Η γονική αποξένωση ως εγγενές συστατικό της ενδοοικογενειακής βίας

Οικογενειακή και η ενδοοικογενειακή βία :Η οικογενειακή και η ενδοοικογενειακή βία είναι καταχρηστικές συμπεριφορές κατά τις οποίες ένα άτομο αποκτά εξουσία έναντι ενός άλλου ατόμου όπως:

Η βία από τον σύντροφο-σύζυγο που συνήθως περιλαμβάνει σεξουαλική ή σωματική βία, ψυχολογική επιθετικότητα και καταδίωξη. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει πρώην ή νυν στενούς συντρόφους.

Η παιδική κακοποίηση που περιλαμβάνει την άσκηση συναισθηματικής, σεξουαλικής, σωματικής βίας ή την παραμέληση ενός παιδιού κάτω των 18 ετών από έναν γονέα, κηδεμόνα ή φροντιστή που οδηγεί σε πιθανή βλάβη ή απειλή βλάβης.

Η κακοποίηση ηλικιωμένων που είναι μια σκόπιμη πράξη από έναν φροντιστή που προκαλεί ή δημιουργεί κίνδυνο βλάβης σε έναν ηλικιωμένο.

Η συναισθηματική-ψυχολογική κακοποίηση-βία σε παιδιά. 

Συναισθηματική κακοποίηση- βία είναι κάθε είδους κακοποίηση που έχει συναισθηματικό και όχι σωματικό χαρακτήρα», αποτελεί  μια  μορφή ενδοοικογενειακής βίας και μπορεί να συμβεί σε οποιονδήποτε ανά πάσα στιγμή στη ζωή του, πολύ δε περισσότερο σε ένα παιδί.

Το γεγονός ότι η συναισθηματική-ψυχολογική βία δεν αφήνει φυσικό αποτύπωμα, δεν σημαίνει ότι η κακοποίηση δεν είναι πραγματική. Αντιθέτως αποτελεί μείζον οικογενειακό-κοινωνικό πρόβλημα, ορατό τα τελευταία χρόνια στο ακαδημαϊκό και πολιτικό πεδίο, ως αποτέλεσμα νέας έρευνας που υποδηλώνει ότι, η παιδική συναισθηματική- ψυχολογική κακοποίηση, μπορεί να είναι ένα είδος ενδοοικογενειακής και οικογενειακής βίας η οποία, μπορεί να αφήσει ανεξίτηλες ουλές, συγκρίσιμες με αυτές της  σωματικής κακοποίησης. 

Αυτά τα δεδομένα  ασκούν αυξανόμενη πίεση στις διεθνείς ρυθμιστικές αρχές, προκειμένου να αναπτύξουν πολιτικές πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση του ζητήματος, σε ορισμένες δε χώρες η συναισθηματική- ψυχολογική κακοποίηση αναγνωρίζεται ως εγκληματική πράξη και διώκεται ποινικά.

Ο Ομοσπονδιακός Νόμος για την Πρόληψη και Αντιμετώπιση της Κακοποίησης Παιδιών (CAPTA) των Η.Π.Α ορίζει ευρέως την κακοποίηση ως: «Οποιαδήποτε πρόσφατη πράξη ή παράλειψη δράσης εκ μέρους γονέα ή φροντιστή που οδηγεί σε θάνατο, σοβαρή σωματική ή συναισθηματική βλάβη, σεξουαλική κακοποίηση ή εκμετάλλευση. ή, οποιαδήποτε πράξη ή παράλειψη δράσης που παρουσιάζει άμεσο κίνδυνο σοβαρής βλάβης.»

Στις 3 Μαΐου 2015 τέθηκε σε ισχύ ο «νόμος περί σοβαρών εγκλημάτων» στο Ηνωμένο Βασίλειο , στο άρθρο 66 του οποίου, ορίζεται ως ποινικό αδίκημα  « η σκληρότητα σε παιδιά κάτω των 16 ετών» που  περιλαμβάνει τη μη σωματική, καθώς και τη σωματική, κακομεταχείριση-βία. Κατά συνέπεια είναι πλέον ποινικό αδίκημα να βλάψει κανείς σκόπιμα τη «σωματική, πνευματική, συναισθηματική, κοινωνική ή συμπεριφορική ανάπτυξη ενός παιδιού», να προβεί πχ  στην χειραγώγηση ενός παιδιού ή στον εξαναγκασμό ενός παιδιού να γίνει μάρτυρας ενδοοικογενειακής βίας, ή στο να γίνει ένα παιδί αποδιοπομπαίος τράγος ή στην επιβολή εξευτελιστικών τιμωριών κ.α.

Διαβάστε ακόμη στο Psychology.gr, το σχετικό άρθρο της ψυχοθεραπεύτριας, Ευγενίας Παπαδοπούλου, με θέμα: Αλλοτριωμένα παιδιά και αποξενωμένοι γονείς: Μιά ολέθρια σχέση

Παρόλο που δεν υπάρχει ένας καθιερωμένος ορισμός για τη συναισθηματική-ψυχολογική  κακοποίηση, εντούτοις αναγνωρίζεται διότι  « περιλαμβάνει αλλά δεν περιορίζεται  μια σειρά από σκόπιμες ενέργειες όπως  την πρόκληση φόβου μέσω εκφοβισμού. απειλητική σωματική βλάβη στον εαυτό, τον σύντροφο, τα παιδιά ή την οικογένεια ή τους φίλους του συντρόφου. καταστροφή κατοικίδιων ζώων και περιουσίας· και εξαναγκάζοντας την απομόνωση από την οικογένεια, τους φίλους ή το σχολείο ή/και την εργασία», με κυρίαρχη την χειραγώγηση που δημιουργούν φόβο, ενοχή, ανασφάλεια, απόρριψη κ.α σε ένα παιδί και βλάπτουν την αξιοπρέπεια και την ψυχολογική του ακεραιότητα.  

Ως χειραγώγηση ορίζεται  η πρακτική της χρήσης έμμεσων τακτικών, για τον έλεγχο της συμπεριφοράς και των συναισθημάτων. Η χειραγώγηση  ιδιαίτερα στις σχέσεις γονέα-παιδιού μπορεί να προκαλέσει στο παιδί ένα ευρύ φάσμα αρνητικών επιπτώσεων, που σε πολλές  περιπτώσεις μπορεί να έχει παρόμοια επίδραση με το τραύμα.

Η έρευνα δείχνει ότι τα χρόνια σχεσιακά τραύματα (π.χ. κακοποίηση και παραμέληση της παιδικής ηλικίας) είναι εξίσου βλαβερά για την ψυχική υγεία.

Η χειραγώγηση ενός παιδιού από τον γονέα του επιτυγχάνεται με διάφορους τρόπους όπως:  με υπερβολική αυστηρότητα ή υπερβολική ανοχή, με την δημιουργία  ενοχής, με την εξαγορά, με την  επιλεκτική εκδήλωση στοργής, με την παθητική επιθετικότητα κ.α.

Στην πραγματικότητα το χειραγωγούμενο παιδί γίνεται εργαλείο το οποίο, χρησιμοποιεί ο χειραγωγός γονέας, προκειμένου να καλύψει τις δικές του εγωιστικές ανάγκες ή προκειμένου να χειραγωγήσει τον σύντροφο-σύζυγο, ιδίως όταν οι οικογένειες είναι διασπασμένες.

Τα αποτελέσματα της χειραγώγησης λειτουργούν βλαπτικά στη συναισθηματική ευημερία όλων των εμπλεκόμενων μερών, στην ψυχική όμως υγεία ιδίως του παιδιού-θύματος είναι ολέθρια διότι, η συναισθηματική κακοποίηση συνίσταται στη χειραγώγηση των συναισθημάτων του, τα οποία αποτελούν θεμέλιο λίθο της ψυχοσωματικής του ευημερίας και εξέλιξης. 

Έτσι το παιδί-θύμα μπορεί να αισθάνεται ότι τα συναισθήματά του επηρεάζονται από τον γονέα-θύτη τόσο πολύ που το παιδί μπορεί να μην αναγνωρίζει πλέον ποια είναι τα αυθεντικά συναισθήματά του σχετικά με το «αντικείμενο» που προσπαθεί να ελέγξει ο γονέας-θύτης.

Άλλωστε όπως η έρευνα  αναδεικνύει, διάφοροι τύποι πολύπλοκων κλινικών διαταραχών μπορεί να προκύψουν, όπως σύνθετη μετατραυματική διαταραχή στρες (PTSD), αποσυνδετική κατάθλιψη, διαταραχή διαχωριστικής ταυτότητας (DID) και φαινόμενα «οριακά». The Many Faces of Dissociation: Opportunities for Innovative Research in Psychiatry - PMC (nih.gov) 

Πέραν των παραπάνω ωστόσο ένας αναδυόμενος κίνδυνος είναι ότι, το κακοποιημένο παιδί - θύμα χειραγώγησης παρουσιάζει αυξημένο το ενδεχόμενο να υιοθετήσει στο μέλλον μια παρόμοια συμπεριφορά 

Οι Benner et al., 2018; Frick, 2012, 2016; Kearney, Wechsler, Kaur, & Lemos-Miller, 2010; Latimer et al., 2012, αναφέρουν ότι  στην ανάπτυξη ψυχολογικών διαταραχών, συμβάλλουν παράγοντες όπως, η ανεπαρκής παιδική φροντίδα, η αναποτελεσματική οικογενειακή πειθαρχία, η οικογενειακή αναστάτωση, η διάλυση  της οικογένειας  και το παιδικό τραύμα από κακομεταχείριση και βία.

Σύμφωνα δε με  το Center on the developing child του πανεπιστημίου Harvard η «παρατεταμένη έκθεση σε τραύμα και βιολογική απόκριση στρες, επηρεάζει την πρώιμη ανάπτυξη του εγκεφάλου και τη μετέπειτα εγκεφαλική λειτουργία, συμπεριλαμβανομένων εκτελεστικών λειτουργιών όπως ο έλεγχος των συναισθημάτων και των παρορμήσεων» και «  η επιστήμη δείχνει ότι η πρώιμη έκθεση σε κακομεταχείριση ή παραμέληση μπορεί να διαταράξει την υγιή ανάπτυξη και να έχει δια βίου συνέπειες».

Η γονική αποξένωση προκαλεί τραύμα 

Παρατεταμένη έκθεση σε τραύμα αποτελεί και η ακούσια ψυχική και σωματική απομάκρυνση-αποξένωση ενός παιδιού από έναν γονέα που δεν είναι κακοποιητικός.

Η γονική αποξένωση, αποτελεί μια οντότητα που ανιχνεύεται στα όρια των πεδίων της ψυχιατρικής, της κοινωνιολογίας και της δικαιοσύνης, εξακολουθεί να αντιπροσωπεύει μια αμφιλεγόμενη έννοια, παρά τις νομικές διατάξεις που τη λαμβάνουν υπόψη και αποτελεί αντικείμενο πολύχρονων επιστημονικών ερευνών από τα μέσα του 20 αιώνα μέχρι και σήμερα. 

Σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία, η γονική αποξένωση αντιπροσωπεύει «την εμπειρία ενός παιδιού να χειραγωγείται από τον έναν γονέα για να στραφεί εναντίον του άλλου (στοχευμένου) γονέα και να αντισταθεί στην επαφή μαζί του. 

Αυτή η ευθυγράμμιση με τον έναν γονέα και η απόρριψη του άλλου προκύπτει συχνότερα κατά τη διάρκεια διαφωνιών για την επιμέλεια των παιδιών μετά από διαδικασίες διαζυγίου ή χωρισμού, ιδιαίτερα όταν η δικαστική διαμάχη παρατείνεται ή περιλαμβάνει σημαντικό ανταγωνισμό μεταξύ των μερών».

Ως εκ τούτου, γονική αποξένωση υφίσταται όταν το παιδί απορρίπτει έναν από τους γονείς του και αντιστέκεται στην επαφή μαζί του χωρίς εύλογη αιτία, εκφράζοντας αδικαιολόγητα αρνητικά συναισθήματα Bentley C., Matthewson M. The Not-Forgotten Child: Alienated Adult Childre’s Experience of Parental Alienation. Am. J. Fam. Ther. 2020;48:509–529. doi: 10.1080/01926187.2020.177553. The Not-Forgotten Child: Alienated Adult Children’s Experience of Parental Alienation: The American Journal of Family Therapy: Vol 48, No 5 (tandfonline.com).

Από ιατρικής άποψης, η γονική αποξένωση ως παιδική παθολογία δεν αναγνωρίζεται ομόφωνα.

Ενα από τα επιχειρήματα εναντίον της είναι η απουσία της ως καθεαυτή παθολογικής οντότητας, από τις διεθνείς ταξινομήσεις: DSM, ICD, WHO, ωστόσο έχει αναφερθεί έμμεσα στα υπό στοιχεία v.61.29 του DSM5 «Παιδί που επηρεάζεται από δυσφορία στη γονική σχέση» και Ζ.62.820 του ICD11 «Άλλα καθορισμένα προβλήματα που σχετίζονται με την ανατροφή».

Στις αναλύσεις των κλινικών παρουσιάσεων των προαναφερομένων κριτηρίων περιγράφονται με περισσότερες λεπτομέρειες τέσσερα κοινά σενάρια: α)τα παιδιά μπορεί να αντιδράσουν σε στενοχώρια από τους γονικούς συντρόφους β) στη βία από τους γονικούς συντρόφους γ) σε επίπονο διαζύγιο και δ) στην άδικη απαξίωση του ενός γονέα από τον άλλο. 

Οι αντιδράσεις του παιδιού μπορεί να περιλαμβάνουν την εμφάνιση ή έξαρση ψυχολογικών συμπτωμάτων, σωματικά παράπονα, εσωτερική σύγκρουση αφοσίωσης και, στο άκρο, γονική αποξένωση, που οδηγεί σε απώλεια της σχέσης γονέα-παιδιού. [Parental alienation, child psychological abuse and DSM-5] - PubMed (nih.gov), Bernet, W., Wamboldt, M. Z., & Narrow, W. E. (2016).

Η γονική αποξένωση αποτελεί μια μορφή ψυχολογικής κακοποίησης, καθώς το παιδί χειραγωγείται από τον αποξενωτή γονέα και μια μορφή παραμέλησης, διότι συνεπεία της χειραγώγησης. στερείται την βασική συναισθηματική υποστήριξη του ενός γονέα του, που είναι αναγκαία για την φυσιολογική ψυχοσωματική του ανάπτυξη και εξέλιξη.

Από τα προεκτεθέντα προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα ότι τα παιδιά μπορεί να πληγωθούν πολυεπίπεδα από συμπεριφορές ψυχολογικής βίας που είναι εγγενείς στην ενδοοικογενειακή βία και που εδράζονται στην χειραγώγηση, στον καταναγκαστικό έλεγχο, στην  απομόνωση στην παραμέληση και στην ακούσια ψυχική και σωματική αποξένωση από τον ένα τους γονέα.

Ενδοοικογενειακή βία και Πολιτεία       

Στην Ελλάδα του πρώτου μισού του 20ου αιώνα, το διαζύγιο δεν ήταν τόσο συνηθισμένο, καθώς αποτελούσε κοινωνικό ταμπού και αιτία αποκλεισμών. Καθώς οι γυναίκες απέκτησαν περισσότερα δικαιώματα και ελευθερίες, το ποσοστό διαζυγίων άρχισε να εκτοξεύεται και με την πάροδο του χρόνου, άρχισαν να εξελίσσονται οι νόμοι για το διαζύγιο, ειδικά εκείνοι που αφορούν στην επιμέλεια των παιδιών και στα δικαιώματα επικοινωνίας.  

Η ραγδαία αύξηση του αριθμού των διαφορών για την επιμέλεια των παιδιών  λόγω διαζυγίου, υιοθεσίας, ή παρένθετης μητρότητας καθιστά την επιμέλεια των παιδιών ένα από τα πιο έντονα συζητημένα ζητήματα διεθνώς σήμερα και αναδεικνύει την σχέση μεταξύ γονέων, παιδιών και κράτους, που είναι αναμφισβήτητα η πιο θεμελιώδης σχέση σε μια κοινωνία.  

Οι κοινωνικές συμπεριφορές και οι νομικοί κανόνες που ενσωματώνονται σε αυτό το τρίγωνο καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο μεγαλώνουμε τα παιδιά μας και παρέχουν τη βάση της κοινωνικής συνέχειας μέσα σε ένα έθνος. 

Αυτή η σχέση συνήθως δεν λειτουργεί όσο καλά θα έπρεπε. Μόνο όταν η οικογένεια καταρρέει, λόγω θανάτου ενός ή και των γονέων, διαζυγίου ή γονικής ανικανότητας ή κακοποίησης, το κράτος παρεμβαίνει για να καταστήσει σαφή την αξία της κοινωνίας αλλά και της κοινωνικής παρέμβασης.  

Διαβάστε ακόμη στο Psychology.gr το σχετικό άρθρο: Γονική αποξένωση και διαταραχές προσωπικότητας

Ό αυξανόμενος όγκος των υποθέσεων διαζυγίου αφενός και τα ακαθόριστα ακόμα πρότυπα, μετά την σαφή διεθνή στροφή από το καθεστώς της «αποκλειστικής επιμέλειας» στο καθεστώς της «συνεπιμέλειας» των παιδιών σε περίπτωση διαζυγίου, ωθούν νομοθέτες και δικαστές να καταφεύγουν όλο και περισσότερο, στους κοινωνικούς επιστήμονες και τους επιστήμονες συμπεριφοράς, προκειμένου αυτοί  να δώσουν κατευθυντήριες γραμμές, για το πώς προσδιορίζεται «το καλύτερο συμφέρον του παιδιού»,  χρησιμοποιώντας πολλές φορές ειδικούς πραγματογνώμονες,  για να αξιολογήσουν τη σχέση μεταξύ του γονέα και του παιδιού. 

Η ενδοοικογενειακή βία από την άλλη δεν αποτελεί ένα νεοαναδυόμενο κοινωνικό φαινόμενο, ειδικά στην Ελλάδα. Αντιθέτως ανιχνεύεται στον ελληνικό οικογενειακό ιστό σε μεγάλο βάθος χρόνου. Η κουλτούρα όμως που διαμόρφωναν οι κατά εποχές επικρατούσες στερεοτυπικές αντιλήψεις, δεν επέτρεπε την δημοσιοποίηση της και άρα την αναχαίτησή της με κρατική παρέμβαση.  

Στην ενδοοικογενειακή βία εμπλέκονται όλα τα μέλη της οικογένειας σύζυγοι, γονείς και παιδιά. Η κρίσιμη όμως παράμετρος, που πρέπει να κατανοήσουμε  (και ιδιαίτερα το νομοθετικό και το δικαστικό μας σύστημα) είναι ότι τα παιδιά δεν γίνονται απλώς μάρτυρες ή θύματα περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας, αλλά ότι η ανάπτυξή τους διαμορφώνεται από την καταχρηστική δυναμική. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η έκθεση στην ενδοοικογενειακή κακοποίηση-βία  αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο ως κακοποίηση παιδιών. 

Όπως προαναφέρθηκε δεν χρειάζεται να υπάρχει σωματική βία για να επηρεαστούν βαθιά τα παιδιά, η ψυχολογική βία και η χειραγώγηση αφήνουν ανεξίτηλα τα σημάδια τους στον ψυχισμό τους και τα σημάδια αυτά ανιχνεύονται από την βρεφική ηλικία διότι, όπως η νευροεπιστήμη έχει αποδείξει, η αρχική συναισθηματική κωδικοποίηση, μπορεί να πραγματοποιηθεί στο πρόλεκτικό στάδιο ενός ανθρώπου.

Με απλά λόγια, τα μωρά δεν αγνοούν την κακοποίηση, αντιθέτως  βιώνουν πολύ καλά το περιβάλλον τους και αισθάνονται τη περιρρέουσα συναισθηματική κατάσταση  ιδίως του κύριου φροντιστή τους.

Αντί Επιλόγου.

Η γονική αποξένωση όπως περιγράφεται στην διεθνή βιβλιογραφία, είναι ένα αναμφισβήτητα υπαρκτό και επώδυνο για παιδιά και ενήλικες κοινωνικό φαινόμενο και αποτελεί παιδική κακοποίηση.

Η ενδοοικογενειακή- οικογενειακή βία αποτελεί ένα επίσης αναμφισβήτητα υπαρκτό και επώδυνο για παιδιά και ενήλικες κοινωνικό φαινόμενο, εγγενές συστατικό της οποίας αποτελεί η γονική αποξένωση.

Η ελληνική πολιτεία οφείλει να λάβει όλα τα απαραίτητα μέτρα για να προστατέψει τα παιδιά και κατ΄ επέκταση τον θεσμό της οικογένειας, όπως οφείλει να προβεί σε όλες τις απαραίτητες ενέργειες  για την αναχαίτηση και την απάλειψη αυτών των καταστροφικών για την ελληνική κοινωνία φαινομένων, αρχικά νομοθετώντας και στην συνέχεια διασφαλίζοντας την εφαρμογή των νόμων.

Πηγές - Βιβλιογραφικές Αναφορές

https://imprintnews.org/featured/emotional-abuse-is-inadequately-defined-and-measured/10864
https://www.express.co.uk/news/uk/467866/Cinderella-law-could-jail-adults-for-emotional-cruelty-to-children 
https://www.justice.gov/ovw/domestic-violence 
https://developingchild.harvard.edu/science/deep-dives/neglect/ 
https://developingchild.harvard.edu/science/deep-dives/neglect/ 
https://dictionary.apa.org/parental-alienation-syndrome.