Η Δικτατορία του Καταναλωτή

Ακρόαση άρθρου......

Ο πλούτος, όπως διαμορφώθηκε στον σύγχρονο κόσμο, έπαψε να είναι έννοια ουσίας. Δεν εκφράζει πια ευημερία, ελευθερία ή πνευματική πληρότητα· κατέληξε να μετριέται με αριθμούς, να στοιβάζεται σε χρηματιστηριακούς δείκτες, σε πλαστικές κάρτες, σε ράφια γεμάτα αχρείαστα αντικείμενα.

Στην πραγματικότητα, δεν πρόκειται για πλούτο – αλλά για συσσώρευση. Συσσώρευση που δεν υπηρετεί καμία ανθρώπινη ανάγκη, αλλά φουσκώνει το εγώ ενός κόσμου που φοβάται τη σιωπή και τη συνάντηση με τον εαυτό του.

Κατανάλωση Αντί για Συνείδηση: Το Νέο Σύστημα Αξιών

Η μετάλλαξη αυτή συνοδεύεται από μια σιωπηλή επανάσταση: εκείνη της αγοράς. Μια επανάσταση χωρίς αίμα, αλλά με βαριές απώλειες:

• την απώλεια της συνείδησης,
• του μέτρου,
• της ποιότητας,
• της ανθρωπιάς.

Η κοινωνία μεταλλάσσεται σε ένα πεδίο όπου ο καταναλωτισμός δεν είναι απλώς ένας τρόπος ζωής, αλλά το μοναδικό μέτρο αξίας. Εκεί, η επιφάνεια εξυψώνεται σε θεότητα, η εικόνα βαπτίζεται ουσία, και η ικανότητα αγοράς γίνεται κριτήριο κοινωνικού στάτους.

Ο πολίτης γίνεται «βασιλιάς» — όπως διαφημίζουν τα σλόγκαν — όχι γιατί έχει πραγματική εξουσία ή αυτοδιάθεση, αλλά επειδή του επιτρέπεται να επιλέξει ανάμεσα σε μια σειρά από έτοιμες επιλογές, προϊόντα μαζικής παραγωγής.

Το «δικαίωμα στην επιλογή» συγχέεται με την ελευθερία, μα δεν είναι τίποτα άλλο από ένα προκαθορισμένο μενού όπου η αυταπάτη της ποικιλίας αποκρύπτει την απουσία αυθεντικής βούλησης.

Η σύγχρονη οικονομία δεν υπηρετεί τον άνθρωπο. Αντίθετα, τον θέλει σκλάβο – όχι φανερά, αλλά υπόγεια. Τον καθιστά εξαρτημένο από την επιθυμία, όχι την ανάγκη. Εξαρτημένο από το καινούργιο, το μοντέρνο, το ακριβό, το διαφημισμένο.

Η επιθυμία δεν γεννιέται πια από μέσα μας, αλλά εμφυτεύεται εξωτερικά: μέσω της οθόνης, της εικόνας, της διαφήμισης. Κατασκευάζεται. Και η κατασκευή αυτή είναι η πιο ύπουλη μορφή ελέγχου. Διότι ο άνθρωπος πιστεύει πως επιθυμεί, ενώ στην πραγματικότητα υπακούει.

Η ταυτότητα του ανθρώπου πλέον δεν ορίζεται μέσα από τις σχέσεις, τις αξίες ή τη δημιουργία. Ορίζεται μέσα από την κατανάλωση. Το «είμαι» μετατρέπεται σε «έχω» και τελικά σε «φαίνομαι». Δεν έχει σημασία αν αγαπάς, αν σκέφτεσαι, αν δημιουργείς. Σημασία έχει αν φοράς τη σωστή μάρκα, αν οδηγείς το «σωστό» αυτοκίνητο, αν κρατάς το νέο μοντέλο τηλεφώνου. Η καρδιά δεν έχει αξία – μετράει μόνο η ετικέτα. Ακόμα και οι ηλικίες πια κατηγοριοποιούνται βάσει της αγοραστικής τους συμπεριφοράς: οι «νέοι καταναλωτές», οι «ώριμοι καταναλωτές», οι «συνταξιούχοι καταναλωτές».

Η αγορά, δηλαδή, προχωρά ένα βήμα παραπέρα: δεν ελέγχει μόνο τις επιλογές μας – επεμβαίνει στον ίδιο τον τρόπο που σκεφτόμαστε, ερωτευόμαστε, θυμώνουμε, επικοινωνούμε. Η γλώσσα μας μεταμορφώνεται, τα όνειρά μας παίρνουν τη μορφή προϊόντων, η επιτυχία αποτυπώνεται σε λογαριασμούς και «like». Ένα καινούργιο σύστημα αξιών γεννιέται, που δεν έχει ηθική, αλλά απόδοση· δεν έχει ανθρωπιά, αλλά brand identity.

Και μέσα σε αυτό το οικοδόμημα, ο άνθρωπος δεν ζει. Επιβιώνει. Πηγαίνει στη δουλειά του όχι για να δημιουργήσει ή να εξελιχθεί, αλλά για να καταναλώσει περισσότερο. Παλεύει όχι για να υπάρξει, αλλά για να αγοράσει. Η πνευματική του ελευθερία εκμηδενίζεται μέσα από το σύνθημα: «Δούλεψε για να επιζήσεις. Επιβίωσε καταναλώνοντας. Κατανάλωσε για να ξεχάσεις ότι δεν ζεις».

Ξαναβρίσκοντας την Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια Μέσα από την Απλότητα

Όμως η καρδιά δεν ξεγελιέται. Ο άνθρωπος κουβαλάει κάτι πιο βαθύ απ’ αυτό που οι διαφημίσεις μπορούν να φτάσουν: μια ανάγκη νοήματος. Ένα κάλεσμα δημιουργίας. Μια δίψα για αλήθεια. Κι αυτή δεν ικανοποιείται με αντι καταναλωτικά κινήματα της μόδας ή με ημίμετρα «ηθικής κατανάλωσης». Ικανοποιείται μόνο με ριζική υπαρξιακή επανάσταση: με την ανάκτηση της σχέσης με τον εαυτό μας, με τον Άλλο, με το φυσικό περιβάλλον.

Δεν πρόκειται για επιστροφή σε κάποιο «παλιό καλό παρελθόν» – αυτό θα ήταν ρομαντική αυταπάτη. Ούτε για άρνηση της τεχνολογίας ή των αγαθών. Ο στόχος δεν είναι να πάψουμε να καταναλώνουμε, αλλά να πάψουμε να οριζόμαστε από αυτό που καταναλώνουμε. Να ξαναδώσουμε σημασία σε αυτό που διαρκεί:

1. στη λέξη που γεννά σχέση,
2. στη δημιουργία που γεννά συγκίνηση,
3. στο έργο που γεννά μνήμη.

Μια νέα παιδεία χρειάζεται. Όχι οικονομική, αλλά υπαρξιακή. Μια παιδεία που να διδάσκει τη διαφορά ανάμεσα στο απαραίτητο και το περιττό· ανάμεσα στην κατοχή και την κατανόηση· ανάμεσα στο φαίνομαι και το είμαι. Που να αναδεικνύει τη σιωπή ως δύναμη και την απλότητα ως σοφία. Που να θυμίζει ότι η ομορφιά δεν είναι στη λάμψη, αλλά στη βαθιά σύνδεση με το αληθινό.

Αυτό δεν σημαίνει εγκατάλειψη της προόδου· σημαίνει επαναπροσδιορισμό. Να φανταστούμε έναν κόσμο όπου το «προϊόν» δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά αφορμή. Όπου η κατανάλωση δεν είναι απόδραση, αλλά συνέπεια μιας βαθύτερης εσωτερικής πληρότητας. Έναν κόσμο όπου ο πλούτος δεν μετριέται σε αντικείμενα, αλλά σε ουσία. Όπου η επιτυχία δεν είναι το lifestyle, αλλά η ενσυναίσθηση. Όπου ο πολιτισμός δεν είναι το αποτέλεσμα του μάρκετινγκ, αλλά της ψυχής.

Η αντίσταση σε αυτό το καθεστώς δεν είναι εύκολη. Η «δικτατορία του καταναλωτή» είναι εσωτερική όσο και εξωτερική. Είναι εθισμός. Και κάθε εθισμός ξεριζώνεται δύσκολα.

Όμως δεν υπάρχει άλλος δρόμος αν θέλουμε να ξαναβρούμε την ανθρώπινη αξιοπρέπεια: πρέπει να μάθουμε να ζούμε χωρίς τον συνεχή θόρυβο της κατανάλωσης. Να αντέχουμε τη σιωπή, να αντέχουμε την απουσία της οθόνης, να αντέχουμε την εσωτερική αλήθεια.

Γιατί ο άνθρωπος δεν γεννήθηκε για να είναι καταναλωτής.
Γεννήθηκε για να είναι δημιουργός.
Και μόνο όταν το θυμηθεί αυτό, θα μπορέσει να υπάρξει ξανά με πληρότητα.