ΔΕΠΥ: το αίσθημα αποξένωσης και τα δυνατά σημεία των ατόμων με ΔΕΠΥ

Ακρόαση άρθρου......

Η ΔΕΠΥ (Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας) είναι μια σύνθετη νευροαναπτυξιακή διαταραχή που επηρεάζει περίπου το 5% των παιδιών και το 2.5% των ενηλίκων παγκοσμίως (Biederman & Faraone, 2005).

Πέρα από τις γνωστές δυσκολίες προσοχής, παρορμητικότητας και υπερκινητικότητας, επηρεάζει βαθιά τον τρόπο που το άτομο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του και τον κόσμο γύρω του. Πολλά άτομα με διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητα (ΔΕΠΥ) αναφέρουν έντονη αίσθηση αποξένωσης, σαν να μην «ανήκουν» στον κοινωνικό τους περίγυρο.

Μια ματιά στη νευροβιολογική βάση της ΔΕΠΥ

1. Ο Ρόλος του Προμετωπιαίου Φλοιού
Ο προμετωπιαίος φλοιός είναι υπεύθυνος για την εκτελεστική λειτουργία, δηλαδή για την ικανότητα του ατόμου να εστιάζει, να σχεδιάζει, να ελέγχει τις παρορμήσεις και να ρυθμίζει τα συναισθήματά του.

Στα άτομα με ΔΕΠΥ, παρατηρείται μειωμένη δραστηριότητα σε αυτή την περιοχή, γεγονός που επηρεάζει τη λήψη αποφάσεων. Για παράδειγμα, ένα παιδί με ΔΕΠΥ μπορεί να διακόπτει τους συμμαθητές του στη μέση της ομιλίας ή να ξεχνάει τις οδηγίες του δασκάλου. Αυτό οδηγεί σε αρνητικά σχόλια από το περιβάλλον, ενισχύοντας την αίσθηση ότι «δεν θέλει να συνεργάζεται».         

2. Δυσλειτουργία του Ντοπαμινεργικού Συστήματος
Η ντοπαμίνη, ένας νευροδιαβιβαστής που συνδέεται με το αίσθημα ανταμοιβής και κινήτρου, παρουσιάζει ανεπάρκεια στα άτομα με ΔΕΠΥ (Volkow et al., 2011). 

Αυτό σημαίνει ότι τα άτομα δυσκολεύονται να παραμείνουν συγκεντρωμένα σε δραστηριότητες που δεν προσφέρουν άμεση ανταμοιβή.  Για παράδειγμα, ένα άτομο με ΔΕΠΥ μπορεί να νιώθει απογοήτευση όταν προσπαθεί να ολοκληρώσει μια μακροχρόνια εργασία χωρίς άμεσα αποτελέσματα.                  

3. Συναισθηματική Απορρύθμιση (Αμυγδαλή και Ιππόκαμπος)
Ο ιππόκαμπος και η αμυγδαλή, περιοχές του εγκεφάλου που ρυθμίζουν τη συναισθηματική απόκριση, παρουσιάζουν δυσλειτουργία στα άτομα με ΔΕΠΥ (Shaw et al., 2007). Αυτά τα άτομα βιώνουν συχνά τα συναισθήματά τους πολύ πιο έντονα απο κάποιο άτομο χωρίς ΔΕΠΥ. Αυτό οδηγεί σε έντονη συναισθηματική ευαισθησία και δυσκολία στη ρύθμιση των συναισθημάτων. 

Για παράδειγμα, ένα παιδί με ΔΕΠΥ μπορεί να θυμώσει ή να απογοητευτεί υπερβολικά και να αντιδράσει έντονα όταν δεν κερδίζει σε ένα παιχνίδι, κάτι που οι συνομήλικοί του ενδέχεται να δυσκολεύονται να κατανοήσουν. Το αποτέλεσμα είναι η κοινωνική απομόνωση ή η απόρριψη.   

4. Μειωμένη Συνδεσιμότητα στα Δίκτυα του Εγκεφάλου
Η λειτουργική συνδεσιμότητα μεταξύ διαφορετικών περιοχών του εγκεφάλου, όπως το προεπιλεγμένο δίκτυο (default mode network) και το δίκτυο ελέγχου προσοχής, είναι συχνά μειωμένη (Castellanos & Aoki, 2016). Αυτό εξηγεί γιατί τα άτομα με ΔΕΠΥ “χάνονται στις σκέψεις τους” ή δυσκολεύονται να παραμείνουν προσηλωμένα σε μια δραστηριότητα. Αυτή η αίσθηση αποδιοργάνωσης ενισχύει την πεποίθηση ότι είναι «διαφορετικοί» από τους άλλους.

Η Εμπειρία της Αποξένωσης και της Μη Ένταξης

Η νευροβιολογία της ΔΕΠΥ συνδέεται άμεσα με συναισθήματα αποξένωσης. Τα παρακάτω παραδείγματα και εξηγήσεις περιγράφουν πώς αυτή η εμπειρία διαμορφώνεται:           

1. Κοινωνικές Δυσκολίες: Η παρορμητικότητα και η έλλειψη αυτοελέγχου μπορεί να προκαλέσουν παρεξηγήσεις. Για παράδειγμα, ένα παιδί που διακόπτει συνεχώς τους φίλους του ή κάνει συνεχώς ζημιές  μπορεί να θεωρηθεί ‘’αγενές’’ και ‘’ατσούμπαλο’’, ενώ στην πραγματικότητα δυσκολεύεται να ελέγξει την παρόρμησή του. Οι συχνές παρεξηγήσεις οδηγούν στην απομόνωση και την απόρριψη.

2. Αυτοεκπληρούμενες Προφητείες: Ένα άτομο με ΔΕΠΥ μπορεί να αρχίσει να πιστεύει ότι δεν είναι «αρκετά καλό» λόγω των επανειλημμένων αρνητικών εμπειριών ή προσπαθειών να ανταπεξέλθει στις προσδοκίες. Αυτή η αυτοαντίληψη το αποθαρρύνει από το να προσπαθήσει να ενταχθεί κοινωνικά, ενισχύοντας περαιτέρω την αίσθηση της αποξένωσης.

3. Δυσκολία Συμμόρφωσης με Κοινωνικούς Κανόνες: Τα άτομα με ΔΕΠΥ συχνά δυσκολεύονται να ακολουθήσουν τις κοινωνικές συμβάσεις, όπως να περιμένουν τη σειρά τους ή να συγκρατήσουν τη δυσαρέσκειά τους. Για παράδειγμα, σε μια ομαδική εργασία, μπορεί να θεωρηθούν «ανυπόμονα» ή «μη συνεργάσιμα», παρόλο που προσπαθούν σκληρά.               

4. Εμπειρίες Απόρριψης: Μελέτες έχουν δείξει ότι τα παιδιά με ΔΕΠΥ είναι πιο πιθανό να αντιμετωπίσουν απόρριψη από τους συνομηλίκους τους (Hoza, 2007). Η συνεχής απόρριψη δημιουργεί έναν κύκλο χαμηλής αυτοεκτίμησης, άγχους και κοινωνικής απομόνωσης.

5. Η ασπρόμαυρη σκέψη: Τα άτομα με ΔΕΠΥ τείνουν να βλέπουν τα πράγματα ή άσπρα ή μαύρα, χωρίς ενδιάμεσες αποχρώσεις. Είτε κάτι θεωρείται απόλυτη επιτυχία είτε πλήρης αποτυχία. Αυτή η τάση μπορεί να ενισχυθεί από τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν στην εκτέλεση καθημερινών δραστηριοτήτων, οδηγώντας στην αντίληψη ότι “ή θα τα κάνω τέλεια ή δεν έχει νόημα να προσπαθήσω καν’’.

Συνέπειες για την Ψυχική Υγεία

Η αίσθηση αποξένωσης και μη ένταξης έχει σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των ατόμων με ΔΕΠΥ:       

Χαμηλή Αυτοεκτίμηση: Τα αρνητικά σχόλια και οι αποτυχίες οδηγούν τα άτομα στο να αισθάνονται ότι δεν είναι «αρκετά καλά» (Chronis-Tuscano et al., 2020).  

Άγχος και Κατάθλιψη: Η συνεχής προσπάθεια να «ταιριάξουν» σε έναν κόσμο που λειτουργεί διαφορετικά μπορεί να προκαλέσει χρόνια άγχος ή ακόμα και κατάθλιψη.

Απομόνωση: Πολλά άτομα με ΔΕΠΥ αποσύρονται κοινωνικά για να αποφύγουν τον πόνο της απόρριψης.

1. Στο Σχολείο: Ένα παιδί με ΔΕΠΥ μπορεί να δυσκολεύεται να καθίσει ακίνητο και να εστιάσει στη διδασκαλία. H συμπεριφορά του μπορεί να θεωρηθεί «ανυπάκουη», ενώ το ίδιο το παιδί βιώνει απογοήτευση επειδή δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις προσδοκίες.         

2. Στη Δουλειά: Ένας ενήλικας με ΔΕΠΥ μπορεί να ξεκινάει ενθουσιωδώς μια εργασία αλλά να δυσκολεύεται να την ολοκληρώσει λόγω έλλειψης οργάνωσης. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε αποδοκιμασία από συναδέλφους και προϊσταμένους.             

3. Στις Κοινωνικές Σχέσεις: Η παρορμητικότητα μπορεί να εκφραστεί ως «λέω το λάθος πράγμα τη λάθος στιγμή», κάτι που συχνά παρεξηγείται από φίλους ή συνεργάτες.

Η ΔΕΠΥ (Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας) είναι συνήθως συνδεδεμένη με προκλήσεις στην προσοχή, την αυτορύθμιση και τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις, αλλά πολλά άτομα με ΔΕΠΥ διαθέτουν και εξαιρετικά δυνατά σημεία που μπορεί να τα βοηθήσουν να ξεχωρίσουν σε διάφορους τομείς της ζωής τους.

Αυτά τα δυνατά σημεία συνδέονται κυρίως με την ικανότητα για δημιουργικότητα, ευελιξία σκέψης, ενέργεια και επιμονή, καθώς και με τη δυνατότητα να λειτουργούν σε καταστάσεις υψηλής πίεσης.

Δυνατά Σημεία των Ατόμων με ΔΕΠΥ   

1. Δημιουργικότητα και Ευρηματικότητα
Τα άτομα με ΔΕΠΥ συχνά είναι πολύ δημιουργικά, καθώς η δυσκολία τους να παραμείνουν συγκεντρωμένα σε «συμβατικές» λύσεις οδηγεί σε μη τυπικές σκέψεις και καινοτόμες προσεγγίσεις (White & Shah, 2006). Η τάση τους να σκέφτονται έξω από τα συνηθισμένα πλαίσια μπορεί να τα κάνει ιδιαίτερα επιτυχημένα σε δημιουργικούς τομείς, όπως η τέχνη, ο σχεδιασμός ή η μουσική.

Για Παράδειγμα ένα άτομο με ΔΕΠΥ μπορεί να βρει πρωτότυπες λύσεις σε προβλήματα που άλλοι δεν έχουν σκεφτεί.

2. Ικανότητα για πολυδιεργασία (multitasking)
Η τάση των ατόμων με ΔΕΠΥ να αναπηδούν από μία δραστηριότητα στην άλλη μπορεί να τους καθιστά ιδιαίτερα ικανούς στο να διαχειρίζονται πολλές εργασίες ταυτόχρονα. Αυτό είναι χρήσιμο σε καταστάσεις που απαιτούν ταχεία προσαρμογή και υψηλή ενέργεια, όπως σε ταχέως εξελισσόμενους τομείς όπως η τεχνολογία και οι πωλήσεις (Barkley, 2015). Έτσι, ένα άτομο με ΔΕΠΥ μπορεί να επιτύχει σε ένα πολυάσχολο περιβάλλον εργασίας, όπου απαιτείται ταυτόχρονη εναλλαγή από έργο σε έργο.

3. Υψηλά Επίπεδα Ενέργειας
Η υπερκινητικότητα, που συχνά θεωρείται αρνητικό χαρακτηριστικό της ΔΕΠΥ, μπορεί να μετατραπεί σε πλεονέκτημα όταν συνδυάζεται με τις κατάλληλες στρατηγικές. Τα άτομα με ΔΕΠΥ διαθέτουν συνήθως υψηλά επίπεδα ενέργειας, τα οποία μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να προχωρούν σε γρήγορη δράση και να παραμένουν κινητοποιημένα ακόμη και σε δύσκολες καταστάσεις (Barkley, 2015).

Στην αθλητική ή επιχειρηματική ζωή, τα άτομα με ΔΕΠΥ μπορεί να ξεχωρίζουν λόγω της δυνατότητάς τους να παραμένουν δραστήρια και επικεντρωμένα σε έναν στόχο, εφόσον έχουν έντονο ενδιαφέρον.    

4. Ικανότητα να «Σκεφτούν Γρήγορα» σε Καταστάσεις Υψηλής Πίεσης
Τα άτομα με ΔΕΠΥ συχνά έχουν την ικανότητα να σκέφτονται γρήγορα και να ανταποκρίνονται άμεσα σε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης ή πίεσης (Kuntsi & Stevenson, 2001). Αυτή η ικανότητα για γρήγορη αντίδραση μπορεί να είναι ιδιαίτερα χρήσιμη σε καταστάσεις που απαιτούν γρήγορη λήψη αποφάσεων, όπως η ιατρική ή ο τομέας των καταστάσεων έκτακτης ανάγκης. Ένα άτομο με ΔΕΠΥ μπορεί να είναι εξαιρετικό σε περιβάλλοντα που απαιτούν άμεση λήψη αποφάσεων, όπως η διαχείριση κρίσεων.             

5.Επιμονή και Επιθυμία για Επίτευξη Στόχων   
Παρά την αίσθηση απογοήτευσης που μπορεί να προκύψει από τη ΔΕΠΥ, πολλά άτομα με αυτή τη διαταραχή δείχνουν υψηλή επιμονή και προσπάθεια να επιτύχουν τους στόχους τους. Η απογοήτευση από τις αποτυχίες μπορεί να τα κάνει πιο αποφασιστικά και αφοσιωμένα σε επιτυχία σε μακροπρόθεσμους στόχους (Biederman et al., 2004).

Ένα άτομο με ΔΕΠΥ μπορεί να εργαστεί ακούραστα για να πετύχει έναν στόχο, αν και μπορεί να χρειάζεται επιπλέον υποστήριξη ή στρατηγικές για να παραμείνει οργανωμένο.

Βιβλιογραφικές αναφορές

Barkley, R. A. (2015). Attention-deficit hyperactivity disorder: A handbook for diagnosis and treatment (4η έκδ.). Guilford Press.

Biederman, J., Faraone, S. V., Spencer, T., Wilens, T., & Kessler, R. C. (2004). Functional impairments in adults with self-reports of diagnosed ADHD. The American Journal of Psychiatry, 161(8), 1459–1466. doi.org/10.1176/appi.ajp.161.8.1459

Kuntsi, J., & Stevenson, J. (2001). Psychological mechanisms in hyperactivity. In M. A. P. St. Clair & P. D. McLellan (Eds.), Hyperactivity and attention deficit disorders (pp. 73–102). Routledge.

White, H. A., & Shah, P. (2006). Creative style and achievement in adults with attention-deficit/hyperactivity disorder. Personality and Individual Differences, 40(6), 1237–1247. doi.org/10.1016/j.paid.2005.10.016

Biederman, J., & Faraone, S. V. (2005). Attention-deficit hyperactivity disorder. The Lancet, 366(9481), 237–248. doi.org/10.1016/S0140-6736(05)66915-2

Volkow, N. D., Wang, G. J., Kollins, S. H., Wigal, T. L., Newcorn, J. H., Telang, F., Fowler, J. S., Goldstein, R. Z., Klein, N., Logan, J., Wong, C., & Swanson, J. M. (2011). Evaluating dopamine reward pathway in ADHD: Clinical implications. JAMA Psychiatry, 68(4), 353–359. doi.org/10.1001/archgenpsychiatry.2011.32

Shaw, P., Eckstrand, K., Sharp, W., Blumenthal, J., Lerch, J. P., Greenstein, D., Clasen, L., Evans, A., Giedd, J., & Rapoport, J. L. (2007). Attention-deficit/hyperactivity disorder is characterized by a delay in cortical maturation. Proceedings of the National Academy of Sciences, 104(49), 19649–19654. doi.org/10.1073/pnas.0707741104

Castellanos, F. X., & Aoki, Y. (2016). Intrinsic functional connectivity networks in attention-deficit/hyperactivity disorder. Current Opinion in Neurobiology, 40, 1–7. doi.org/10.1016/j.conb.2016.05.007

Hoza, B. (2007). Peer functioning in children with ADHD. Journal of Pediatric Psychology, 32(6), 655–663. doi.org/10.1093/jpepsy/jsm024

Chronis-Tuscano, A., Wang, C. H., Woods, K. E., Strickland, J., & Stein, M. A. (2020). Differential diagnosis and comorbidity of ADHD and related disorders. Current Psychiatry Reports, 22(8), 1–11. doi.org/10.1007/s11920-020-01182-2