Ζούμε σε μια κουρασμένη κοινωνία; Η ψυχολογία της συλλογικής εξάντλησης

Ακρόαση άρθρου......

Τα τελευταία χρόνια, τη φράση “έχω κουραστεί με όλα” την ακούμε όλο και πιο συχνά γύρω μας. Δεν αφορά μόνο τη σωματική ή επαγγελματική κόπωση, αλλά ένα πιο βαθύ, διάχυτο αίσθημα εξάντλησης που μοιάζει να έχει αγγίξει ολόκληρη την κοινωνία.

Μετά από μια δεκαετία οικονομικής κρίσης, πανδημίας, φυσικές καταστροφές, τραγωδίες όπως των Τεμπών και μια συνεχή αίσθηση ανασφάλειας, πολλοί νιώθουν ότι δεν έχουν πια αντοχή να “συγκινηθούν”, να θυμώσουν ή να ελπίσουν.

Αυτή η ψυχολογική κατάσταση δεν είναι ατομική. Είναι ένα συλλογικό φαινόμενο που ονομάζεται συλλογική κόπωση ή συλλογικό burnout.

Τι είναι η συλλογική κόπωση

Η συλλογική κόπωση είναι η συναισθηματική και ψυχολογική εξάντληση που βιώνει μια ομάδα ανθρώπων ή μια κοινωνία, ύστερα από μεγάλες και συνεχείς περιόδους στρες, κρίσεων ή απωλειών. Δεν πρόκειται για μια μεμονωμένη ψυχική κατάσταση, αλλά για ένα κοινωνικό συναίσθημα που διαπερνά τις ζωές πολλών ανθρώπων ταυτόχρονα.

Όσον αφορά στο άτομο μεμονωμένα, το burnout περιγράφεται ως απώλεια ενέργειας, αποστασιοποίηση, κυνισμός και μειωμένη ικανότητα για ενσυναίσθηση ή δράση. Σε συλλογικό επίπεδο, αυτά μεταφράζονται σε κοινωνική απάθεια, συναισθηματική απονέκρωση, απώλεια εμπιστοσύνης και παραίτηση από τη συμμετοχή στα κοινά.

Όταν μια κοινωνία βομβαρδίζεται από αλλεπάλληλες κρίσεις, οικονομικές, υγειονομικές, πολιτικές, περιβαλλοντικές, τα μέλη της μπαίνουν σε μια συνεχή κατάσταση συναγερμού.

Το σώμα και το μυαλό βρίσκονται σε υπερδιέγερση για μεγάλα χρονικά διαστήματα, χωρίς περιόδους αποφόρτισης. Στο τέλος, επέρχεται η συναισθηματική εξάντληση, ένα είδος συλλογικού “νευρικού συστήματος” που έχει καεί.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα που φαίνεται η συλλογική κόπωση μπορεί να είναι η μεγάλη απουσία σε εκλογές, που πλέον είναι κάτι σύνηθες και το γεγονός πως πολλοί από μας βλέπουν ειδήσεις για δολοφονίες, φυσικές καταστροφές ή όποιο άλλο τραγικό γεγονός και  πρώτη τους σκέψη είναι “α ακόμα ένα, δε μπορώ να διαβάσω άλλο”.

Πως φτάσαμε ως εδώ;

Σαν ελληνική κοινωνία έχουμε βιώσει τα τελευταία 15 χρόνια μια σχεδόν συνεχόμενη αλληλουχία γεγονότων που ενεργοποίησαν συλλογικά τραύματα. Από την οικονομική κρίση και την ανασφάλεια για το μέλλον, μέχρι την πανδημία, τις φυσικές καταστροφές και την τραγωδία των Τεμπών, η αίσθηση της απώλειας ελέγχου έχει γίνει σχεδόν μόνιμη.

Κάθε κρίση αφήνει πίσω της συναισθηματικά κατάλοιπα: φόβο, θυμό, ματαίωση, ανασφάλεια. Όταν αυτά δεν επεξεργάζονται ψυχολογικά - ούτε σε ατομικό ούτε σε συλλογικό επίπεδο - συσσωρεύονται σαν ένα αποτύπωμα συνεχούς έντασης. Η κοινωνία μαθαίνει να λειτουργεί μέσα από το στρες, αλλά και να αποσυνδέεται συναισθηματικά για να αντέξει.

Έτσι, κάθε νέα κρίση δεν αντιμετωπίζεται ως κάτι ξεχωριστό, αλλά ενεργοποιεί τη μνήμη όλων των προηγούμενων. Το σώμα και το μυαλό αντιδρούν σαν να ξαναζούν τα ίδια. Αυτό εξηγεί γιατί, σε κάθε νέο συμβάν, πολλοί άνθρωποι δηλώνουν ότι “δεν αντέχουν άλλο να ακούν άσχημα νέα”. Δεν είναι αδιαφορία - είναι μηχανισμός άμυνας.

Συναισθηματική απονέκρωση και Learned Helplessness

Η συλλογική κόπωση οδηγεί συχνά σε δύο φαινόμενα: συναισθηματική απονέκρωση και μαθημένη αβοηθησία (learned helplessness).

Η απονέκρωση εμφανίζεται όταν ο ψυχισμός “μουδιάζει” για να προστατευτεί. Το άτομο δεν αισθάνεται πια έντονα συναισθήματα ούτε θετικά ούτε αρνητικά. Η θλίψη, ο θυμός ή η χαρά φαίνονται απομακρυσμένα. Πολλοί περιγράφουν ότι “τίποτα δεν τους αγγίζει” ή “όλα τους φαίνονται ίδια”.

Η μαθημένη αβοηθησία, από την άλλη, είναι η αίσθηση πως ό,τι κι αν κάνουμε, τίποτα δεν αλλάζει. Πρόκειται για μια γνωστική και συναισθηματική παραίτηση, που συχνά οδηγεί σε πολιτική απάθεια, απώλεια ενδιαφέροντος για συμμετοχή και αίσθηση προσωπικής ανικανότητας. Στην Ελλάδα, το βλέπουμε σε φράσεις όπως “όλοι ίδιοι είναι”, “τίποτα δεν αλλάζει”, “δεν έχει νόημα να προσπαθείς”.

Το βάρος της συνεχούς ενημέρωσης

Μια επιπλέον πηγή συλλογικής κόπωσης είναι η συνεχής έκθεση σε αρνητικές ειδήσεις. Τα μέσα ενημέρωσης, αλλά και τα social media, λειτουργούν πλέον ως μόνιμο κανάλι μετάδοσης τραυμάτων. Οι εικόνες από δυστυχήματα, πόλεμο, βία ή καταστροφές μάς έρχονται σε πραγματικό χρόνο, χωρίς φίλτρα.

Αυτό το φαινόμενο ονομάζεται secondary trauma - δευτερογενές τραύμα. Ακόμη κι αν δεν είμαστε άμεσα εμπλεκόμενοι, το σώμα και ο εγκέφαλος αντιδρούν σαν να ζουν το γεγονός. Το αποτέλεσμα είναι χρόνια κόπωση, ανησυχία, διαταραχές ύπνου και δυσκολία συγκέντρωσης.

Όταν το μυαλό δέχεται συνεχώς απειλητικά ερεθίσματα χωρίς να μπορεί να δράσει, αναπτύσσει έναν μηχανισμό προστασίας: την αποσύνδεση. Κλείνει την πρόσβαση στο συναίσθημα για να μπορέσει να επιβιώσει. Κι έτσι, λίγο λίγο, μια ολόκληρη κοινωνία παθαίνει “συναισθηματική αναισθησία”.

Οι ψυχολογικές συνέπειες

Η συλλογική κόπωση έχει πολλές όψεις:

Απώλεια ελπίδας: οι άνθρωποι σταματούν να σχεδιάζουν το μέλλον.
Επιφανειακές κοινωνικές σχέσεις: μειώνεται η εμπιστοσύνη και η διάθεση για αλληλεγγύη.
Αύξηση του άγχους και της κατάθλιψης: τα συναισθήματα μετατρέπονται σε εσωτερική πίεση.
Αποπολιτικοποίηση: η κοινωνική συμμετοχή αντικαθίσταται από κυνισμό ή αδιαφορία.

Η ψυχολογική κόπωση δεν σημαίνει αδυναμία ή αδιαφορία - σημαίνει ότι το άτομο (ή η κοινωνία) έχει περάσει παρατεταμένα πάνω από το όριό του χωρίς ανάπαυση.

Πως μπορεί να υπάρξει αποκατάσταση;

Η αποκατάσταση δεν είναι μόνο ατομική υπόθεση. Απαιτεί συλλογική διαδικασία, που περιλαμβάνει αναγνώριση, σύνδεση και νόημα.

Αναγνώριση
Πρέπει πρώτα να αναγνωρίσουμε ότι κουραστήκαμε. Η ψυχική κόπωση δεν είναι αδυναμία αλλά φυσική αντίδραση σε παρατεταμένο στρες. Η αποδοχή αυτού του γεγονότος είναι το πρώτο βήμα για επούλωση.

Σύνδεση
Η απομόνωση εντείνει την εξάντληση. Οι μικρές πράξεις σύνδεσης - η αλληλεγγύη, η συζήτηση, η κοινότητα - βοηθούν τον εγκέφαλο να νιώσει ξανά ασφάλεια και νόημα. Η συλλογική ανθεκτικότητα γεννιέται μέσα στις σχέσεις.

Νόημα
Η απώλεια νοήματος είναι πυρήνας της συλλογικής κόπωσης. Το να βρούμε σκοπό, ακόμη και μέσα στην αβεβαιότητα, είναι η πιο βαθιά μορφή ψυχικής ανάρρωσης. Μπορεί να είναι η προσφορά, η δημιουργία, η συμμετοχή σε κάτι μεγαλύτερο.

Επανασύνδεση με το σώμα και τη φύση
Η κόπωση είναι και σωματική. Ο ύπνος, η κίνηση, η επαφή με τη φύση, η απομάκρυνση από τις οθόνες βοηθούν να αποκατασταθεί η φυσική ρύθμιση του νευρικού συστήματος.

Απο-κανονικοποίηση του στρες
Ως κοινωνία έχουμε μάθει να θεωρούμε το άγχος “φυσιολογικό”. Χρειάζεται συλλογική αλλαγή αφήγησης: να σταματήσουμε να θεωρούμε την αντοχή ως κάτι φυσιολογικό και να αρχίσουμε να εκτιμούμε την ανάπαυση.

Μπορεί μια κοινωνία να επουλωθεί;

Ναι, αλλά χρειάζεται χρόνο και κοινό αφήγημα. Οι κοινωνίες επουλώνονται όταν μπορούν να μιλήσουν για όσα τις πλήγωσαν, χωρίς ντροπή ή φόβο. Όταν μετατρέπουν το τραύμα σε συνείδηση και το συναίσθημα σε συλλογική πράξη. Η αποκατάσταση δεν σημαίνει να ξεχάσουμε, αλλά να μπορέσουμε να σταθούμε ξανά χωρίς να μουδιάζουμε.

Η συλλογική κόπωση είναι, στην ουσία, ένα μήνυμα: ότι χρειάζεται να επιβραδύνουμε, να φροντίσουμε και να ξαναβρούμε το νόημα της κοινότητας. Ότι δεν είμαστε “αδύναμοι” - είμαστε άνθρωποι που κουράστηκαν να παλεύουν μόνοι.

Και ίσως, ακριβώς εκεί, στην παραδοχή αυτής της κούρασης, να βρίσκεται η αρχή της ανθεκτικότητας που τόσο χρειαζόμαστε.

Συγγραφή - Επιμέλεια Άρθρου

Ιωάννα Πετράκου - Ψυχοθεραπευτής

Ιωάννα Πετράκου: έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology

Οι πληροφορίες που αναφέρονται στον επαγγελματικό κατάλογο ειδικών παρέχονται από τους ίδιους τους ειδικούς, κατά την εγγραφή τους στο σύστημα. Όταν βλέπετε την ένδειξη «έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology”, σημαίνει ότι το Psychology έχει ελέγξει, με email, τηλεφωνικά ή/και με λήψη των σχετικών εγγράφων, τα ακόλουθα στοιχεία:

• Ότι ο ειδικός είναι υπαρκτό πρόσωπο.
• Ότι τα πτυχία οι τίτλοι και οι εξειδικεύσεις που αναφέρει είναι αληθινά.
• Ότι οι πληροφορίες που αναφέρει ισχύουν.

Πτυχιούχος του τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, κάτοχος άδειας ασκήσεως επαγγέλματος ψυχολόγου, εκπαιδευόμενη στη Γνωστική Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία από την Ελληνική Εταιρεία Γνωστικής Συμπεριφορικής Ψυχοθεραπείας, η οποία είναι αναγνωρισμένη Ευρωπαϊκά από την EABCT.

6906081450

Δείτε όλα τα άρθρα Σελίδα ειδικού