Ο φόβος ως βασικό συναίσθημα και ως δυσλειτουργικός τρόπος ζωής

Ο φόβος είναι η συναισθηματική αντίδραση που ενεργεί σαν προειδοποιητικό σημάδι σε περιπτώσεις που γίνονται αντιληπτές ως επικίνδυνες. Και ως εδώ καλά, αρκεί η κατάσταση να είναι πράγματι επικίνδυνη και να απειλεί τη ζωή ή τη σωματική μας ακεραιότητα.

Ο έμφυτος μηχανισμός του φόβου

Καλό και σωτήριο είναι να σταθούμε μακριά από το χείλος του γκρεμού, όταν φυσάει δυνατός άνεμος. Καλό είναι επίσης να μην πλησιάσουμε τον τεράστιο σκύλο που γρυλίζει. Και είναι λογικό να το βάλουμε στα πόδια, όταν παίρνει φωτιά το σπίτι μας.

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, ο φόβος ενεργεί ως θετική, προστατευτική παρόρμηση που μας κινητοποιεί προς τη φυγή, ώστε να ξεφύγουμε από μια επικίνδυνη κατάσταση.

Ο έμφυτος αυτός μηχανισμός ενεργοποιείται από πολύ μικρή ηλικία. Έγιναν πειράματα σε βρέφη που μόλις είχαν αρχίσει να μπουσουλούν. Τα άφησαν ελεύθερα να κινηθούν σε επιφάνεια που φαινόταν ότι έγερνε απότομα στο κέντρο. Παρά το ότι η «άβυσσος» ήταν καλυμμένη με ανθεκτικό γυαλί, κανένα από τα βρέφη δεν επιχείρησε να μπουσουλίσει πέρα από το χείλος.

Με τον ίδιο τρόπο, τα περισσότερα παιδιά τρέφουν υγιή σεβασμό προς τα ζώα που είναι ίσα ή μεγαλύτερα σε όγκο απ' αυτά και δεν τα πλησιάζουν, εκτός αν τα ενθαρρύνει κάποιος ενήλικος που θέλει να αποδείξει ότι τα ζώα είναι άκακα.

Ο φόβος είναι θετικός, όταν μας ωθεί να αποφύγουμε τη σωματική βλάβη, στη σημερινή εποχή όμως δεν υπάρχουν στην καθημερινή ζωή τόσες πολλές περιπτώσεις που να κινδυνεύει η ζωή μας.

Ενώ λίγα χιλιάδες χρόνια πριν ο άνθρωπος βρισκόταν κάτω από την απειλή άγριων ζώων, έντονων καιρικών φαινομένων και άλλων εξωτερικών κινδύνων, σήμερα ζούμε συγκριτικά εύκολη ζωή με εξασφαλισμένες τις βασικές ανάγκες μας. Το πιο άγριο ζώο που θα συναντήσουμε ποτέ είναι πιθανώς η γάτα του γείτονα. Καλοχτισμένα σπίτια μάς προστατεύουν από την κακοκαιρία. Ωστόσο, εξακολουθεί να καραδοκεί ο φόβος.

Οι ανησυχίες της σύγχρονης εποχής

Δίνεται η εντύπωση ότι η σύγχρονη εποχή επιβάλλει επάνω μας ένα διαφορετικό είδος φόβου, ένα φόβο που θέλει να μας προστατέψει από «συναισθηματικές» απειλές, όπως για παράδειγμα το συναίσθημα ότι είμαστε άχρηστοι, ότι δε μας αγαπούν ή ότι δε μας θέλουν.

Όταν σωματικά είμαστε ανασφαλείς, δεν έχουμε πολύ χρόνο να ανησυχήσουμε για τέτοια πράγματα -το χαμηλότερο ποσοστό αυτοκτονιών παρατηρήθηκε πάντοτε σε εποχές πολέμου.

Μόνο όταν νιώσουμε ασφαλείς ως προς τις βασικές σωματικές ανάγκες μας, επιτρέπουμε στον εαυτό μας να ασχοληθεί με άλλες, λιγότερο τρομερές καταστάσεις.

Στην πραγματικότητα, όταν εξετάσουμε τους φόβους που βιώνουμε σήμερα, θα διαπιστώσουμε ότι αναφέρονται σε πράγματα που «πιθανό να μας συμβούν» και όχι σε πράγματα που «μας συμβαίνουν» τούτη τη στιγμή. Απασχολούμε τη σκέψη μας με φανταστικές μελλοντικές συμφορές του τύπου «Μήπως βγει χρεωστικός ο λογαριασμός μου;» και «Τι θα γίνει αν μου ζητήσουν να μιλήσω αύριο στη συνεδρίαση;».

Οι αρνητικές αυτές νοητικές προβολές είναι γνωστές με τον όρο «ανησυχίες» και συχνά μας κάνουν να χάνουμε το εδώ και το τώρα, επειδή μας απορροφά υπερβολικά η ανησυχία για το αύριο.

Στο σημείο αυτό είναι δυνατό να χάσει ο φόβος τη θετική όψη του και να εξελιχθεί σε δύναμη αρνητική. Όσο χρησιμοποιούμε το φόβο μας ως προειδοποιητικό σημάδι και για να ξεπεράσουμε τις δυσκολίες μας, διατηρεί τη θετική του λειτουργία.

Αν ανησυχούμε για κάποιο οικονομικό πρόβλημα και κατά συνέπεια κανονίζουμε συνάντηση στην τράπεζα για να το λύσουμε, χρησιμοποιούμε θετικά το φόβο και τελικά θα λύσουμε το πρόβλημα που προκάλεσε.

Αν όμως αφήσουμε τα πράγματα να ξεφύγουν από τα χέρια μας αποφεύγοντας το πρόβλημα, ο φόβος μπορεί να ξεπεράσει τα όρια. Στην περίπτωση του οικονομικού προβλήματος, το άτομο που «ανησυχεί»  παθητικά μπορεί για παράδειγμα να αποφασίσει να μην κοιτάξει πια τα αντίγραφα κίνησης ή τα γράμματα της τράπεζας, με την ελπίδα ότι το πρόβλημα θα λυθεί από μόνο του με κάποιο τρόπο.

Ορισμένοι άνθρωποι μπορούν να χρησιμοποιήσουν θετικά το φόβο τους για να φτάσουν στο σκοπό τους. Η ανησυχία τους ενεργεί ως ώθηση προς νέα και καλύτερα επιτεύγματα και τους βοηθά να συγκεντρωθούν και να εντείνουν τις προσπάθειες επίτευξης νέων δυνατοτήτων.

Με άλλα λόγια, ο φόβος ενεργεί ως κινητήρια δύναμη. Με τον τρόπο αυτό, η επιπλέον ενέργεια που γεννιέται από την ανησυχία διοχετεύεται με θετικό τρόπο και διώχνει στο τέλος το φόβο.

Όσοι ανησυχούν όμως παθητικά, αρνούνται να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα και περιορίζονται στο να κάθονται και να υποφέρουν, επειδή φοβούνται μήπως συμβεί κάτι. Αυτή η μορφή του φόβου είναι πράγματι πολύ αρνητική.

Επειδή δεν την αναστέλλει η δράση, επιμένει στον ανθρώπινο νου, ώσπου να αρχίσει η αντιμετώπιση του προβλήματος. Αν χρονοτριβήσουμε και παρατείνουμε το χρόνο της παθητικότητας, εκθέτουμε τον εαυτό μας σε υπέρμετρο φόβο και ανησυχία, με συνέπεια να εμφανιστούν ορισμένες επιβλαβείς παρενέργειες.

Η επίδραση του φόβου στο σώμα

Η εμπειρία του φόβου επιδρά σε επίπεδο σωματικό. Εκκρίνεται αδρεναλίνη και απελευθερώνεται σάκχαρο στο αίμα, με αποτέλεσμα να υποβοηθείται η υπερενεργοποίηση του σώματος. Είναι η ίδια αντίδραση που εμφανιζόταν στον άνθρωπο των σπηλαίων, όταν χρειαζόταν επιπλέον ενέργεια είτε για να τρέξει πιο γρήγορα είτε για να πολεμήσει όσο πιο σκληρά μπορούσε για να επιβιώσει.

Σήμερα οι αντιδράσεις αυτές δεν είναι και τόσο κατάλληλες και τις περισσότερες φορές δεν είμαστε σε θέση να χρησιμοποιήσουμε αυτή την επιπλέον ενέργεια που παρήγαγε αυτόματα το σώμα μας.

Αυτό σημαίνει ότι η ενέργεια κυκλοφορεί με ταχύτητα μέσα στο σώμα, προκαλεί ταχυπαλμία και κάνει τις σκέψεις να καλπάζουν, με αναπόφευκτη συνέπεια τη σωματική και πνευματική αναστάτωση, γνωστή επίσης ως άγχος.

Όταν το άτομο βιώνει αγχωτικές καταστάσεις σε μόνιμη βάση και δεν μπορεί ή δε θέλει να τις αντιμετωπίσει, το σώμα εκτίθεται σε υπερβολική έκκριση αδρεναλίνης και, κατά συνέπεια, σε διατάραξη χημικών ουσιών.

Η σχέση μεταξύ ασθένειας και συναισθηματικής έντασης έχει αποδειχθεί στην Αμερική με διάφορες μελέτες. Η Τζάνις και ο Ρόναλντ Κίκοτ Γκλέιζερ του Πανεπιστημίου του Οχάιο έκαναν έρευνες στον τομέα της ψυχο-νευρο-ανοσολογίας, που δεν είναι παρά ένας νέος όρος για τη μελέτη του πώς οι ψυχολογικοί παράγοντες επιδρούν στο ανοσοποιητικό σύστημα.

Σε περιόδους έντασης, το σώμα παράγει σε μεγάλη ποσότητα ένα στεροειδές που λέγεται κορτιζόνη.

Αυτή αναστέλλει τη δράση των μακροφάγων κυττάρων που είναι σημαντικός παράγοντας του ανοσοποιητικού συστήματος -αποσυνθέτουν τα υπολείμματα των νεκρών κυττάρων στο αίμα και επιστρατεύουν άλλα αμυντικά μέσα, όπως για παράδειγμα τα κύτταρα-Τ, όταν εμφανιστεί κάποιος ιός, βακτηρίδιο ή άλλος ξένος οργανισμός.

Αν ανασταλεί η δράση τους, σημαίνει ότι το σώμα δεν μπορεί να αντιμετωπίσει πλέον φυσιολογικά τη μόλυνση. Εξασθενεί το ανοσοποιητικό σύστημα και είναι πολύ πιθανότερο να προσβληθούμε από την ασθένεια που μας τριγυρίζει, όπως γρίπη ή γαστρεντερικό ιό, παρά όταν είμαστε συναισθηματικά ισορροπημένοι.

Μια άλλη περίπτωση να γίνει αρνητική δύναμη ο φόβος είναι όταν αναστατώνει τόσο πολύ τη συναισθηματική μας ισορροπία, ώστε δεν μπορούμε να λειτουργήσουμε πλέον φυσιολογικά.

Παθαίνουμε σύγχυση, αναστατωνόμαστε υπερβολικά και δυσκολευόμαστε να πάρουμε αποφάσεις. Νιώθουμε την επιθυμία να κλάψουμε, γινόμαστε επιθετικοί και χάνουμε τον έλεγχο. Σε σοβαρές περιπτώσεις, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε νευρικό κλονισμό.

Όταν φοβόμαστε πολύ συχνά ή για μεγάλο διάστημα, ο φόβος γίνεται πολύ αρνητικός παράγοντας και πρέπει να αντιμετωπιστεί. Όσο πιο δραστικά και ανοιχτά αντιμετωπίζουμε τα προβλήματα, τόσο λιγότερο θα φοβόμαστε, όταν θα εμφανιστούν άλλα προβλήματα.

Όσο πιο έμπειροι είμαστε στη λύση των προβλημάτων, τόσο λιγότερο τα φοβόμαστε. Πάντα υπάρχει τρόπος να λυθεί το πρόβλημα, έστω κι αν το πρόβλημα είναι ότι υποφέρουμε από φοβία.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Νικήστε τους φόβους σας που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα.