Η θεωρία του Piaget και του Kohlberg για την ηθικότητα

O Piaget επιχείρησε να καθορίσει τα κριτήρια τα οποία χρησιμοποιεί το παιδί σε κάθε ηλικία για να κρίνει την ηθικότητα μιας πράξης. Εξέτασε κυρίως το είδος της ηθικότητας που διαθέτει το παιδί σε κάθε ηλικία, και όχι το πόσο ηθικό είναι και ποιους ηθικούς κανόνες γνωρίζει.

Piaget και μελέτη της ηθικότητας

Οι συνήθεις διαδικασίες που ακολούθησε ο Piaget για να μελετήσει την ηθικότητα του παιδιού ήταν δύο: στην πρώτη ζητούσε από τα παιδιά να του εξηγήσουν ποιους κανόνες εφαρμόζουν όταν παίζουν με βόλους. Επειδή πρόκειται για παιχνίδι που μαθαίνεται από παιδί σε παιδί και σπάνια διδάσκεται από τους ενηλίκους, ο Piaget πίστευε ότι θα ήταν χρήσιμο να αποσαφηνιστούν οι τρόποι με τους οποίους τα παιδιά κατανοούν έννοιες όπως «δίκαιο παιχνίδι» ή εφαρμογή κανόνων».

Η δεύτερη τεχνική του Piaget χρησιμοποιήθηκε και από πολλούς ερευνητές αργότερα. Σε αυτήν ο Piaget διηγείτο στα παιδιά ζεύγη ιστοριών με κάποια ηθικά προβλήματα και στη συνέχεια τους ζητούσε να κάνουν ηθικές κρίσεις για την κάθε περίπτωση.

Μια από τις ιστορίες που χρησιμοποιούσε, για παράδειγμα, αφορούσε ένα μικρό κορίτσι που έπιαζε με το ψαλίδι της μητέρας της και κατά τύχη έκανε μια τρύπα στο φόρεμά της. Διαφοροποιώντας κάθε φορά το τέλος της ιστορίας, όπως την έκταση της ζημιάς ή την ανυπακοή του παιδιού (αφού του είχε απαγορευθεί να παίξει το ψαλίδι), ο Piaget προσδιόρισε κάποιους βασικούς παράγοντες που λειτουργούν στις ηθικές κρίσεις των παιδιών.

Καθόρισε κατ' αρχήν τις διάφορες αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στις ηθικές κρίσεις των παιδιών με την πάροδο της ηλικίας.

Έτσι στο προηγούμενο παράδειγμα διαπίστωσε ότι για τα μικρότερα παιδιά είχε μεγαλύτερη σημασία η πρόθεση του κοριτσιού που έκανε τη ζημιά, η ανυπακοή, και όχι τόσο το αποτέλεσμα της πράξης (καταστροφής του φορέματος).

Ο Piaget (1932) υποστήριξε ότι η πορεία της ανάπτυξης της ηθικότητας του παιδιου ακολουθεί τρία βασικά στάδια, τα οποία αντανακλούν το είδος της γνωστικής ανάπτυξης που διαθέτει σε κάθε ηλικία.

Τα στάδια αυτά δείχνουν πώς η κατανόηση από τα παιδιά της ηθικής φύσης των προβλημάτων αναπτύσσεται και εξελίσσεται περισσότερο καθώς αυξάνονται οι εμπειρίες τους.

Τα στάδια ανάπτυξης της ηθικότητας κατά τον Piaget

Ηθικός ρεαλισμός

Μετά από ένα αρχικό κινητικό ή τελετουργικό στάδιο, αρχίζει η πρώτη περίοδος που καλύπτει τις ηλικίες από το 3ο ως το 7ο ή 8ο έτος. Κατά τη διάρκειά του, οι ηθικές κρίσεις των παιδιών αντανακλούν εξ ολοκλήρου το τι επιτρέπεται από τους ενηλίκους. Το παιδί χαρακτηρίζει τις πράξεις ως «κακές» εάν δεν είναι επιτρεπτές, και δεν κάνει καμία προσπάθεια να δει, πέρα από τους περιορισμούς, τις προθέσεις που βρίσκονται πίσω από τη συμπεριφορά ή από πιο γενικά ζητήματα.

Όταν έρθουν αντιμέτωπα με προβλήματα στα οποία πρέπει να διαλέξουν ανάμεσα στη «δίκαιη» έκβαση ενός προβλήματος και στην υπακοή στους γονείς τους, τα μικρά παιδιά θα ισχυριστούν ότι το ηθικά σωστό είναι να υπακούσουν τους γονείς.

Ισότητα

Το δεύτερο στάδιο διαρκεί περίπου από το 8ο έως το 11ο έτος. Τα παιδιά σε αυτό το στάδιο επιλέγουν λύσεις που συνεπάγονται την πιο δίκαιη και ίση μεταχείριση για όλους τους συμμετέχοντες σε μια κατάσταση. Σε αυτή τη βάση, μια πράξη χαρακτηρίζεται ως «ηθικά ορθή» ή ως «ηθικά εσφαλμένη».

Ο εγωκεντρισμός έχει μειωθεί σε κάποιο βαθμό και επιτρέπει στο παιδί να βλέπει ότι οι ανάγκες των άλλων ανθρώπων είναι εξίσου σημαντικές. Αυτό αντανακλάται στο είδος των ηθικών κρίσεων που κάνει το παιδί.

Δικαιοσύνη

Το στάδιο αυτό αρχίζει από την ηλικία των 11 ετών. Το παιδί σε αυτή την περίοδο έχει ξεπεράσει τις απλοϊκές λύσεις για ισότητα, και καθώς η κοινωνική του κατανόηση αυξάνεται, αρχίζει να καταλαβαίνει ότι δεν έχουν όλοι τις ίδιες ανάγκες. Σε αυτό το σημείο, κατά τον Piaget, το παιδί θα αρχίσει να αναπτύσσει την έννοια του δικαίου.

Για παράδειγμα, μερικοί άνθρωποι μπορεί  να χρειαστούν ένα μεγαλύτερο μερίδιο σε κάτι για να αντισταθμιστεί το γεγονός ότι δεν ξεκίνησαν έχοντας την ίδια ποσότητα με τους άλλους. Οι κρίσεις για τη διακιοσύνη και το ηθικά ορθό πρέπει να αντανακλούν κάτι τέτοιο για να υπάρχει η σιγουριά ότι η λύση που τελικά υιοθετείται είναι η κατάλληλη.

O Piaget και τα στάδια ηθικότητας και γνωστικής ανάπτυξης

Μονολότι ο Piaget μίλησε για στάδια, δεν θεωρούσε ότι η ανάπτυξη της ηθικότητας σηματοδοτείται από μια σειρά αιφνίδιων και ευδιάκριτων αλλαγών.

Η μετάβαση του παιδιού από το ένα στάδιο στο άλλο δεν γίνεται παρά μόνον βαθμιαία. Κατ' αυτόν, συντελείται μια σταδιακή ανάπτυξη από το στάδιο της ετερόνομης ηθικής, η οποία εξαρτάται από εξωτερικούς κανόνες και νόμους, στο στάδιο της αυτόνομης ηθικής, όπου το άτομο εφαρμόζει τις αρχές του «σωστού» και του «λάθους» που το ίδιο έχει εσωτερικεύσει.

Όπως και για τα στάδια της γνωστικής ανάπτυξης, έτσι και σε αυτή την περιοχή ο Piaget θεωρούσε ότι η ανάπυξη της ηθικής σκέψης είναι αποτέλεσμα της σταδιακής μείωσης του εγωκεντρισμού στη σκέψη του παιδιού.

Το παιδί, σύμφωνα με τον Piaget, ξεκινά από μια εντελώς εγωκεντρική οπτική γωνία και μόνον σταδιακά δέχεται ότι ο εξωτερικός κόσμος υπάρχει ανεξάρτητα από το ίδιο.

Η αρχική κατανόηση του εξωτερικού κόσμου είναι, κατά συνέπεια, σχετικά περιορισμένη και εκφράζεται με την υιοθέτηση εξωτερικών κανόνων και αρχών, που συχνά εφαρμόζονται με εντελώς άκαμπτο και αυστηρό τρόπο.

Συσχετισμός αποκεντρωμένης σκέψης και ηθικότητας

Όταν το παιδί είναι σε θέση να αποκεντρώνει τη σκέψη του και να βλέπει τα πράγματα από την οπτική γωνία των άλλων, αποκτά μια περισσότερο πολύπλοκη ηθική σκέψη, μέχρις ότου τελικά μπορεί να λαμβάνει αυτόνομες αποφάσεις για κάθε ιδιαίτερη κατάσταση.

Κριτική στην τοποθέτηση Piaget

Η άποψη του Piaget δεν ταιριάζει με τα πορίσματα της έρευνας για την ανάπτυξη της «θεωρίας του νου», ιδιαίτερα μάλιστα όσον αφορά την ηλικία στην οποία τα παιδιά είναι ικανά να εφαρμόσουν ορισμένα είδη λογικής σκέψης.

Ένα πρόβλημα μπορεί να είναι το ότι ο Piaget ανέμενε ότι τα παιδιά είναι ικανά να εξηγήσουν γιατί πήραν ορισμένες αποφάσεις. Αυτή η διαδικασία όμως είναι δύσκολη ακόμη και για τους ενηλίκους. Τα πράγματα γίνονται περισσότερο δύσκολα, καθώς το άτομο αναζητεί μια εξήγηση που θα γίνει αποδεκτή από τους άλλους.

Ίσως, λοιπόν, γι'αυτό το λόγο τα μικρότερα παιδιά στη μελέτη του Piaget είχαν την τάση να επικαλούνται τόσο πολύ εξωτερικούς κανόνες και αρχές.

Η θεωρία του Kohlberg για την ανάπτυξη της ηθικότητας

Μια μετεγενέστερη θεωρία για την ανάπτυξη της ηθικότητας στο παιδί παρουσιάστηκε από τον Kohlberg (1969). Όπως ο Piaget, έτσι και ο Kohlberg επινόησε μια σειρά από ιστορίες τις οποίες παρουσίαζε στα παιδιά, ζητώντας τους να διατυπώσουν την άποψή τους για την ορθότερη λύση που θα μπορούσε να δοθεί στο ηθικό δίλημμα της κάθε ιστορίας.

Οι ιστορίες του αφορούσαν διάφορα ηθικά θέματα-διλήμματα, όπως η υπακοή στους κανόνες δικαίου, η τήρηση μιας υπόσχεσης, ο σεβασμός για την ανθρώπινη ζωή και την ξένη ιδιοκτησία κ.λπ.

Ένα από τα πλέον γνωστά παραδείγματα μιας τέτοιας ιστορίας περιγράφει ένα επεισόδιο στο οποίο ένας άντρας διέρρηξε ένα φαρμακείο για να πάρει φάρμακα για τη γυναίκα του που πέθαινε.

Τα παιδιά άκουγαν την ιστορία και στη συνέχεια έπρεπε να κρίνουν αν ο άντρας είχε ενεργήσει σωστά ή εσφαλμένα. Ρωτώντας τα παιδιά διαφορετικών ηλικιών, ο Kohleberg καθόρισε τρία βασικά επίπεδα ανάπτυξης, με δύο επιμέρους στάδια το καθένα, τα οποία περιγράφονται στη συνέχεια.

Διαβάστε το σχετικό άρθρο στο Psychology,gr: Ηθικό δίλημμα, το παράδειγμα του άντρα που διέρρηξε φαρμακείο.

Η προοδευτική ανάπτυξη της ηθικής

Όπως ο Piaget, έτσι και ο Kohlberg θεωρούσε ότι καθένα από αυτά τα στάδια υπόκειται σε συνεχείς αλλαγές: Οι πεποιθήσεις του παιδιού κατά το πρώτο μέρος του σταδίου είναι διαφορετικές από τις πεποιθήσεις του στο δεύτερο μέρος του κάθε σταδίου.

Σύμφωνα με τον Kohlberg, το παιδί προχωρά προοδευτικά από μία κατάσταση όπου οι ηθικές κρίσεις βασίζονται αποκλειστικά στην ανάγκη του να αποφύγει την τιμωρία σε μια κατάσταση όπου γίνεται ικανό να εφαρμόσει καθολικές έννοιες σύμφωνα με την προσωπική του αυτόνομη κρίση. Για τον Kohlberg, αυτό αποτελεί την πιο υψηλή μορφή ηθικής σκέψης.

Προηθικό επίπεδο

Αυτό το επίπεδο καλύπτει την προσχολική ηλικία. Το παιδί κάνει ηθικές κρίσεις που βασίζονται αποκλειστικά στις επικείμενες αμοιβές ή ποινές. Ένα παιδί, για παράδειγμα, θα ισχυριστεί ότι είναι σημαντικό να μην είναι ανυπάκουο, γιατί διαφορετικά μπορεί να έχει προβλήματα.

Σε αυτό το επίπεδο υπάρχουν δυο στάδια.

Στο πρώτο στάδιο (ηθική που εστιάζεται αποκλειστικά στην τιμωρία και την υπακοή), οι πράξεις του παιδιού υπαγορεύονται από την επιθυμία του να αποφύγει την τιμωρία, και μόνον οι συνέπειές τους καθορίζουν πόσο ηθικές ή ανήθικες είναι οι πράξεις αυτές.

Στο δεύτερο στάδιο (ηθική του αφελούς συντελεστικού ηδονισμού), οι πράξεις του παιδιού υποκινούνται από το πόσο ευχάριστη ή πόσο δυσάρεστη έκβαση μπορεί να έχουν για το ίδιο. Έτσι οι πράξεις που έχουν ευχάριστα αποτελέσματα είναι ηθικές, ενώ αυτές που έχουν δυσάρεστα αποτελέσματα είναι ανήθικες.

Συμβατική ηθική

Αυτό το επίπεδο αντιστοιχεί περίπου στην σχολική ηλικία. Εδώ οι ηθικές κρίσεις του παιδιού ακολουθούν την κοινωνική συμφωνία, βασίζονται πλέον στις προσδοκίες και στα πρότυπα των ισχυρών προσώπων, και όχι τόσο στις συνέπειες των πράξεών του.

Στο πρώτο επιμέρους στάδιο αυτού του επιπέδου (ηθική του καλού παιδιού), οι πράξεις επιτελούνται με γνώμονα τη συμφωνία της οικογένειας, των συνομιλήκων και του σχολείου.

Οι πράξεις του παιδιού είναι ηθικές εφόσον είναι ευχάριστες γι' αυτές τις ομάδες και ανήθικες αν προκαλούν τη δυσαρέσκειά τους. Αργότερα, το παιδί θα δώσει έμφαση στο γενικό καλό. Μια πράξη του κρίνεται ως ηθική ή ανήθικη αν εξυπηρετεί το γενικό συμφέρον: την κοινωνία, το κράτος.

Αυτό είναι το δεύτερο επιμέρους στάδιο (ηθική της έννομης τάξης), στο οποίο ηθικό για το παιδί είναι μόνο αυτό που υπαγορεύεται από το νόμο. Εάν μια πράξη διαταράσσει την τάξη ή είναι επιβλαβής για την κοινωνία, είναι ηθικά λανθασμένη.

Αυτόνομη ηθική

Το συγκεκριμένο επίπεδο καλύπτει χονδρικά την εφηβική ηλικία. Εδώ το άτομο αρχίζει να καθορίζει το ηθικό ή το ανήθικο μιας πράξης χωρίς να δεσμεύεται από τις κοινωνικές συμβάσεις και τις πεποιθήσεις ή τις προσδοκίες των ισχυρών προσώπων.

Σε αυτό το επίπεδο, το άτομο έχει εσωτερικεύσει τους δικούς του κανόνες και τα δικά του αξιολογικά πρότυπα, στα οποία και υπακούει ανεξάρτητα από την άμεση κοινωνική επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία. 

Στο πρώτο επιμέρους στάδιο του επιπέδου αυτού (ηθική του κοινωνικού συμβολαίου), το άτομο αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι οι κοινωνικοί κανόνες και νόμοι μπορεί να διαφέρουν και ότι οι άνθρωποι μπορεί να έχουν διαφορετικές απόψεις για το τι είναι σωστό και τι λάθος.

Έτσι ο έφηβος διαμορφώνει την άποψη ότι μπορεί να υπάρχουν πειρσσότερο γενικές και βαθύτερες αρχές που θα μεγιστοποιούν την ευημερία του συνόλου και αναζητεί τρόπους για την αλλαγή του συστήματος. Συχνά το ενδιαφέρον του στρέφεται στην αλλαγή και τη βελτίωση ενός κανόνα ο οποίος φαίνεται να είναι λανθασμένος.

Σε αυτό το στάδιο δίνεται έμφαση στην ατομική συνείδηση και στους προσωπικούς ηθικούς κανόνες. Έτσι μια πράξη του είναι ηθική όταν του προκαλεί εσωτερική ικανοποίηση. Συγχρόνως αντιλαμβάνεται ότι τα οικομενικά δικαιώματα των ανθρώπων είναι ανεξάρτητα από τους κοινωνικούς σκοπούς μιας συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από τον Β' τόμο του βιβλίου Εισαγωγή στην ψυχολογία που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο.