Σχολικός εκφοβισμός (bullying)

Το 1970 ο γιατρός Peter-Paul Heinemann στη μελέτη των αλληλεπιδράσεων μεταξύ ανηλίκων, δανείστηκε τον όρο "mobbin", για να σκιαγραφήσει την επιθετική συμπεριφορά μιας ομάδας απέναντι σε ένα στοχευμένο παιδί.

Ο όρος mobbing προέρχεται από το αγγλικό ρήµα “mob” που σηµαίνει επιτίθεμαι, περικυκλώνω, ενοχλώ (Κοΐνης & Σαρίδη, 2013) και χρησιμοποιήθηκε αρχικά από τον ηθολόγο Konrad Lorenz (1966) προκειμένου να περιγράψει την επιθετική συμπεριφορά μιας αγέλης μικρόσωμων ζώων εναντίον ενός μεγαλύτερου.

Αργότερα, ο Σουηδός καθηγητής Ψυχολογίας Dan Olweus, διεξήγαγε τις πρώτες συστηματικές έρευνες για τον σχολικό εκφοβισμό και επέκτεινε τον ορισμό, τονίζοντας πως το ρόλο του θύτη θα μπορούσε να έχει όχι μόνο μια ομάδα, αλλά και ένα μεμονωμένο παιδί.

Η αγγλική λέξη bully, που στα ελληνικά αποδίδεται σαν νταής, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στη δεκαετία του 1530, με τελείως διαφορετική έννοια. Το ρήμα «να εκφοβίσει» πιστοποιείται για πρώτη φορά το 1710.

Ο εκφοβισμός ή bullying σύμφωνα με την αγγλική γλώσσα, αναφέρεται στην επαναλαμβανόμενη σωματική και ψυχολογική κακοποίηση ή μείωση ασθενέστερων ατόμων, που γίνεται εσκεμμένα, απρόκλητα, συστηματικά και επαναλαμβανόμενα (Olweus, 1991).

Σκοπός των συμπεριφορών αυτών είναι η επιβολή του θύτη και η καταδυνάστευση του θύματος μέσω της πρόκλησης σωματικού και ψυχικού πόνου στο άτομο (ή ομάδα ατόμων) που την υφίσταται (Παπάνης, 2008). Χαρακτηριστική είναι η ανισορροπία δυνάμεων μεταξύ θύτη και θύματος.

Διαβάστε στο Psychology, 20 ακόμη άρθρα για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού

Υπάρχουν διάφορες μορφές bullying:

• Σωματικός εκφοβισμός: χτυπήματα, σπρωξιές, κλωτσιές κλπ.
• Λεκτικός εκφοβισμός: υβριστικές εκφράσεις, απειλές, κοροϊδία, σχόλια.
• Σχεσιακός εκφοβισμός- κοινωνικός αποκλεισμός ή κοινωνικός εκφοβισμός (π.χ. διάδοση φημών).
• Καταστροφή περιουσίας- προσωπικών αντικειμένων
• Διαδικτυακός εκφοβισμός (cyber bullying)

Στοιχεία έρευνας που πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα του Υπουργείου Παιδείας της χώρας μας, το 2015, σε δείγμα 3.682 μαθητών της πρωτοβάθμιας και 31.602 μαθητών της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης έδειξαν ότι:

• 65% των μαθητών έχει παρακολουθήσει περιστατικό bullying.
• 29% έχει ασκήσει βία σε συμμαθητές του.
• 10% των μαθητών έχει δεχτεί ενδοσχολική βία.
• Τα αγόρια πέφτουν πιο συχνά θύματα.
• Τα μισά από τα παιδιά δεν αναφέρουν πουθενά το γεγονός ενώ τα άλλα μισά μιλάνε μόνο σε φίλους.

Η έναρξη του φαινομένου τοποθετείται στις πρώτες τάξεις του δημοτικού και η κορύφωση στην εφηβική περίοδο, στις ηλικίες 11- 14 ετών.

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει χαρακτηρίσει το bullying «μείζον πρόβλημα δημόσιας υγείας».

Τα βασικότερα αίτια του σχολικού εκφοβισμού

Ως προς την αιτιολογία, οφείλουμε να πούμε ότι πρόκειται για ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο. Τα βασικότερα αίτια εντοπίζονται:

Στο οικογενειακό περιβάλλον: ενδοοικογενειακή βία, περιβάλλον ανασφάλειας, απορριπτικό περιβάλλον, σωματική τιμωρία, έλλειψη επικοινωνίας. Τα παιδιά- θύτες προέρχονται συχνά από αυταρχικές και τιμωρητικές οικογένειες που τους λείπει η ζεστασιά.

Στο σχολείο: απουσία επικοινωνίας και αποδοχής.

Σε κοινωνικά προβλήματα που ενισχύουν αντικοινωνικές συμπεριφορές, όπως εγκληματικότητα, διακίνηση ναρκωτικών.

Στην προβολή της βίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

Στην αντίληψη της σωματικής υπεροχής και της βίας ως κομμάτι της ανδρικής ταυτότητας.

Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά στην προσωπικότητα του παιδιού - θύτη

Διάφορες μελέτες έχουν εστιάσει στην περιγραφή ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της προσωπικότητας του παιδιού- θύτη, ορισμένα εκ των οποίων μπορούνε να συνοψιστούν ως εξής:

• Φυσική (μυική) δύναμη- υπεροχή.
• Κυριαρχική- ανταγωνιστική προσωπικότητα με τάσεις χειραγώγησης και υποταγής των υπολοίπων.
• Έλλειψη συναισθηματικής κατανόησης, συμπόνιας ή μεταμέλειας (ενσυναίσθησης).
• Ανεπαρκής ανάπτυξη ηθικών αξιών.
• Αντικοινωνικές συμπεριφορές (βανδαλισμοί, σκασιαρχείο, διακοπή της φοίτησης, χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών).
• Προκλητική- επιθετική συμπεριφορά απέναντι στους ενήλικες (γονείς, καθηγητές).
• Διαχείριση προβλημάτων μέσω επιθετικής συμπεριφοράς.
• Συναισθηματική ανωριμότητα.
• Παρορμητισμός και ευερεθιστότητα.
• Το παιδί- θύτης αντλεί από την πράξη του κάποιο όφελος, όπως ευχαρίστηση, κύρος ή υλικά αποκτήματα.

Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του παιδιού - θύματος 

Από την άλλη, τα παιδιά- θύματα, φαίνεται να παρουσιάζουν επίσης κάποια κοινά στοιχεία, όπως:

• Αγχώδη, ανασφαλή στοιχεία προσωπικότητας.
• Αυξημένος βαθμός ευαισθησίας.
• Ντροπαλά και ήσυχα ή ακόμη και μοναχικά παιδιά, συχνά χωρίς φίλους.
• Μυική αδυναμία.
• Διαφορετικότητα- ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, όπως π.χ. χρώμα δέρματος, εθνικότητα, βάρος, αναπηρία, σχολική επίδοση, κοινωνική συστολή.
• Τα θύματα προέρχονται συχνά από υπερπροστατευτικές ή αυταρχικές οικογένειες, που δεν τους έχουν ωθήσει στην ανάληψη πρωτοβουλιών και ευθυνών.

Πιθανές ενδείξεις που υποδηλώνουν σχολικό εκφοβισμό

Δεδομένου ότι ένα μεγάλο ποσοστό των παιδιών, όπως είπαμε, δεν εκφράζεται και δεν ενημερώνει κάποιον για τον εκφοβισμό που υφίσταται, είναι πολύ σημαντικό να εστιάσουμε σε ενδεχόμενες ενδείξεις, ώστε να μπορέσουμε να παρέμβουμε έγκαιρα. Ορισμένες πιθανές ενδείξεις, οι οποίες μπορεί να βοηθήσουν τους γονείς, τους εκπαιδευτικούς ή και τους ειδικούς ψυχικής υγείας είναι:

• Μειωμένη διάθεση, αλλαγές στη διάθεση, κλάματα.
• Ψυχοσωματικά προβλήματα.
• Αλλαγή στη διαδρομή προς το σχολείο, καθυστέρηση στην προσέλευση ή στην επιστροφή.
• Αποφυγή επεξήγησης για σημάδια στο σώμα.
• Άρνηση για σχολείο ή για σχολικές δραστηριότητες.
• Απροσδόκητη μείωση μαθησιακής επίδοσης.
• Προσκόλληση σε ενήλικες στα διαλείμματα- απόσυρση.
• Απώλεια προσωπικών αντικειμένων.
• Ανεξήγητη επιθετικότητα.

Ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις σχολικού εκφοβισμού

Οι ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις του φαινομένου είναι πολλές και αφορούν και στην παρούσα ψυχική κατάσταση του θύματος αλλά και σε μακροχρόνιες αλλαγές:

• Ντροπή, ανασφάλεια, χαμηλή αυτοεκτίμηση.
• Αίσθημα αβοήθητου.
• Απομόνωση, αυτομομφή.
• Άγχος, μετατραυματικό stress.
• Απουσίες, σχολική άρνηση, μείωση επιδόσεων.
• Φόβος- φοβίες.
• Θυμός, επιθετικές συμπεριφορές.
• Καταθλιπτικά στοιχεία, απόπειρες αυτοκτονίες.
• Ψυχοσωματικά προβλήματα: ναυτία, κεφαλαλγίες, νυχτερινή ενούρηση.
• Θυματοποίηση και ως ενήλικες.
• Αντικοινωνική και παραβατική συμπεριφορά ως ενήλικες.

Η σημασία της πρόληψης

Η πρόληψη είναι ενδεχομένως ο πιο σημαντικός πυλώνας και μπορεί να λάβει χώρα στο σχολικό πλαίσιο. Οι εκπαιδευτικοί οφείλουν να είναι ιδιαίτερα παρατηρητικοί. Η διασφάλιση ενός καλού σχολικού κλίματος, με αυστηρούς και σαφείς κανόνες ως προς τις απαιτούμενες συμπεριφορές είναι υψίστης σημασίας.

Πρέπει να υπάρχει τακτική επικοινωνία των εκπαιδευτικών με μαθητές και γονείς, καθώς και δυνατότητα συμβουλευτικής γονέων.

Το σχολικό πλαίσιο πρέπει να ενθαρρύνει τη συνεργασία των μαθητών ενώ παράλληλα φροντίζει να εξασκεί τα παιδιά στις διαπροσωπικές τεχνικές για την επίλυση διενέξεων και να ενισχύει την αυτοεκτίμησή τους.

Οι δράσεις σε επίπεδο κοινωνίας, η συνεχής και υποχρεωτική επιμόρφωση εκπαιδευτικών και γονέων αλλά και η ύπαρξη σχολικού ψυχολόγου διαμορφώνουν το κατάλληλο πλαίσιο πρόληψης φαινομένων εκφοβισμού. Ακρογωνιαίο λίθο βέβαια αποτελεί η καλλιέργεια παιδείας που σέβεται τη διαφορετικότητα και καταδικάζει τη βία.

Σε οικογενειακό επίπεδο, η ανάπτυξη μίας ζεστής σχέσης με το παιδί, που καλλιεργεί την επικοινωνία και την εμπιστοσύνη και δημιουργεί ένα κλίμα ασφάλειας και αγάπης είναι το θεμέλιο της πρόληψης. Τα παιδιά πρέπει να ενθαρρύνονται να μιλάνε. Η ενίσχυση της αυτοεκτίμησης των παιδιών διασφαλίζει πολλές φορές μία χαμηλή ανεκτικότητα απέναντι σε εκφοβιστικές συμπεριφορές και μία πιο διεκδικητική στάση. Η ανάπτυξη ενσυναίσθησης και σεβασμού στη διαφορετικότητα προλαμβάνει συμπεριφορές θύτη.

Οι γονείς οφείλουν να είναι παρατηρητικοί ως προς τυχόν αλλαγές στη συμπεριφορά των παιδιών.

Σε περίπτωση που παρατηρηθούν αλλαγές, η οικογένεια οφείλει να έχει άμεση επικοινωνία με το σχολείο. Στις περιπτώσεις περιστατικών εκφοβισμού, η αντιμετώπιση πρέπει να είναι καθολική και αφορά τόσο στην οικογένεια, όσο και στο σχολικό περιβάλλον.

Οι εκπαιδευτικοί καλούνται να συλλέξουν πληροφορίες, να ενημερώσουν το σχολικό ψυχολόγο και να καθοδηγήσουν το θύτη ως προς το να επανορθώσει. Στη συνέχεια οφείλουν να διασφαλίσουν στο παιδί- θύμα ένα ασφαλές σχολικό περιβάλλον, στο οποίο θα επανέλθει. Μόνο η ολιστική και ριζική αντιμετώπιση του φαινομένου, που θα βασιστεί στην ενίσχυση του κοινωνικού σεβασμού, μπορεί να διασφαλίσει ένα καλύτερο μέλλον για τα παιδιά μας.

Δομές στήριξης:

• Δίκτυο Κατά της Βίας στο Σχολείο: πρόληψη και αντιμετώπιση (2010).
• Ευρωπαϊκή Καμπάνια Κατά του Σχολικού Εκφοβισμού. υπό «Το Χαμόγελο του Παιδιού» (Europe’s Antibullying Campaign 2016).
• Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης: Εθνική Τηλεφωνική Γραμμή για τα Παιδιά SOS 1056, η οποία στελεχώνεται από κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγους (2007).
• Livewithoutbullying.com/ 

Διαβάστε ακόμη τη σχετική έρευνα: Bullying - Oκτώ στα δέκα περιστατικά συμβαίνουν τα τελευταία λεπτά του διαλείμματος.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία:

Μερτίκα Τρίγκα Ελένη. Ενδοσχολική βία και σχολικός εκφοβισμός. Εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 2015.

Ευρωπαϊκή έρευνα για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού, Τελική έκθεση, Συντονιστής: Το Χαμόγελο του Παιδιού, Δεκέμβριος 2012.

Γιάννης Κουτσουράκης, επιβλέπουσα καθηγήτρια: Λίζα Τσαλίκη. Σχολικός εκφοβισμός στην Ελλάδα: Η μελέτη της περίπτωσης της δημόσιας δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Αθήνα, Ιανουάριος 2016.

Πανελλήνια έρευνα για την Ενδοσχολική Βία και τον Εκφοβισμό στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια εκπαίδευση, Καθηγήτρια Βασιλική Αρτινοπούλου, Πάντειο Πανεπιστήμιο Αν. Καθηγητής Θωμάς Μπαμπάλης, ΕΚΠΑ, Δρ. Βασίλης Ι. Νικολόπουλος, Εκπαιδευτικός, Αθήνα, Μάρτιος 2016.

Ανδρέου, Ε. (2007). Εκπαιδευτικό πρόγραμμα παρέμβασης για την αντιμετώπιση της επιθετικότητας και του εκφοβισμού στο δημοτικό σχολείο. Στο Ε. Μακρή- Μπότσαρη (επιμ.) Διαχείριση Προβλημάτων Σχολικής Τάξης (τόμ. Α’). Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.

Αρτινοπούλου, Β. (2001). Βια στο Σχολείο. Έρευνες και Πολιτικές στην Ευρώπη. Μεταίχμιο, Αθήνα.

Αρτινοπούλου, Β. (2009). Βία στην οικογένεια και βία στο σχολείο. Εγκέφαλος, 46(2), Αθήνα: Σύλλογος Εγκέφαλος.

Αρτινοπούλου, Β. (2010). Σχολική Διαμεσολάβηση. Εκπαιδεύοντας τους μαθητές στη διαχείριση της βίας και της επιθετικότητας. Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα.

Georgiou, St. & Stavrinides, P. (2008). Bullies, victims, and bully-victims: psychosocial profiles and attributions styles. School Psychology International, 29 (5), 574-589.

Μπαμπάλης, Θ. (2011α). Η ζωή στη σχολική τάξη. Αθήνα: Διάδραση.

Craig, W. M., Pepler, D. J., & Blais, J. (2007). Responding to bullying: What works? International Journal of School Psychology, 28(15-24).

Olweus, D. (1993). Bullying at school: What we know and what we can do. Malden, MA: Blackwell Publishing.

Smith, P.K. & Sharp, S. (1994). School bullying: Insights and perspectives. Routledge.