είναι παρηγορητική και όμορφη η αίσθηση της συμπόρευσης και της αγκαλιάς με τους ανθρώπους. Και από το τελευταίο εξάγεται και ένας ηθικός κανόνας:

Σε αυτό το σύντομο ταξίδι, όπως θέλεις εσύ να είναι ψυχαγωγία και όχι οδύνη, έτσι θέλει και κάθε άλλη ανθρώπινη (και άλλες ανώτερες έμβιες υπάρξεις που μπορεί να νιώσουν οδύνη).

Έσυ συνοδοιπόρος με αυτούς με τους οποίους βρέθηκες την ίδια στιγμή ως ζωντανό ον και αρωγός στην προσπάθειά τους να πορευθούν όμορφα τη δική τους διαδρομή. Στο σκεπτικό αυτό, οι συγκεκριμένοι τρόποι τους οποίους μετέρχεται το άτομο για να επιβιώσει δεν έχουν σημασία, μπορούν μόνο να αξιολογηθούν βάσει του παραπάνω ηθικού κανόνα. Δεν έχει σημασία δηλαδή αν νιώθεις καλά μαζεύοντας γραμματόσημα, πολιτικολογώντας, καλλιτεχνώντας, ερευνώντας, μελετώντας, κάνοντας αθλητισμό, με την ομάδα ποδοσφαίρου, χορού ή ό,τι άλλο, αν μπορείς μέσα απ’ όσα κάνεις να πορεύεσαι εν ειρήνη και να «ωφελείς και να μην βλάπτεις» (Ιπποκράτης).

Και ναι, θα ήταν ευχής έργο ο νους μας να πάψει να επισημαίνει κυρίως την αυταπάτη στη δραστηριότητα του ανθρώπου (των άλλων και τη δική μας) και να καταστεί ικανός να αποδεχθεί πως αυτό που ο άνθρωπος κάνει είναι παιχνίδι επιβίωσης και αναζήτησης ομορφιάς. Σαν τέτοιο παιχνίδι θα μπορούσε να θεωρείται ακόμα και ιερό και όχι αυταπάτη.

Στις όχι σπάνιες περιπτώσεις μάλιστα που ο άνθρωπος έχει αρκετή επίγνωση του βαθμού «σπουδαιότητας»/ «ασημαντότητας» της δράσης του, ο χαρακτηρισμός της ως αυταπάτης δεν ευσταθεί καν. Γίνεται απλά ο δικός του δρόμος.

Μια τέτοια αναγνώριση θα προωθούσε πολύ την κατανόηση μας για τον άλλον, τον σεβασμό για τον κάθε απλό και «όχι σπουδαίο» άνθρωπο, για την προσπάθεια του, με τις δυνατότητες που διαθέτει και την συγκυρία που του έλαχε, να κάνει βιώσιμη και όμορφη τη ζωή του.

Για τον ίδιο (τον εαυτό του), σκέφτηκε πως θα μπορούσε να τον θεωρεί ως μέρος του φυσικού κόσμου στη διαρκή του ροή (κι ας μην την κατανοεί), με την δική του πνευματικότητα, πορευόμενος μαζί με τους ανθρώπους- συνοδοιπόρους του, τόσο εκείνους τους οποίους μπορούσε να αγγίξει γύρω του είτε εκείνους που του μιλούσαν με τα έργα τους, όσο ακόμα όμως και τους υπολοίπους σε κάθε γωνιά της γης με τους οποίους έτυχε να μοιράζεται την εμπειρία της ύπαρξης στον ίδιο χρόνο.

Έχει φτάσει στο τέλος της προσωπικής του αναζήτησης και τώρα έχει μόνο να εφαρμόσει όσα επί του παρόντος τακτοποίησε νοητικά; … Μάλλον απίθανο το βλέπω… Ας είναι όμως αυτός ένας απολογισμός στα γενέθλιά του.