Συναισθηματικά σχήματα: Από τι είναι φτιαγμένα τα συναισθήματα;

Ακρόαση άρθρου......

Τα παιδιά έρχονται στον κόσμο με εγγενή προγράμματα για μια σειρά συναισθημάτων, συμπεριλαμβανομένης της θλίψης, του θυμού και του φόβου.

Δεν τα διδάσκουμε πώς να είναι θυμωμένα, λυπημένα ή φοβισμένα. Αλλά σχετικά με το τι θυμώνουν, γιατί λυπούνται ή τι φοβούνται, είναι κάτι που αναπτύσσεται μέσω της εμπειρίας.

Τα συναισθηματικά σχήματα είναι οι εσωτερικές αναπαραστάσεις της βιωμένης εμπειρίας μας.

Βασίζονται σε έμφυτες συναισθηματικές αντιδράσεις, οι οποίες συνδυάζονται με τη βιωμένη εμπειρία αυτού του συναισθήματος· αυτές σχηματίζουν πιο σύνθετες εσωτερικές οργανώσεις, οι οποίες, με την ανάπτυξη, καταλήγουν να περιλαμβάνουν επίσης σκέψεις και πεποιθήσεις.

Για παράδειγμα, μπορεί να έχετε ένα συναισθηματικό σχήμα βασισμένο στην ντροπή, το οποίο ενσωματώνει ένα σύνολο βιωμένων εμπειριών, όπως η αποδοκιμασία από τη μητέρα σας, η κοροϊδία που βιώσατε ως παιδί, οι εμπειρίες αποτυχίας στο ποδόσφαιρο, η εμπειρία του να μην είστε δημοφιλής στο σχολείο και η ταπείνωση από έναν δάσκαλο, σε συνδυασμό με πεποιθήσεις που σχηματίζονται από τις ντροπιαστικές εμπειρίες και την εσωτερίκευση της κριτικής.

Αυτά τα συναισθηματικά βασισμένα σχήματα, όταν ενεργοποιούνται από την κριτική που μπορεί να δέχεστε στη δουλειά σας, προκαλούν γρήγορα και αυτόματα βιωμένες εμπειρίες και τάσεις δράσης και δημιουργούν τα θεμέλια ενός εαυτού που αισθάνεται άχρηστος και συχνά αντιδρά με ντροπή.

Ο Damasio (1999), ένας κορυφαίος νευροεπιστήμονας, στο βιβλίο του με τίτλο The Feeling of What Happens, πρότεινε ότι η ανθρώπινη συνείδηση πρωτοεμφανίστηκε με τη μορφή μη λεκτικά εκφρασμένων συναισθημάτων, προτού αναπτύξουμε τη γλώσσα.

Ο Damasio υποστήριξε ότι η επίγνωση γεννιέται μέσα από την ιστορία των επιδράσεων που έχουν τα εξωτερικά αντικείμενα στις καταστάσεις του σώματός μας. Η γνώση προκύπτει πρώτα ως αίσθηση του τι συμβαίνει στο σώμα μας.

Έτσι, για παράδειγμα, το παιχνίδι στο οποίο σκοντάφτω με οδηγεί να πέσω και να χτυπήσω, ή το στήθος της μητέρας μου με ταΐζει γάλα και νιώθω ωραία.

Ουσιαστικά, για να καταλάβουμε αυτές τις εμπειρίες, συμπεράναμε: «Αυτό μου συνέβη όταν έγινε αυτό και επηρέασε την κατάσταση του σώματός μου με αυτόν τον τρόπο». Η συγκεκριμένη εμπειρία αποτελεί τη βάση για ένα συναισθηματικό σχήμα. Αυτές οι εμπειρίες κωδικοποιούνται πρώτα ως αφηγήσεις χωρίς λόγια που κατανοούμε πολύ πριν μπορέσουμε να μιλήσουμε. Στη συνέχεια, όταν αυτά τα σχήματα εκφράζονται με τη γλώσσα, γίνονται οι πρώτες συνειδητές ιστορίες μας που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τις εμπειρίες της ζωής μας.

Με αυτόν τον τρόπο, οι πρόγονοί μας ανέπτυξαν όλο και περισσότερο την ικανότητα να συνδέουν μεταξύ τους τις επιδράσεις που έχουν τα αντικείμενα, τα γεγονότα και οι άνθρωποι στο αισθητό τους σώμα.

Τελικά αναπτύξαμε την ικανότητα να συμβολοποιούμε αυτά τα συναισθηματικά σχήματα με τη μορφή χειρονομιών και γλώσσας, ώστε να μπορούμε να τα μεταφέρουμε στους άλλους με τη μορφή ιστοριών, ιστοριών που έχουν αρχή, μέση και τέλος, υποκείμενα, αντικείμενα και προθέσεις, όλα μαζί ενωμένα σε χρονική σειρά που μεταφέρουν την κατανόησή μας για το τι προκαλεί τι.

Τα ίδια τα συναισθηματικά σχήματα είναι ασυνείδητα και αυτόματα· επομένως, δεν είναι άμεσα διαθέσιμα στην επίγνωση. Ωστόσο, μπορούμε να τα εντοπίσουμε μέσω των εμπειριών που παράγουν. Η εμπειρία είναι διαθέσιμη στην επίγνωση και μπορούμε να της δώσουμε προσοχή, να τη διερευνήσουμε και να την κατανοήσουμε μέσω μιας διαδικασίας ενεργοποίησης, προσοχής και σκέψης.

Το να εστιάζουμε την προσοχή στις σωματικές αισθήσεις και τα συναισθήματα είναι πολύ χρήσιμο για να κάνουμε τις αυτόματες συναισθηματικές πληροφορίες μια ρητή εμπειρία που μπορεί να εκφραστεί με λόγια και που θα θυμόμαστε.

Ο τρόπος που είμαστε σε μια κατάσταση, δηλαδή η αίσθηση αυτού που συμβαίνει (π.χ. το αίσθημα ότι είμαστε ταπεινωμένοι, ότι έχουμε αυτοπεποίθηση ή ότι ντρεπόμαστε), προκύπτει από ένα ή περισσότερα συναισθηματικά σχήματα που ενεργοποιούνται και στη συνέχεια εκδηλώνονται ως σωματικές αισθήσεις και συναισθήματα.

Η σιωπηρή συναισθηματική μας κατάσταση μπορεί εν συνεχεία να γίνει αυτό που αισθανόμαστε συνειδητά, αφού πρώτα της δώσουμε προσοχή, και κατόπιν τη συμβολοποιήσουμε στην επίγνωση, την αναστοχαστούμε και δημιουργήσουμε αφηγήσεις που την εξηγούν. Κατά τη διαδικασία αυτή δημιουργούμε τον εαυτό που γινόμαστε εκείνη τη στιγμή (Greenberg & Pascual-Leone, 1995). Βρισκόμαστε έτσι σε μια συνεχή διαδικασία ταυτόχρονης ανακάλυψης και δημιουργίας αυτού που είμαστε.

Τα συναισθηματικά σχήματα, ιδίως όπως είναι ενσωματωμένα στις αναμνήσεις των συναισθηματικών επεισοδίων, μπορούν να θεωρηθούν δίκτυα διασυνδεδεμένων στοιχείων της εμπειρίας.

Είναι χρήσιμο να διακρίνουμε πέντε γενικές πλευρές ή τομείς εντός των συναισθηματικών σχημάτων:

• Πώς αντιλαμβανόμαστε την παρούσα κατάσταση και θυμόμαστε παρελθοντικές καταστάσεις.
• Αυτό που βιώνουμε στο σώμα μας και εκφράζουμε μέσα από αυτό.
• Τα νοήματα ή τις συμβολικές αναπαραστάσεις των πραγμάτων (λέξεις, μεταφορές, ταυτότητες, αφηγήσεις).
• Τις ανάγκες και τις τάσεις δράσης μας.
• Τα ίδια τα σιωπηρά ή βιωμένα συναισθήματα.

Έτσι, για να συνοψίσουμε τον ρόλο των συναισθηματικών σχημάτων, διαρκώς ερμηνεύουμε, μετατρέπουμε και αντλούμε νόημα από τις πληροφορίες που έρχονται από τις αισθήσεις μας, τόσο από το περιβάλλον όσο και από το εσωτερικό του σώματός μας.

Κατόπιν, ερμηνεύουμε αυτές τις εξωτερικές και εσωτερικές αισθήσεις και τις συνδέουμε με άλλες αισθήσεις, σχηματίζοντας ένα μεγαλύτερο νόημα. Στη συνέχεια, βρίσκουμε αποκρίσεις που στοχεύουν στην εσωτερική ικανοποίηση, καθώς και στην αρμονία με τις απαιτήσεις και τις προσδοκίες του περιβάλλοντος.

Η επακόλουθη δραστηριότητα στον εγκέφαλο και το νευρικό μας σύστημα γίνεται μια δομή συναισθηματικού σχήματος η οποία, όταν ενεργοποιείται, δημιουργεί τη ροή της εμπειρίας μας.

Το να αισθανθούμε ένα συναίσθημα περιλαμβάνει να βιώσουμε αλλαγές στο σώμα ως αντίδραση στο αντικείμενο ή την κατάσταση που το προκαλεί, οι οποίες ενημερώνονται από προηγούμενες συναισθηματικές εμπειρίες. Αυτή είναι η εξήγηση της Θεραπείας Εστιασμένης στο Συναίσθημα για την οργανισμική διαδικασία αξιολόγησης του Rogers (1959).

Η συναισθηματική εμπειρία που παράγεται από αυτές τις δομές, εκτός του ότι μας εφοδιάζει με τις πιο βασικές συναισθηματικές αποκρίσεις που βασίζονται στη βιολογία, όπως ο θυμός, ο φόβος και η θλίψη, μας παρέχει επίσης και συναισθήματα υψηλότερης τάξης, όπως ότι είμαστε στην κορυφή του κόσμου ή ότι είμαστε στις μαύρες μας, καθώς και την αίσθηση που έχουμε για τα πράγματα, όπως η αίσθηση του κινδύνου ή της έλξης (Damasio, 1999· Greenberg & Safran, 1987).

Αυτές οι συναισθηματικές αποκρίσεις έχουν επηρεαστεί από την εμπειρία και έχουν ωφεληθεί από τη μάθηση. Μεγάλο μέρος της αυτόματης συναισθηματικής εμπειρίας των ενηλίκων είναι αυτής της υψηλότερης τάξης, που παράγεται από μαθημένα, ιδιοσυγκρασιακά συναισθηματικά σχήματα τα οποία επηρεάζουν τη λήψη αποφάσεων βοηθώντας μας να προβλέψουμε μελλοντικά αποτελέσματα.

Δείτε ακόμη το εκπαιδευτικό πρόγραμμα: Εξειδίκευση στη Θεραπεία Εστιασμένη στο Συναίσθημα.

Ένα παράδειγμα αυτού του δεύτερου, υψηλότερου επιπέδου, πιο σύνθετου γνωστικά, είδους συναισθήματος θα ήταν η αίσθηση που μπορεί να νιώσουμε στο στομάχι μας όταν συναντάμε αναπάντεχα έναν πρώην σύντροφο. Το έναυσμα είναι σαφώς εξωτερικό, αλλά η διαδικασία εξακολουθεί να είναι αυτόματη και συχνά μη λεκτικοποιημένη.

Ανεξάρτητα από το αν η εμπειρία μπορεί στη συνέχεια να εκφραστεί πλήρως με λέξεις ή όχι, η σιωπηρά παραγόμενη εμπειρία, παρ’ όλα αυτά, μας επηρεάζει. Αυτά τα θεμελιωμένα στη μνήμη συναισθηματικά σχήματα καθοδηγούν τις αξιολογήσεις, προκαταλαμβάνουν τις αποφάσεις και χρησιμεύουν ως σχέδια για τη σωματική διέγερση και τη δράση. Λειτουργούν ως κρίσιμοι οδηγοί, στους οποίους συχνά χρειάζεται να ανατρέχουμε, και μας βοηθούν να σκεφτόμαστε και να λαμβάνουμε αποφάσεις.

Αυτά τα αντιληπτικά/σωματικά/γνωστικά/παρακινητικά συναισθηματικά σχήματα αποτελούν, επομένως, κεντρικό σημείο εστίασης της Θεραπείας Εστιασμένης στο Συναίσθημα.

Όταν τα συναισθηματικά σχήματα γίνονται προβληματικά, γίνονται σημαντικοί στόχοι για θεραπευτική εργασία (Greenberg & Paivio, 1997).

Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο των Robert Elliott και Leslie Greenberg, Θεραπεία Εστιασμένη στο Συναίσθημα: Πως εφαρμόζεται στην πράξη; που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος σε μετάφραση και επιστημονική επιμέλεια Αγάθης Λακιώτη και Χριστίνας Μιχαήλ.