Η απώλεια που δεν φαίνεται: Σιωπηλές αποχωρήσεις και η φθορά της συνέχειας

Ακρόαση άρθρου......

Ορισμένες εμπειρίες ζωής δεν εμφανίζονται με σαφή όρια. Δεν προβάλλονται ούτε διεκδικούν χώρο στη δημόσια ή ακόμη και στην προσωπική αναγνώριση.

Δεν αφήνουν εντυπωσιακά ίχνη, ούτε συνοδεύονται από φανερή ρήξη. Κι όμως, επιδρούν ουσιαστικά. Είναι οι απώλειες που δεν δηλώνονται ρητά, δεν πενθούνται ανοιχτά, και δεν κατονομάζονται ως τέτοιες.

Σιωπηλή Απώλεια: Μια Άρρητη Διεργασία Πένθους

Η ψυχική εμπειρία της σιωπηλής απώλειας δεν προκύπτει μόνο από την έλλειψη, αλλά από την αδυναμία να αποδοθεί μορφή στην αλλαγή.

Δεν αφορά ένα σαφές τέλος ή μια αποχώρηση, αλλά περισσότερο μια σταδιακή μετατόπιση – είτε εσωτερική είτε σχεσιακή. Μια αποξένωση, μια απομείωση του νοήματος, μια μεταβολή στην οικειότητα που παραμένει χωρίς λέξεις.

Ο Freud (1917) διαχώρισε το πένθος από τη μελαγχολία. Το πρώτο έχει αντικείμενο, μπορεί να εκφραστεί και να επεξεργαστεί. Το δεύτερο, παραμένει στο άρρητο. Η απώλεια δεν έχει αναγνωριστεί, και άρα, το ψυχικό έργο της αποχωριστικότητας δεν μπορεί να ολοκληρωθεί. Η μελαγχολία εγκαθίσταται, όχι απαραίτητα ως θλίψη, αλλά ως μια γενικευμένη στέρηση ψυχικής ζωντάνιας.

Σε ένα υπαρξιακό επίπεδο, η σιωπηλή απώλεια μοιάζει με μια χρονική διάρρηξη. Ο χρόνος συνεχίζει να κυλάει, αλλά το υποκείμενο μένει εσωτερικά αδρανές.

Η Julia Kristeva (1989) περιγράφει αυτή την εμπειρία ως «μαύρο ήλιο» — ένας φωτισμός από μέσα, που δεν προσφέρει διαύγεια αλλά εξουθένωση. Η απώλεια δεν γίνεται ανάμνηση. Γίνεται ατμόσφαιρα.

Ο Jean Laplanche (1999) επισημαίνει πως η τραυματική εμπειρία δεν είναι μόνο η στιγμή της βίας, αλλά κυρίως η αδυναμία ενσωμάτωσης της εμπειρίας σε έναν αφηγηματικό ή συμβολικό χώρο. Η σιωπηλή απώλεια, συνεπώς, δεν είναι απαραίτητα μικρή – είναι απλώς ασύμβατη με τον λόγο, και άρα ανεπεξέργαστη.

Στην καθημερινή ψυχική ζωή, αυτό μεταφράζεται σε καταστάσεις που μοιάζουν ελαφρές ή «φυσιολογικές»:

• η μετακίνηση από μια ενεργή φάση ζωής στην απόσυρση,
• η αλλαγή των σχέσεων,
• η μετατροπή της εικόνας του εαυτού μετά από μια εμπειρία σωματικής ή συναισθηματικής φθοράς.

Όταν αυτά τα περάσματα δεν πλαισιώνονται, η εσωτερική εργασία δεν προχωρά – και η απώλεια κατακαθίζει σαν σκόνη στην ψυχική ατμόσφαιρα.

Σιωπηλή Απώλεια και Εσωτερική Κρύπτη: Η Απουσία που Κατοικεί Μέσα μας

Ο Darian Leader (2008) υπογραμμίζει πως το πένθος απαιτεί χώρο. Και ο χώρος αυτός δεν είναι μόνο εξωτερικός ή κοινωνικός, αλλά κυρίως συμβολικός: πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα ενός «άλλου» που να μπορεί να ακούσει αυτό που δεν λέγεται ακόμη.

Η σιωπηλή απώλεια γίνεται επικίνδυνη όταν δεν βρίσκει συνάντηση. Όχι επειδή δεν μπορεί να ξεπεραστεί, αλλά επειδή δεν μπορεί να υπάρξει ως εμπειρία.

Η έννοια του crypt, όπως την ανέπτυξαν οι Abraham και Torok (1972), αναφέρεται στην εσωτερική «κρύπτη» που σχηματίζεται όταν μια απώλεια δεν μπορεί να αναγνωριστεί ή να ενσωματωθεί. Η απώλεια, αντί να πενθηθεί, ενσωματώνεται ψυχικά χωρίς επεξεργασία. Γίνεται εσωτερική σκιά που οργανώνει τη σχέση με τον εαυτό και με τους άλλους, υπονομεύοντας τη δυνατότητα εσωτερικής συνέχειας.

Στην ψυχοθεραπευτική εργασία, οι σιωπηλές απώλειες εμφανίζονται ως λεπτές εκτροπές στον λόγο:

• μια δυσκολία να κατονομάσει κανείς τι ακριβώς έχει αλλάξει,
• ένα αίσθημα ασυνέχειας ή αποστασιοποίησης,
• μια απουσία συναισθηματικής συγκέντρωσης.

Το υποκείμενο δεν είναι καταρρακωμένο, ούτε αποδιοργανωμένο – είναι αποσυνδεδεμένο.

Ο Thomas Ogden (2005) προτείνει την έννοια του third space, του «τρίτου χώρου» – ενός πεδίου όπου η εμπειρία μπορεί να συγκρατηθεί χωρίς να καταναγκαστεί. Σε αυτό τον χώρο, η απώλεια δεν χρειάζεται να αποδοθεί, αλλά να υποδεχθεί. Να υπάρξει ως δυνατότητα επαφής και όχι ως πρόβλημα προς λύση.

Είναι κρίσιμο να αναγνωρίσουμε ότι ορισμένες μορφές απώλειας δεν θα αποκτήσουν ποτέ αφήγηση με αρχή, μέση και τέλος. Δεν είναι απαραίτητο να εξηγηθούν ή να νοηματοδοτηθούν πλήρως. Η θεραπευτική λειτουργία έγκειται στο να παρέχει χώρο και χρόνο όπου το άρρητο γίνεται απλώς παρόν. Το ανεκτό παρόν είναι ήδη ένα βήμα προς τη συμφιλίωση.

Ο Dominick LaCapra (2001) γράφει πως το τραύμα δεν αφορά το παρελθόν, αλλά το ανεπίτρεπτο παρόν — την αποσύνδεση από την εμπειρία. Η ψυχαναλυτική εργασία δεν προσφέρει λύση, αλλά συνεκτικότητα. Μια συνοχή που δεν εξηγεί, αλλά φιλοξενεί.

Η σιωπηλή απώλεια δεν ζητά κατανόηση. Ζητά ένα βλέμμα που να την αναγνωρίζει χωρίς να την κατονομάζει βιαστικά. Έναν τόπο που δεν βιάζεται να μετατρέψει τη σιωπή σε λόγο. Μια παρουσία που αντέχει το ανείπωτο χωρίς να προσπαθεί να το «θεραπεύσει».

Μπορούμε να μάθουμε να αναγνωρίζουμε τις απώλειες που δεν λέγονται. Όχι με σκοπό να τις «δουλέψουμε», αλλά για να μην τις αφήσουμε να ριζώσουν ως μοναξιά. Για να μην γίνουν κρύπτες μέσα μας.

Βιβλιογραφία 

Abraham, N. and Torok, M., 1972. Mourning and Melancholia. In: N. Rand, ed. The Shell and the Kernel: Renewals of Psychoanalysis. Chicago: University of Chicago Press.

Freud, S., 1917. Mourning and Melancholia. In: J. Strachey, ed. The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud, Vol. 14. London: Hogarth Press.

Kristeva, J., 1989. Black Sun: Depression and Melancholia. New York: Columbia University Press.

LaCapra, D., 2001. Writing History, Writing Trauma. Baltimore: Johns Hopkins University Press.

Laplanche, J., 1999. Essays on Otherness. London: Routledge.

Leader, D., 2008. The New Black: Mourning, Melancholia and Depression. London: Penguin.

Ogden, T., 2005. This Art of Psychoanalysis: Dreaming Undreamt Dreams and Interrupted Cries. London: Routledge.

Pontalis, J.-B., 1993. Windows: Tales for an Empty Frame. Stanford: Stanford University Press.