Πώς Συντηρούνται τα Ψυχικά Προβλήματα;

Ακρόαση άρθρου......

Σε αυτό το άρθρο θα εξηγήσουμε τους μηχανισμούς που συμβάλλουν στη συντήρηση μιας ψυχολογικής διαταραχής ή δυσκολίας.

Είτε πρόκειται για χαμηλή αυτοεκτίμηση, είτε για στρες και φοβίες, είτε για προβλήματα σχέσεων είτε για τελειοθηρία είτε για κατάθλιψη κ.α., τα ψυχολογικά προβλήματα αποτελούνται από διεργασίες που συχνά οδηγούν στη διαιώνιση/επιδείνωσή τους.

Παρακάτω θα αναφερθώ σε ορισμένα παραδείγματα ψυχικών δυσκολιών, ώστε να καταδείξω πώς αυτές οι διεργασίες προκύπτουν, πώς συντηρούν το πρόβλημα και πώς μπορούμε να τις αντιμετωπίσουμε.

Αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία αν αναλογιστούμε ότι, δυστυχώς, πάρα πολλοί άνθρωποι με ψυχολογικά προβλήματα περιμένουν χρόνια μέχρι να απευθυνθούν για βοήθεια. Οι λόγοι για αυτή την αναμονή είναι πολλοί (π.χ. οικονομικές δυσκολίες, άγνοια, ντροπή, έλλειψη υπηρεσιών, περηφάνια, αμφιβολία για τη δυνατότητα βελτίωσης κ.α.). Είναι όμως κρίσιμο να γνωρίζουμε όλοι μερικά βασικά πράγματα γύρω από την ψυχική υγεία, ώστε να μπορέσουμε να αναλάβουμε δράση εγκαίρως όταν μια κατάσταση έχει αρχίσει να ξεφεύγει από τα όρια των αντοχών μας και βλάπτει την ποιότητα ζωής μας.

Διαταραχή Πανικού

Στη διαταραχή πανικού βασικό ρόλο διαδραματίζει ο φαύλος κύκλος:

Κάτι με αγχώνει ή κάτι νιώθω στο σώμα μου καιο εγκέφαλος ενεργοποιεί την αντίδραση στρες και το σώμα μου εκφράζει το σωματικό στρες (π.χ. εφίδρωση, ταχυπαλμία, σφίξιμο). Παρατηρώ αυτές τις σωματικές αντιδράσεις και πιστεύω ότι είναι επικίνδυνες. Αγχώνομαι περισσότερο και το σώμα μου αντιδρά περισσότερο ---> κορύφωση του άγχους και πανικός.

Προκειμένου να ανακουφίσει αυτά τα συμπτώματα, ένα άτομο μπορεί να αρχίσει να κουβαλάει μαζί νερό, ηρεμιστικά, να μην πηγαίνει σε συγκεκριμένα μέρη, να αποφεύγει την άσκηση για να μην ανεβάσει παλμούς κ.α. Όλες αυτές οι συμπεριφορές προσωρινά ανακουφίζουν τη δυσφορία μας, αλλά μακροπρόθεσμα διατηρούν το πρόβλημα.

Δεν αντιμετωπίζονται συνεπώς οι ρίζες του προβλήματος: ότι το μυαλό μας έχει μάθει να φοβάται το ίδιο του το σώμα, ότι θεωρεί το στρες ως επικίνδυνο και ουσιαστικά αγχώνεται επειδή αγχώνεται. Το σπάσιμο του φαύλου κύκλου απαιτεί να αλλάξουμε τις πεποιθήσεις μας για το στρες, για τα σωματικά συμπτώματα και να εκτεθούμε σε αυτά που μας φοβίζουν χωρίς «βοηθήματα», ώστε ο εγκέφαλος να καταλάβει ότι είναι απλά δυσάρεστα, όχι επικίνδυνα, και έτσι να σταματήσει να τα φοβάται.

Κατάθλιψη

Στην κατάθλιψη, συχνά ένα δύσκολο γεγονός (π.χ. πένθος, χωρισμός, ανεργία, αλλαγή συνθηκών ζωής) ενεργοποιεί μια προϋπάρχουσα ψυχολογική ευαλωτότητα την οποία κάποιοι άνθρωποι φέρουν (η ευαλωτότητα είναι ψυχοβιολογική – γενετική προδιάθεση για κατάθλιψη ή/και τραυματικά βιώματα από την παιδική/εφηβική ηλικία).

Αυτό σημαίνει ότι ενεργοποιούνται πολύ αρνητικές πεποιθήσεις και πολύ δύσκολα συναισθήματα, τα οποία δεν υποχωρούν μέσω της φυσιολογικής ανάκαμψης. Οι πεποιθήσεις αυτές έχουν να κάνουν με τον εαυτό μας («είμαι άχρηστος, κακός, ανίκανος, αποτυχημένος, ανεπιθύμητος») και τους άλλους ανθρώπους («είναι αδιάφοροι, επικριτικοί, καλύτεροι από μένα»). Ταυτόχρονα υπάρχει και μια βαθιά απελπισία («πάντα έτσι θα είναι…») και αίσθηση απώλειας ελέγχου («δεν μπορώ να κάνω τίποτα για να φτιάξω τα πράγματα»).

Λόγω της έντασης αυτών και της προϋπάρχουσας ευαλωτότητας, το άτομο δεν μπορεί να τα αντιμετωπίσει, επομένως αρχίζουν και επικρατούν καταθλιπτικές συμπεριφορές: απόσυρση, απομόνωση, εξάντληση, παραίτηση, μηρυκασμός (το να σκέφτομαι συνέχεια άσχημα πράγματα), απαισιοδοξία, αυτοκτονικότητα, παράπονα, ευερεθιστότητα, παραμέληση του εαυτού, εγκατάλειψη δραστηριοτήτων. Επιπλέον, ο τρόπος σκέψης του ατόμου γίνεται πολύ αρνητικός και δίνει πολύ άσχημη σημασία σχεδόν σε οποιοδήποτε γεγονός.

Προφανώς, όσο περισσότερο μένει κανείς σε μια τέτοια κατάσταση, τόσο διαιωνίζεται η κατάθλιψη. Η θεραπεία έχει στόχο να αντιμετωπίσει τις καταθλιπτικές σκέψεις, να αντικαταστήσει τις καταθλιπτικές συμπεριφορές με υγιείς εναλλακτικές που θα βοηθήσουν το άτομο και να προσφέρει χώρο στα δύσκολα συναισθήματα, ώστε να μπορέσουμε να τα επεξεργαστούμε με ασφάλεια. Αν και αρκετά καταθλιπτικά επεισόδια θα περάσουν μόνα τους χωρίς κάποια παρέμβαση (φαρμακευτική ή ψυχολογική), κάτι πολύ σημαντικό που προσφέρει η ψυχοθεραπεία είναι ότι μειώνει τον κίνδυνο υποτροπής.

Προβλήματα με τον εαυτό και τις σχέσεις

Αρκετοί άνθρωποι, λόγω των πρώιμων εμπειριών τους, αναπτύσσουν ορισμένες επιβλαβείς πυρηνικές πεποιθήσεις για τον εαυτό τους και τους άλλους.

Οι πεποιθήσεις αυτές (στη θεραπεία συχνά τις λέμε σχήματα) ενεργοποιούν έντονα συναισθήματα και συγκεκριμένες συμπεριφορές, ώστε το άτομο να διαχειριστεί μια δύσκολη κατάσταση. Αυτά τα σχήματα κάποτε είχαν νόημα και αξία στο περιβάλλον εντός του οποίου αναπτύχθηκαν.

Για παράδειγμα, λόγω οικογενειακής δυσλειτουργίας, ένα παιδί μπορεί να μάθει ότι «Δεν πρέπει να λέω αυτό που νιώθω γιατί θα επικρίνουν» ή «Πρέπει να καταρρεύσω ή να θυμώσω πάρα πολύ για να μου δώσουν σημασία/φροντίδα» ή «Αξίζω μόνο εάν είμαι τέλειος/α».

Αυτά τα σχήματα και οι συμπεριφορές που προκύπτουν ήταν απαραίτητα για την ψυχολογική (ή και σωματική) επιβίωση των παιδιών στο περιβάλλον τους.

Στη μετέπειτα ζωή ωστόσο, συνήθως προκαλούν δυσκολία στις σχέσεις του ατόμου, δυσφορία, εύθραυστη αυτοεκτίμηση, άγχος κλπ. Δυστυχώς, τα σχήματα έχουν πολύ ισχυρή τάση να αυτό-διαιωνίζονται, ακόμα και όταν φύγουμε από το περιβάλλον το οποίο τα δημιούργησε και στο οποίο είχαν νόημα και αξία. Δηλαδή, αλλάζουν πολύ δύσκολα χωρίς στοχευμένη και συνεπή προσπάθεια.

Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

Ένας τρόπος διαιώνισης είναι μέσω της συμπεριφοράς μας προς τους άλλους (αυτοεκπληρούμενη προφητεία)

Ο Γιάννης πιστεύει ότι οι άλλοι άνθρωποι είναι απορριπτικοί και δεν ενδιαφέρονται για εκείνον. Όταν βρίσκεται σε μία παρέα, είναι κλειστός, απόμακρος και δεν προσπαθεί στα αλήθεια να έρθει σε επαφή με τους άλλους επειδή φοβάται την απόρριψη. Η παρέα του μετά από λίγο καιρό σταματάει να τον προσκαλεί και εκείνος συμπεραίνει ότι είχε δίκιο για τους άλλους, ότι είναι πράγματι απορριπτικοί. Στην πραγματικότητα, η συμπεριφορά του Γιάννη (που προέρχεται από το σχήμα του και τον φόβο του) επέφερε ακριβώς το αποτέλεσμα το οποίο φοβόταν!

Διαιώνιση σχήματος «Κανένας δεν νοιάζεται για μένα»

Ένας άλλος τρόπος είναι μέσω των βλαπτικών επιλογών ζωής

Η Μαρία δεν έχει μάθει πώς να βάζει τα όρια της και να διαλέγει κατάλληλους συντρόφους. Επειδή νιώθει μοναξιά και αναζητά την επαφή, δέχεται να μένει σε σχέσεις με άντρες που δεν τη σέβονται, της φέρονται άσχημα και προσπαθεί να κερδίσει τη φροντίδα τους με το να ικανοποιεί όλες τους τις επιθυμίες. Όταν αυτοί οι άντρες την παραμελούν ή την εγκαταλείπουν, συμπεραίνει πως έπρεπε να είχε προσπαθήσει περισσότερο να είναι «καλή» και να τους ικανοποιεί και στο μέλλον προσπαθεί ακόμα πιο σκληρά να το καταφέρει.

Διαιώνιση σχήματος: «Πρέπει να ικανοποιώ πάντα τους άλλους αλλιώς θα με εγκαταλείψουν»

Ένας άλλος τρόπος είναι μέσω των αποφυγών.

Ο Δημήτρης έμαθε από μικρός ότι δεν είναι ικανός για τίποτα και η αποτυχία είναι δεδομένη για εκείνον. Έτσι, ως φοιτητής αποφεύγει να δοκιμάσει καινούριες φιλίες, ερωτικές σχέσεις, χόμπι, να πάει Εράσμους, να πιάσει μια δουλειά κλπ., επειδή είναι σίγουρος ότι δεν θα τα καταφέρει. Έτσι όμως, δεν έχει την ευκαιρία να διαπιστώσει ότι αν είναι στα αλήθεια ανίκανος. Δεν έχει την ευκαιρία να αναπτύξει τις ικανότητές του, να μάθει τα ταλέντα του, να επιτύχει πράγματα και να μάθει ότι επιτρέπεται να κάνει λάθη. Και η αποτυχία παραμένει μέσα του ως μια ανυπόφορη, καταστροφική, αναπόφευκτη πραγματικότητα

Διαιώνιση σχήματος «Είμαι ανίκανος»

Ένας άλλος τρόπος είναι μέσω της προκατειλημμένης προσοχής και ερμηνείας των δεδομένων.

Η Άννα πιστεύει ότι πρέπει να έχει τα πάντα υπό αυστηρό έλεγχο και να έχει άριστες επιδόσεις, αλλιώς θα είναι αποτυχημένη, τα πράγματα θα πάνε στραβά και οι άλλοι θα την επικρίνουν. Έχει όλη την προσοχή της στραμμένη σε αυτούς τους στόχους, και δεν παρατηρεί, δεν θυμάται ή δεν δίνει σημασία σε όλες τις περιπτώσεις που τα πράγματα πήγαν μια χαρά, ακόμα και αν δεν ήταν «τέλεια» και πλήρως υπό έλεγχο. Το σχήμα της συνεχίζει να φωνάζει δυνατά ότι «επιτυχία = ΜΟΝΟ η τελειότητα» και δεν δίνει προσοχή σε πολλές καταστάσεις που είναι θετικές ακόμα και χωρίς τελειότητα.

Διαιώνιση σχήματος  «Πρέπει να είμαι τέλεια και να ελέγχω τα πάντα»         

Συνοψίζοντας, βλέπουμε ότι πολύ συχνά τα ψυχολογικά προβλήματα χαρακτηρίζονται από διεργασίες οι οποίες μπορούν να συντηρούν το πρόβλημα. Αφενός είναι αλήθεια ότι οι άνθρωποι προσαρμόζονται και αντιμετωπίζουν πολλές δυσκολίες της ζωής χωρίς να απαιτείται κάποια θεραπευτική παρέμβαση. Αφετέρου, κάποιοι άνθρωποι, σε κάποια περίοδο της ζωής τους, θα χρειαστούν ψυχοθεραπευτική υποστήριξη προκειμένου να σπάσουν φαύλους κύκλους και να αντιμετωπίσουν αποτελεσματικά τα προβλήματά τους.

Μπορεί να αισθάνεστε ότι οι προσπάθειές σας δεν αποδίδουν, ότι πασχίζετε μόνοι σας, ότι δεν ξέρετε τι να κάνετε, ότι δεν αντέχετε άλλο, ότι η ζωή σας δεν σας αρέσει, ότι το ίδιο πρόβλημα προκύπτει ξανά και ξανά.

Αυτές είναι καλές ενδείξεις να απευθυνθείτε σε κάποιον επαγγελματία ψυχικής υγείας. Όλοι έχουμε δικαίωμα στη στήριξη και στην ψυχική υγεία.