Η Εξουσία Αλλοιώνει τον Άνθρωπο; Όσα μας Έδειξε το Πείραμα Stanford

Ακρόαση άρθρου......

Η εξουσία υπήρξε διαχρονικά μια από τις πιο αμφιλεγόμενες και συνάμα γοητευτικές έννοιες που μελετώνται από την Ψυχολογία, την Κοινωνιολογία και την Φιλοσοφία.

Η ανθρώπινη ιστορία είναι γεμάτη από παραδείγματα ηγετών, θεσμών και συστημάτων που είτε χρησιμοποίησαν την εξουσία ως μέσο δημιουργίας και προόδου, είτε την άσκησαν με τρόπο καταχραστικό που είχε ως επακόλουθο την καταπίεση και την αποδόμηση των κοινωνιών.

Ένα καίριο ερώτημα παραμένει αναπάντητο. Η εξουσία αποκαλύπτει τον αληθινό εαυτό του ανθρώπου ή έχει τη δυναμική να τον αλλοιώσει εκ των θεμελίων;

Η πλέον εμβληματική απόπειρα να διερευνηθεί αυτό το ερώτημα ήταν το Πείραμα Φυλακής του Stanford (SPE,1971), υπό την  επίβλεψη του καθηγητή του Philip Zimbardo, από τους πιο γνωστούς ψυχολόγους του 20ού αιώνα.Πρόκειται για ένα πείραμα που άλλαξε την κατανόηση μας για την κοινωνική επιρροή, την εξουσία και τα όρια της ανθρώπινης αντοχής.

Μολονότι σήμερα αμφισβητείται τόσο για τη μεθοδολογία όσο και για την ηθική του διάσταση, παραμένει ένα από τα πιο γνωστά και διδακτικά πειράματα της κοινωνικής ψυχολογίας.

Το πείραμα δεν κατέδειξε μόνο το πώς οι άνθρωποι εξωτερίκευσαν ρόλους και κανόνες, αλλά και το πόσο εύθραυστη είναι η ηθική υπό την πίεση της εξουσίας. Μέσα σε λίγες μόνο ημέρες, φοιτητές μετατράπηκαν είτε σε αυταρχικούς φύλακες είτε σε παθητικούς κρατούμενους. Η παρατήρηση αυτής της ραγδαίας ψυχολογικής μεταμόρφωσης διεγείρει θεμελιώδη ερωτήματα για τη φύση του ανθρώπου και τα όρια της κοινωνικής αντοχής.

Σχεδιασμός και συνθήκες

Το πείραμα έλαβε χώρα στο υπόγειο του Πανεπιστημίου Stanford, το οποίο είχε διαμορφωθεί με τέτοιο τρόπο ούτως ώστε να μοιάζει με φυλακή.Συμμετείχαν 24 άνδρες φοιτητές, οι οποίοι επιλέχθηκαν έπειτα από ψυχολογικά τεστ και κρίθηκαν ψυχικά και σωματικά υγιείς. Η κατανομή τους έγινε με τρόπο τυχαίο.

Οι κρατούμενοι υποβλήθηκαν σε μια υποτιθέμενη σύλληψη που περιλάμβανε χειροπέδες, φωτογράφιση και μεταφορά στον χώρο των φυλακών. Εκεί έλαβαν στολές και τα ονόματα τους αντικαταστάθηκαν από αριθμούς. Οι φύλακες απεναντίας εξοπλίστηκαν με στολές αστυνομίας, γυαλιά, γκλοπ, σύμβολα κύρους και κυριαρχίας.

Η αρχική πρόθεση ήταν το πείραμα να έχει διάρκεια 2 εβδομάδες.

Ωστόσο, η ραγδαία κλιμάκωση της βίας, η ψυχολογική κατάρρευση  ορισμένων συμμετεχόντων και η απώλεια ελέγχου ακόμη και από την ερευνητική ομάδα οδήγησαν στη διακοπή του ύστερα από μόλις 6 ημέρες!

Αξίζει να αναφερθεί πως ο καθηγητής Zimbardo, ο οποίος υποδυόταν τον διευθυντή της φυλακής, παγιδεύτηκε στον ρόλο του, γεγονός που καταδεικνύει πόσο ισχυρή ήταν η επίδραση του πλαισίου ακόμα και στους επιστήμονες.

Ευρήματα και Παρατηρήσεις 

1. Ταχεία εσωτερίκευση ρόλων

Οι φύλακες - φοιτητές ανέπτυξαν σε ελάχιστο χρόνο αυταρχικές συμπεριφορές, χρησιμοποιώντας ψυχολογικό εκβιασμό, εξευτελισμό και τιμωρίες με αυταρχικό χαρακτήρα. Οι κρατούμενοι αντιστοίχως εξωτερίκευσαν την υποταγή, επιδεικνύοντας παθητικότητα.

2.Αποδόμηση της προσωπικής ταυτότητας

Η χρήση στολών, αριθμών, γκλοπ διέλυσε και αποδόμησε την προσωπική ταυτότητα, ενισχύοντας την αίσθηση απρόσωπης εξουσίας και υποταγής.

3.Κανονικοποίηση της βίαιης συμπεριφοράς

Οι φύλακες θεώρησαν τις πράξεις τους δικαιολογημένες, όχι ως επακόλουθο προσωπικής βούλησης, αλλά ως εκτέλεση του ρόλου που τους δόθηκε. Η βίαιη συμπεριφορά νομιμοποιήθηκε μέσα από την ίδια τη δυναμική της εξουσίας.

Μέσα από το πρίμα της Κοινωνικής Ψυχολογίας

Η κοινωνική ψυχολογία δίνει ένα θεωρητικό πλαίσιο για να κατανοήσουμε γιατί το SPE είχε τόσο ακραία αποτελέσματα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Η ανάλυση έχει ως επίκεντρο 3 κεντρικούς άξονες:

1) Την ισχύ των καταστασιακών παραγόντων 

2) Την αποπροσωποποίηση και την αποδόμηση της ατομικότητας

3) Τους μηχανισμούς ηθικής αποσύνδεσης που ενεργοποιούνται σε συνθήκες εξουσίας.

1) Ισχύς των καταστασιακών παραγόντων

Ένα από τα σημαντικότερα συμπεράσματα του συγκεκριμένου πειράματος είναι ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά δεν μπορεί να ερμηνευθεί αποκλειστικά με όρους προσωπικότητας ή σταθερών χαρακτηριστικών. Οι φοιτητές που ήταν φύλακες δεν είχαν ιστορικό επιθετικότητας. Όμως,η ίδια η θέση της εξουσίας, ο συμβολισμός της στολής και η δυναμική της ομάδας παρήγαγαν συμπεριφορές βίας και αυθαιρεσίας.

Η ερμηνεία αυτή συνδέεται άμεσα με τα πορίσματα του Milgram για την υπακοή στην αυθεντία, σύμφωνα με τα οποία το άτομο είναι συχνά διατεθειμένο να υπακούσει σε εντολές ακόμη και όταν αυτές συγκρούονται με τις προσωπικές του αξίες.

2. Αποπροσωποποίηση και αποδόμηση της ατομικότητας

Η αποπροσωποποίηση αποτελεί έναν από τους βασικούς μηχανισμούς που ενεργοποιήθηκαν στο πλαίσιο του πειράματος. Η αντικατάσταση του ονόματος των κρατούμενων με αριθμούς και τα γκλοπ των φυλάκων λειτούργησαν ως σύμβολα απώλειας προσωπικής ταυτότητας. Όταν το άτομο παύει να βιώνει τον εαυτό του ως ξεχωριστή οντότητα και αισθάνεται μέρος ενός απρόσωπου συνόλου, τα εσωτερικά του όρια αποδυναμώνονται. Αυτό το φαινόμενο εξηγεί γιατί οι φύλακες μπόρεσαν να ενεργήσουν με σκληρότητα που δεν θα υιοθετούσαν στην καθημερινή τους ζωή, ενώ οι κρατούμενοι ανέπτυξαν συμπεριφορές υποταγής και παθητικότητας, χάνοντας την αίσθηση της ατομικής τους αξιοπρέπειας.

3. Μηχανισμοί ηθικής αποσύνδεσης που ενεργοποιούνται σε συνθήκες εξουσίας

Η θεωρία της ηθικής αποσύνδεσης (Bandura) εξηγεί πώς τα άτομα καταφεύγουν να δικαιολογούν πράξεις που υπό «φυσιολογικές» συνθήκες θα θεωρούσαν απαράδεκτες. Στο πείραμα οι φύλακες υιοθέτησαν γνωστικές στρατηγικές όπως:

Α) Αποποίηση της ευθύνης «εκτελώ τον ρόλο που μου έχει ανατεθεί».

Β) Μετατόπιση ευθύνης «απλώς ακολουθώ τους κανόνες».

Γ) Απανθρωποποίηση «οι κρατούμενοι είναι κατώτεροι, άρα θα τους φέρομαι με εξευτελιστικό τρόπο».

Μέσω αυτών των μηχανισμών, η βιαιότητα ενσωματώθηκε σε ένα νέο γνωστικό πλαίσιο, μακριά από κάθε προσωπική ηθική. Η διαδικασία αυτή εξηγεί γιατί απλοί φοιτητές κατέληξαν να γίνουν σκληροί φύλακες.

Συμπεράσματα

Το Πείραμα του Stanford αποτελεί μισό αιώνα μετά τη διεξαγωγή του ένα διαχρονικό σημείο αναφοράς για την κατανόηση της σχέσης ανάμεσα στην εξουσία, το κοινωνικό πλαίσιο και την ανθρώπινη ψυχολογία.

Παρά τις μεθοδολογικές του αδυναμίες και τα σοβαρά δεοντολογικά ζητήματα που το συνόδευσαν, παραμένει ένα ζωντανό παράδειγμα της δύναμης που έχουν οι κοινωνικοί ρόλοι και οι θεσμικές δομές στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς.

Η σημασία του δεν έγκειται μόνο στα δεδομένα που παρήγαγε αλλά κυρίως στο συμβολικό του φορτίο. Ακόμη και οι υγιείς ψυχικά άνθρωποι,απαλλαγμένοι από κάθε ψυχοπαθολογία, μπορούν να υιοθετήσουν ακραίες συμπεριφορές όταν τοποθετηθούν σε περιβάλλοντα με ανισότητες ισχύος και απουσία ελέγχου.

Από ψυχολογικής σκοπιάς, το πείραμα έδειξε ότι η ανθρώπινη ηθική δεν είναι απόλυτη. Είναι ευάλωτη σε μηχανισμούς όπως η αποπροσωποποίηση, η ηθική αποσύνδεση και η κοινωνική ταυτότητα.

Η ηθική συμπεριφορά δεν προκύπτει αυτόματα από τις ατομικές αξίες, αλλά απαιτεί ένα πλαίσιο που θα την ενισχύει και θα την προστατεύει. Η απουσία τέτοιων πλαισίων οδηγεί σε μια γρήγορη διάβρωση της ατομικότητας και στην υιοθέτηση συμπεριφορών που εκτός του πλαισίου του πειράματος θα θεωρούνταν αδιανόητες και κατακριτέες.

Καταλήγοντας, η εξουσία όταν δεν περιορίζεται από θεσμικά και ηθικά όρια έχει την δυναμική να μεταμορφώσει ριζικά την ανθρώπινη συμπεριφορά. Για αυτό κάθε κοινωνία που επιθυμεί να διαφυλάξει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια οφείλει να θέτει φραγμούς, να ενισχύει την ενσυναίσθηση και να καλλιεργεί μηχανισμούς αντίστασης στην καταχρηστική χρήση της εξουσίας.

Μόνο έτσι μπορεί να διασφαλιστεί ότι η εξουσία θα λειτουργήσει ως εργαλείο προόδου και όχι ως παράγοντας αλλοίωσης της ανθρώπινης υπόστασης.

Βιβλιογραφία

Zimbardo, P. G., Haney, C., Banks, W. C., & Jaffe, D. (1973). The Stanford Prison Experiment: A simulation study of the psychology of imprisonment. Naval Research Reviews.

Zimbardo, P. (2007). The Lucifer Effect : Understanding how good people turn evil. Random house 

Bandura, A. (1999).Moral disengagement in the preparation of inhumanities. Personal and Social Psychology Review,3(3),193-210