Ο Ηθικός Εγωισμός της Ayn Rand

To say 'I love you' you must first know how to say the 'I' - Ayn Rand

Ηθική είναι το σύνολο των κανόνων που αφορούν τις αξίες και καθορίζουν τις επιλογές και τις πράξεις των ανθρώπων με βάση αυτό που αποδέχεται η κοινωνία (Rand, 1964·Λεξικό Της Κοινής Νεοελληνικής, n.d.).

Μερικοί άνθρωποι πιστεύουν ότι δεν υπάρχει κανένα ηθικό καθήκον να νοιαζόμαστε και να βοηθάμε τους άλλους. Αυτό ονομάστηκε «Ηθικός Εγωισμός» (Sidgwick & Rawls, 1981) και στην Ηθική Φιλοσοφία είναι μια κανονιστική θέση, κατά την οποία οι ηθικοί παράγοντες οφείλουν να ενεργούν αποκλειστικά για το προσωπικό τους συμφέρον και ότι οι ενέργειες που θα ωφελήσουν τον πράττοντα είναι ηθικές.

Ο ηθικός εγωισμός υποστηρίχθηκε από τρία επιχειρήματα και ένα από αυτά το διατύπωσε η Ayn Rand (Rachels & Rachels, 2019· Shaver, 2019).

Η Ayn Rand και η θεωρία του Αντικειμενισμού (Objectivism)

Η Ayn Rand -μια μυθιστοριογράφος-φιλόσοφος- υπερασπίστηκε ότι η απόκτηση της γνώσης πραγματοποιείται μέσω της λογικής. Απέρριπτε την πίστη και την θρησκεία, διότι δεν είχαν καμία απόδειξη ύπαρξης και διάβρωναν το νου. Στα έργα της υποστήριξε το Λογικό και Ηθικό Εγωισμό (λογική ιδιοτέλεια), ενώ απέρριπτε τον Ηθικό Αλτρουισμό, διότι κατ’ αυτήν ήταν μια μορφή «άθλιας» αυτοθυσίας (Badhwar & Long, 2016· Rand, 1964· Rand et al., 1990).

Η θεωρία που ανέπτυξε ονομάστηκε Αντικειμενισμός -μια συστηματική φιλοσοφία βασισμένη στην αντικειμενική αλήθεια- εφαρμοστέα στη ζωή πάνω στη γη, την οποία θεωρούσε ως έναν νέο κώδικα ηθικής με την μορφή ενός ακραίου ατομισμού, ελεύθερου καπιταλισμού, αθεΐας και σεξουαλικής ελευθερίας. Πυρήνας του Αντικειμενισμού ήταν ότι ο άνθρωπος είναι ένα ηρωικό ον, το οποίο έχει την προσωπική του ευτυχία ως ηθικό σκοπό της ζωής του.

Η λογική αποτελεί την μοναδική απόλυτη αξία και σκοπός του ανθρώπου είναι η παραγωγή επιτυχίας. Στο πλαίσιο της θεωρίας του Αντικειμενισμού  διατύπωσε θέσεις για την μεταφυσική, την επιστημολογία, την ηθική, την πολιτική, την φιλοσοφία και την αισθητική.

Η θεωρία αυτή δεν ήταν βασισμένη στην πίστη και στα συναισθήματα, αλλά στη λογική, τον μοναδικό οδηγό του ανθρώπινου νου που αποτελεί το βασικό μέσο επιβίωσής του (Peikoff, 1993· Rand, 1997· Rand et al., 1990). Κομμάτι του Αντικειμενισμού ήταν και η καταδίκη του Ηθικού Αλτρουισμού ως ασύμβατου με τις απαιτήσεις της ανθρώπινης ζωής και ευτυχίας (Badhwar & Long, 2016).

Η ανάπτυξη της θεωρίας του Αντικειμενισμού και η εναλλακτική άποψη

Κατά την Rand, ο εαυτός του κάθε ανθρώπου είναι πάνω από όλα και δεν υπάρχει καμία ανώτερη αξία που πρέπει να υπηρετηθεί (1964). Βασικές αρχές του Αντικειμενισμού είναι ότι η πραγματικότητα είναι αντικειμενική, ο λόγος/αιτία είναι το μοναδικό στοιχείο που χρειάζεται ο άνθρωπος για να κατανοήσει τον κόσμο και αν ο λόγος είναι απόλυτος, οι αντιφάσεις δεν είναι αποδεκτές.

Ανώτερος ηθικός σκοπός είναι η αναζήτηση της αυτό-ευτυχίας, ενώ ο εγωισμός να είναι μια αρετή με την οποία επιτυγχάνεται η αξιοποίηση των δυνατοτήτων του ανθρώπου με την επιδίωξη ορθολογικών στόχων.

Ο καθένας πρέπει «να ενδιαφέρεται για τα δικά του συμφέροντα» και να είναι «εγωιστής», με την έννοια ότι πρέπει να ωφελείται των δικών του ηθικών πράξεων. Ο εγωισμός, συνεπώς, δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος πρέπει να απομονώνεται από τους άλλους ή να παραμένει αδιάφορος απέναντί τους.

Αντίθετα, μια σωστή θεώρηση του εγωισμού απαιτεί από έναν άνθρωπο να αναγνωρίσει τον ρόλο των άλλων στη ζωή του και έπειτα, να τους αξιολογήσει κατάλληλα, ζώντας με σεβασμό στη ζωή των άλλων και σεβόμενος το δικαίωμα της ζωής και της ευτυχίας τους. Το αποτέλεσμα αυτής της φιλοσοφίας ήταν μια ζωή με λόγο, σκοπό και αυτοεκτίμηση (Peikoff, 1993).

Αντίθετη άποψη είναι η πρωταρχική ηθική υποχρέωση του ανθρώπου να υπηρετεί κάποια άλλη οντότητα εκτός από τον ίδιο, όπως ο Θεός ή η κοινωνία, με τίμημα την άρνηση της δικής του ευημερίας.

Η ουσία της ηθικής είναι ο αλτρουισμός, ο οποίος περιλαμβάνει κάποια μορφή αυτοθυσίας (Peikoff, 1993). Για την Rand, η άποψη αυτή αποτελούσε ολέθρια ιδέα συνολικά για την κοινωνία και τον άνθρωπο που ήταν θύμα της.

Αποτέλεσμα είναι η άρνηση της αξίας του ανθρώπου. Αποδεχόμενοι την ηθική του αλτρουισμού, έχουν ως μέλημα την αυτοθυσία και όχι την το πως να ζήσουν την ζωή τους (Rachels & Rachels, 2019).

Επιχειρήματα υποστήριξης του Αντικειμενισμού από την Rand

Η θεωρία της Rand ήρθε για να αμφισβητήσει το οικοδόμημα του σύγχρονου αμερικανικού τρόπου ζωής, την ϊουδαιο-χριστιανική θρησκεία, τον καπιταλισμό, τον κανόνα της θέλησης της πλειοψηφίας.

Στόχος της ήταν να προκαλέσει τον ηθικό αλτρουισμό -ηθική του σήμερα-. Υπερασπίστηκε τον Αντικειμενισμό με το επιχείρημα ότι ο άνθρωπος δικαιούται την προσωπική του ευτυχία και αυτήν πρέπει να την πετύχει μόνος του.

Δεν μπορεί κανείς να απαιτήσει από τους άλλους να παραιτηθούν της ζωής τους για να τον κάνουν ευτυχισμένο, αλλά και ούτε θα πρέπει να θέλει να αυτοθυσιαστεί για την ευτυχία των άλλων.

Θεωρούσε ανήθικο η αγάπη να τοποθετείται πάνω από τον εαυτό μας. Και όχι απλώς ανήθικο, αλλά και αδύνατο. Υποστήριξε ότι η φράση του Χριστού «αγαπάτε αλλήλους» σημαίνει να αγαπάς χωρίς κανένα κριτήριο, να αγαπάς ανεξάρτητα του αν οι άνθρωποι έχουν κάποια αξία ή αρετή.

Σύμφωνα, όμως, με τον Αντικειμενισμό, δεν αγαπάς τον καθένα αδιακρίτως αλλά αυτούς που το αξίζουν (Youtube, 2013). Το «μανιφέστο» της Rand ήταν μια ζωή με λογική, σκληρή εργασία, αυτοεκτίμηση και την προσωπική επιτυχία ως ανώτερο σκοπό της ζωής (Ayn Rand Institute, 2019).

Αντικειμενισμός και η κριτική που του ασκήθηκε

Κριτική υπέρ του Αντικειμενισμού
Η υπεράσπιση του «εγωισμού» της Ραντ και η απόρριψη του αλτρουισμού είναι μέρος του λόγου, τόσο της δημοτικότητας της ίδιας και του συγγραφικού της έργου στον γενικό αναγνώστη, όσο και της αντιδημοφιλίας της στους κύκλους των φιλοσόφων και άλλων διανοούμενων.

Οι υποστηρικτές της συνήθως ήταν οι «μαθητές» της και οι απλοί άνθρωποι που ανταποκρίνονταν θετικά στο έργο της Ραντ, διότι για πρώτη φορά βρήκαν μια ηθική δικαίωση για την επιδίωξη μιας δικής τους ζωής και την απελευθέρωση από τις «μη κερδισμένες ενοχές» (Badhwar & Long, 2020).

Κριτική κατά του Αντικειμενισμού

Από την άλλη πλευρά, οι αρνητικές κριτικές κατά του Αντικειμενισμού ήταν πολλές παραπάνω. Οι φιλόσοφοι ανταποκρίθηκαν αρνητικά στο έργο της, διότι εντόπισαν πολλές μεροληπτικές και απλοϊκές ερμηνείες φιλοσοφικών θέσεων. Οι επικριτές της αμφισβητούν, επίσης, την κατανόηση του αλτρουισμού ως αυτοθυσία και τον ισχυρισμό της ότι δεν υπάρχει σύγκρουση μεταξύ των λογικών συμφερόντων των ανθρώπων (Badhwar & Long, 2020).

Αν και η Ραντ υποστήριζε ότι ο Αντικειμενισμός ήταν ένα ολοκληρωμένο φιλοσοφικό σύστημα, ο φιλόσοφος Robert Bass υποστήριξε ότι οι κεντρικές της ηθικές ιδέες είναι ασυνεπείς και έρχονται σε αντίθεση με τις κεντρικές πολιτικές της απόψεις (Bass, 2006).

Ορισμένοι επικριτές ήταν και πρώην σπουδαστές του Nathaniel Branden Institute -το οποίο είχε δημιουργηθεί, με στόχο την προώθηση της φιλοσοφίας της Ραντ- οι οποίοι την κατηγόρησαν ότι τους καταπίεζαν πνευματικά και για υπερβολική λατρεία στο πρόσωπο της Rand (Gladstein, 2013).

Τέλος, λίγα πανεπιστήμια περιλαμβάνουν σήμερα τη Ραντ ή τον Αντικειμενισμό ως φιλοσοφική ειδικότητα ή τομέα έρευνας, ενώ πολλά τμήματα την απορρίπτουν ως φαινόμενο pop culture και όχι αντικείμενο σοβαρής μελέτης, διότι η ίδια παρουσίαζε το έργο της σε μη ακαδημαϊκά περιοδικά, χωρίς να αφήνει χώρο για κριτική, καθώς και με έλλειψη βιβλιογραφίας που να επικυρώνει την θεωρία της (Badhwar & Long, 2020).

Απόψεις περί Αντικειμενισμού και εγκυρότητα της θεωρίας

Η θεωρία του Αντικειμενισμού αποτελεί μια αμφιλεγόμενη θεωρία. Από την μια πλευρά, μπορεί η αθεΐα της Rand να προσέγγισε ορθά το γεγονός ότι η ηθική και η θρησκεία είναι δυο διαφορετικά αντικείμενα, ότι η ηθική είναι ζήτημα του ορθού λόγου και όχι της θρησκευτικής πίστης, αλλά κάποιες από τις απόψεις της βασίστηκαν απλά σε απαντήσεις της στις ερωτήσεις των αναγνωστών της και ποτέ δεν αφιέρωσε δημιουργικό χρόνο για να τις υπερασπιστεί έναντι των πιθανών αντιρρήσεων ή να τις συσχετίσει με τις απόψεις που εκφράζονται στα μυθιστορήματά της.

Τα φιλοσοφικά της δοκίμια στερούνταν αυτοκριτικής, λεπτομερούς ύφους της αναλυτικής φιλοσοφίας ή οποιασδήποτε σοβαρής προσπάθειας εξέτασης πιθανών αντιρρήσεων των απόψεών της. Το πολεμικό της ύφος, ο συχνά περιφρονητικός τόνος, ο δογματισμός και η λατρευτική συμπεριφορά πολλών από τους θαυμαστές της, υποδηλώνουν, επίσης, ότι η δουλειά της δεν αξίζει να ληφθεί σοβαρά υπόψη. (Badhwar & Long, 2020· Rachels & Rachels, 2019).

Η Ayn Rand προσπάθησε να πείσει το επιστημονικό και μη κοινό για την θεωρία του Αντικειμενισμού. Η σύνδεση του, όμως, με τον Ηθικό Εγωισμό απέδειξε ότι είναι μια θεωρία που αυθαιρετεί.

Όλοι οι άνθρωποι βρισκόμαστε στην ίδια θέση και αυτό αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς ρόλους που η ηθική πρέπει να λαμβάνει υπόψη, «τις ανάγκες των άλλων». Είναι ο βασικότερος λόγος που ο Ηθικός Εγωισμός είναι μια αποτυχημένη θεωρία και κατά συνέπεια συμπαρέσυρε και τον Αντικειμενισμό που υποστήριξε τις αρχές του (Rachels & Rachels, 2019).

Βιβλιογραφικές αναφορές

1. Ayn Rand Institute. (2015). Ayn Rand - Her Philosophy in Two Minutes. YouTube. Retrieved November 3, 2022, from youtube.com/watch?v=asery3UeBj4&ab_channel=AynRandInstitute.
2. Ayn Rand Institute. (2015). Εικόνα 1. Youtube. Retrieved November 4, 2022, from youtube.com/watch?v=asery3UeBj4&ab_channel=AynRandInstitute.
3. Ayn Rand Institute. (2019, June 7). Overview. AynRand.org. aynrand.org/ideas/overview/
4. Badhwar, N. K., & Long, R. T. (2016, September 19). Ayn Rand. Stanford Encyclopedia of Philosophy. Retrieved November 3, 2022, from plato.stanford.edu/archives/spr2019/entries/ayn-rand/#WhatEthiWhyDoWeNeedIt
5. Badhwar, N. K., & Long, R. T. (2020, July 13). Ayn Rand. Stanford Encyclopedia of Philosophy. Retrieved November 4, 2022, from plato.stanford.edu/entries/ayn-rand/#AynRandPhil
6. Bass, R. H. (2006). Egoism versus Rights. The Journal of Ayn Rand Studies, 7(2), 329–349. jstor.org/stable/41560316
7. Gladstein, M. (2013). Ayn Rand. Bloomsbury Publishing.
8. Österberg Jan. (2013). Self and others: A study of ethical egoism. Kluwer.
9. Peikoff, L. (1993). Objectivism: The philosophy of Ayn Rand. Meridian.
10. Rachels, J., & Rachels, S. (2019). The elements of moral philosophy. Mcgraw Hill Higher Education.
11. Rand, A. (1964). The Virtue of Selfishness. Signet.
12. Rand, A. (1997). Atlas shrugged. Penguin Publishing Group.
13. Rand, A., Peikoff, L., & Schwartz, P. (1990). The Voice of Reason: Essays in Objectivist thought. Penguin.
14. Shaver, R. (2019, January 15). Egoism. Stanford Encyclopedia of Philosophy. Retrieved November 3, 2022, from plato.stanford.edu/archives/spr2019/entries/egoism/
15. Sidgwick, H., & Rawls, J. (1981). The Methods of Ethics, 7th Edition (Hackett Classics) (7th ed.). Hackett Publishing Company.
16. YouTube. (2013). Ayn Rand συνέντευξη στον Mike Wallace. YouTube. Retrieved November 4, 2022
17. Λεξικό της κοινής νεοελληνικής. (n.d.). Copyright (C) 2006 Centre for the Greek Language. Retrieved November 3, 2022, from greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=%CE%B7%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%AE