Προσωποκεντρική και Νευροεπιστήμες: Η συμβολή της ψυχοθεραπείας στον ανθρώπινο εγκέφαλο

Σήμερα υπάρχει μια τάση έρευνας και διερεύνησης των επιδράσεων της ψυχοθεραπείας στην ανθρώπινη εγκεφαλική λειτουργία.

Πληθώρα ερευνητών καταλήγουν στο συμπέρασμα πως η ψυχοθεραπεία επηρεάζει τις εγκεφαλικές λειτουργίες, όπως την νευροπλαστικότητα, την μάθηση και την μνήμη, την νευρογένεση, την διάθεση και το συναίσθημα οδηγώντας στην βελτίωση της ψυχικής υγείας  του ατόμου.

Η ψυχοθεραπεία στο σύνολό της αποσκοπεί στο να προκαλέσει γνωσιακές, συναισθηματικές και συμπεριφορικές αλλαγές με πρώτο στόχο τον εγκέφαλο (Σεληνιωτάκη & Νέστορος 2017).

Στη σημερινή εποχή υπάρχει πλέον όλος ο εξειδικευμένος εξοπλισμός που απεικονίζει τόσο τις λειτουργίες του εγκεφάλου όπως η μαγνητική τομογραφία όσο και τεχνικές καταγραφής της ηλεκτρικής δραστηριότητας του εγκεφάλου.

Αυτός ο εξοπλισμός χρησιμοποιείται στην έρευνα και ειδικά στην μελέτη των επιδράσεων της ψυχοθεραπείας στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Η προσωποκεντρική ψυχοθεραπεία που θα δούμε εκτενέστερα σε αυτήν την εργασία έχει μελετηθεί όσον αφορά την θετική επίδραση που δημιουργεί στην εγκεφαλική λειτουργία του ατόμου(Lux &Wildbad 2010, Siliani et al 2013).  

Η ψυχοθεραπεία φαίνεται να έχει θετική επίδραση σε διαταραχές που φαίνεται να επηρεάζουν τον ιππόκαμπο και τον προμετωπιαίο φλοιό.

Έτσι έχουμε μείωση της υπερδραστηριότητας του δεξιού προμετωπιαίου φλοιού και του ιππόκαμπου στις φοβίες και εξισορρόπηση της υποαιμάτωσης του πρόσθιου προμετωπιαίου φλοιού και του πλαγίου προμετωπιαίου φλοιού στην κατάθλιψη (Linden, 2006).

Στην περιοχή του ιππόκαμπου έχει εντοπιστεί πως συντελείται η ενήλικη νευρογένεση όπου είναι οι διαδικασία κατά την οποία δημιουργούνται νέοι νευρώνες. Η αύξηση των νευρικών κυττάρων φέρει δημιουργία νέων συνάψεων του εγκεφάλου, διαδικασία που είναι μια  χρήσιμη προοπτική για μια περεταίρω γνωστική ανάπτυξη του ατόμου μέσω της μάθησης και της μνήμης, διαδικασίες στις οποίες στοχεύει η ψυχοθεραπεία (Purves et al, 2010).

Ωστόσο το χρόνιο στρες αυξάνει τα επίπεδα τη κορτικοστερόνης που επηρεάζει αρνητικά την νευρογένεση στον ιππόκαμπο. To ίδιο συμβαίνει και στην μείζονα καταθλιπτική διαταραχή, ο ιππόκαμπος παρουσιάζει έντονη δυσλειτουργία, γνωστικές ανεπάρκειες και μειωμένη νευρογένεση.

Η ενασχόληση με δραστηριότητες που μειώνουν το στρες όπως η ψυχοθεραπεία, προάγει την νευροπλαστικότητα μέσω της νευρογένεσης (Kempermann, Gast & Gage, 2002). Η αμυγδαλή εξελικτικά είναι υπεύθυνη για τον έλεγχο των πρωτογενών συναισθημάτων καθώς και στην μάθηση θετικών και αρνητικών συναισθημάτων που προέρχονται μέσα από την άμεση εμπειρία και το βίωμα (Crossman & Nearvy, 2003). Διάφορα δεδομένα έχουν δείξει την σημασία της αμυγδαλής στον φόβο και την επαγρύπνηση καθώς και την σημασία της σε διαταραχές διάθεσης όπως στην κατάθλιψη(Whalen et al, 2002). 

Η προσωποκεντρική προσέγγιση-βασικές έννοιες 

Η προσωποκεντρική είναι μια μη κατευθυντική προσέγγιση που στρέφει την προσοχή της στην έμφυτη τάση του ατόμου για την αυτοπραγμάτωσή του, είναι μια προσέγγιση κατά βάση θετική που εστιάζει στην υγεία αντί της ασθένειας.

Η αποτελεσματικότητα της θεραπείας μέσα από 70 χρόνια μακράς έρευνας χαρακτηρίζεται από την ποιότητα της σχέσης που παρέχεται από έναν θεραπευτή στο πλαίσιο μια ψυχολογικής σχέσης, οι ποιότητες αυτές έχουν να κάνουν με τρία χαρακτηριστικά:

1) την ικανότητα του θεραπευτή να δημιουργήσει και να διαχειριστεί ένα περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από άνευ όρων αποδοχή, που σημαίνει βαθύ σεβασμό για το βίωμα του άλλου και απουσία κριτικής και αξιολογικής στάσης

2) να έχει την ικανότητα να ακούει με ενσυναίσθηση που αφορά το να μπορεί να κατανοεί το εσωτερικό πλαίσιο της εμπειρίας του θεραπευόμενου και να μπορεί και να επικοινωνεί αυτήν την κατανόηση

3) να είναι αυθεντικός, να είναι σε επαφή με τις εσωτερικές του διεργασίες και να είναι αληθινός στην σχέση (Rogers 1857, 1959).

Η σχέση που χαρακτηρίζεται από τα τρία αυτά στοιχεία παρέχει ένα «ασφαλές» πλαίσιο εμπιστοσύνης όπου μπορεί το άτομο να εμπιστευτεί, να ελαττώσει τις άμυνες, να έρθει σε επαφή με μη γνωστές πλευρές του εαυτού, να χτίσει και να ανακαλύψει νέους τρόπους να ικανοποιεί τις ανάγκες του (Siliani et al, 2013). 

Η σημαντικότητα της έννοιας της «σχέσης» 

Η Προσωποκεντρική ψυχοθεραπεία εστιάζει στον παρόν της θεραπευτικής σχέσης έτσι όπως την αντιλαμβάνεται την εκάστοτε στιγμή ο θεραπευόμενος.

Η θεραπευτική σχέση επεξεργάζεται το «εδώ και τώρα» του θεραπευόμενου κάτι που τον βοηθά στην κατανόηση του εαυτού και των άλλων. Η σχέση (μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου) στην προσωποκεντρική προσέγγιση κρίνεται ύψιστης σημασία και βρίσκεται στην βάση της αποτελεσματικότητάς της.

Για την κατανόηση της σημαντικότητας της έννοιας της «σχέσης» και την σύνδεσή της με την Νευροεπιστήμη επισημαίνω πως ο Cazolino 2010 παραθέτει ότι ο εγκέφαλος είναι αποτέλεσμα των σχέσεων που το άτομο έχει κατά τα πρωταρχικά χρόνια της ζωής του με τους σημαντικούς άλλους (με τους φροντιστές, τους γονείς , τους δασκάλους κ.α).

Αυτές οι πρωταρχικές εμπειρίες και η ποιότητα των σχέσεων που το άτομο συνάπτει έχουν επίδραση στην μετέπειτα ζωή του ατόμου.

Το ίδιο πρεσβεύει και η θεωρία του δεσμού όπου αναφέρει πως η σχέση που αναπτύσσεται μεταξύ βρέφους και φροντιστή και οι εμπειρίες του βρέφους αυτήν την περίοδο της ζωής έχουν την μεγαλύτερη επίδραση στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και του μυαλού.

Οι τραυματικές εμπειρίες μπορούν να παρουσιάσουν μακροπρόθεσμες αρνητικές επιπτώσεις στην δομή του εγκεφάλου, οι οποίες να είναι υπεύθυνες για ψυχικές ροπές, όπως άγχος, διαταραχές διάθεσης και μνήμης (Solomon & Siegel, 2003). 

Συχνά λοιπόν άτομα που πάσχουν από κάποια ψυχική διαταραχή ή αντιμετωπίζουν κάποιο ψυχολογικό θέμα συχνά παρατηρείται να έχουν βιώματα από δύσκολες σχέσεις (απορριπτικές, αδιάφορες, με κριτική, χωρίς αποδοχή, με κακοποίηση και ενεργά τραύματα) με τους σημαντικούς άλλους στην ζωή τους. Αυτό έχει άμεση επίπτωση στην μη σωστή λειτουργία του εγκεφάλου τους.  

Η θεραπευτική σχέση έρχεται λοιπόν σε αυτό το σημείο να λειτουργήσει επανορθωτικά. Στόχος στην ψυχοθεραπευτική σχέση μέσω των θεραπευτικών συνθηκών της ενσυναίσθησης, της άνευ όρων αποδοχής και της αυθεντικότητας όπως περιγράφει αναλυτικά ο Rogers 1957, 1959, είναι η σύνθεση των νευρικών συστημάτων που εμπλέκονται σε γνωστικές, συναισθηματικές, αισθητικές και συμπεριφορικές δεξιότητες ώστε να επιτευχθεί μια «διόρθωση» του ασθενούς μέσα από την θεραπεία.

Η «διόρθωση» αυτή θα γίνει τόσο με κατεύθυνση κατακόρυφη από φλοιώδης σε υποφλοιώδης περιοχές καθώς και με κατεύθυνση οριζόντια από το ένα ημισφαίριο στο άλλο (Σεληνιωτάκη & Νέστορος 2017).

Στόχος επίσης η ψυχοθεραπεία να αλλάξει τις συνάψεις και τις συνδέσεις των νευρικών συστημάτων, να μειώσει την υπερδραστηριότητα της αμυγδαλής και του ιππόκαμπου με αποτέλεσμα να κάνει το άτομο να αισθάνεται ήρεμο και ασφαλές.  

Πάνω στην υποστήριξη των παραπάνω θέσεων ο Cozolino (p. 30) δήλωσε: "...η αποδοχή και ο σεβασμός που χαρακτηρίζει την εργασία του Carl Rogers είναι η ιδανική διαπροσωπική συνθήκη για την αρχική και μετέπειτα εξέλιξη του εγκεφάλου σε όλα τα στάδια της ζωής".  

Τι συμβαίνει στον εγκέφαλο ενός τυπικού πελάτη της προσωποκεντρικής κατεύθυνσης;
Πως λειτουργούν οι βασικές θεραπευτικές συνθήκες;

Η αποτελεσματικότητα της ψυχοθεραπευτικής σχέσης εξαρτάται πάνω στην ικανότητά της να προάγει διαδικασίες στους πελάτες οι οποίες αναπτύσσουν και τροποποιούν της νευρική δομή του εγκεφάλου και προάγουν την ενσωμάτωση των νευρικών συνδέσεων που είναι αποσυνδεδεμένα από το τραύμα και τις συναισθηματικές ανεπάρκειες(Siliani et al, 2013).  

Ενσυναίσθηση 

Στo Ροτζεριανό διαπροσωπικό πλαίσιο η υποστήριξη ενός θεραπευτή με ενσυναίσθηση θα μπορούσε να βιωθεί με ένα μεγάλο πλήθος συναισθημάτων.

Η ενσυναίσθηση φαίνεται πως είναι υπεύθυνη για την ενεργοποίηση των νευρικών συνδέσεων που συνδέονται με τα συναισθήματα, σε αυτήν την περίπτωση τα  συναισθήματα και οι αισθήσεις αρχίζουν να γίνονται προσβάσιμες και σε επανα- οργανώνονται από το ίδιο το άτομο. Αυτή η ταυτόχρονη προσέλκυση της γνωστικής και συναισθηματικής λειτουργίας που προσφέρεται μέσα από την ψυχοθεραπευτική σχέση μπορεί να παράγει ένα θετικό περιβάλλον για νευρολογικές αλλαγές (Cozolino 2010).

Η θεωρία της προσομοίωσης που διεξάχθηκε αναπαριστά το πως λειτουργεί η έννοια της ενσυναίσθησης στον εγκέφαλο, οι έρευνες αυτές έδειξαν την ενεργοποίηση των ίδιων νευρικών νευρώνων του εγκεφάλου όταν κάποιος βιώνει φυσικό πόνο με τον άλλο που τον παρατηρεί (Singer, 2004).Ο ανθρώπινος εγκέφαλος θεωρείται ένα κοινωνικό όργανο και οι ασφαλείς και υποστηρικτικές σχέσεις που διέπονται από ενσυναίσθηση και κατανόηση παρέχουν  στο άτομο το ιδανικό κλίμα για ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων και των δεξιοτήτων της μάθησης.

Η ενσυναισθητική σύνδεση στην θεραπευτική σχέση δημιουργεί ένα βιοχημικό περιβάλλον που προάγει την θετική νευροπλαστικότητα των κυττάρων (Cozolino 2006, 2010, Elliott & Zucconi 2009).

Η ικανότητα του να δυσδύει κανείς στο εσωτερικό πλαίσιο του άλλου (ενσυναίσθηση), να ξεπερνά με άλλα λόγια το εγώ του, δεν βοηθά μόνο στην ανάπτυξη ικανοποιητικών σχέσεων στην ζωή του ατόμου αλλά η κοινωνική Νευροεπιστήμη έχει δείξει ότι με αυτόν τον τρόπο ενεργοποιούνται οι νευρώνες του εγκεφάλου (Decety & Grèzes 2008).  

Άνευ όρων αποδοχή 

Άνευ όρων αποδοχή σημαίνει ότι όλες οι εμπειρίες του ατόμου γίνονται αποδεκτές από τον θεραπευτή. Η άνευ όρων αποδοχή εμπεριέχει συναισθήματα νοιαξίματος, ζεστασιάς, σεβασμού και ενδιαφέροντος για τον πελάτη (Rogers 1957, 1959). Η ικανότητα του θεραπευτή να αποδέχεται και να σε σέβεται τον θεραπευόμενο είναι μια ακόμη από την τρεις συνθήκες του Rogers. 

Το αίσθημα του να νιώθει κανείς αποδεκτός και ότι τον σέβονται είναι σημαντικό στις σχέσεις, ενώ τελευταία ευρήματα στις νευροεπιστήμες, παρέχουν στοιχεία για το πόσο ζημιογόνα είναι για το μυαλό μιας και το σώμα το να είμαστε αντικείμενα κρίσης.

Για παράδειγμα πρόσφατες νευροαπεικονίσεις ερευνών έχουν δείξει πως τα ίδια ενεργά δίκτυα που εμπλέκονται κατά την διάρκεια της εμπειρίας του φυσικού πόνου εμπλέκονται και όταν κανείς βιώνει κοινωνικό πόνο, όταν δηλαδή νιώθει πως οι άλλοι τον απορρίπτουν ή τον κρίνουν άσχημα(Eisenberger, 2012). Αν υποθέσουμε πως η ψυχοθεραπεία είναι μια εμπειρία μάθησης, η νευροεπιστήμη θα μπορούσε να δώσει σε εμάς επιπλέον στοιχεία για το πως ο φόβος της επίκρισης και του αποκλεισμού από τις κοινωνικές ομάδες  εμποδίζει την διαδικασία μάθησης και προσαρμογής του ατόμου (Elizuya & Rochlofs 2005).

O πελάτης που βιώνει άνευ όρων αποδοχή σταδιακά ηρεμεί και αντιμετωπίζει το άγχος του λόγω της επίδρασης που ασκεί η ήρεμη και γεμάτο αποδοχή στάση του θεραπευτή. Οι νευρώνες αντιδρούν καθρεφτίζοντας την στάση του θεραπευτή(Lux & Wildbad, 2010). 

Αυθεντικότητα 

Η μη αυθεντικότητα ή αλλιώς ασυμφωνία σημαίνει πως οι σημαντικές εμπειρίες διαστρεβλώνονται ή αρνούνται ή συμβολοποιούνται με έναν μη ακριβή τρόπο. Aυτή η συνθήκη δημιουργεί το έδαφος για ψυχιατρικές διαταραχές (Lux & Wildbad, 2010).

Με νευροψυχολογικούς όρους η ασυμφωνία δημιουργεί ασυμφωνία μεταξύ του συμπαθητικού και παρασυμπαθητικού συστήματος(LeDoux, 2002).

Η προσωποκεντρική ψυχοθεραπεία στοχεύει στο να διευκολύνει την διαδικασία της συμφωνίας και της αυθεντικότητας του θεραπευόμενου. Αυτό σημαίνει πως οι εμπειρίες συμβολοποιούνται πιο ακριβής και ενσωματώνονται στην έννοια του εαυτού. Αυτό προϋποθέτει την αυθεντικότητα του θεραπευτή, διότι η αυθεντικότητα και η συμφωνία του θεραπευτή μεταδίδονται κατά κάποιο τρόπο και στον θεραπευόμενο.

Η αυθεντικότητα επηρεάζει την θεραπευτική επικοινωνία. Αυτό σημαίνει πως ο θεραπευτής δεν κρύβεται πίσω από το ρόλο του ως ειδικός αλλά αντιμετωπίζει τον πελάτη σαν να βρίσκεται στην θέση του. Η έλλειψη αυθεντικότητας από τον πελάτη είναι μεγάλη απειλή για την θεραπευτική σχέση(Natiello, 2001).

Η αυθεντικότητα εγείρει εμπιστοσύνη, η εμπιστοσύνη αυξάνει τα επίπεδα ωκυτοκίνης και φέρνει αλλαγές στους νευροδιαβιβαστές του ατόμου. Αυτή η εμπιστοσύνη κάνει το άτομο να μπορεί πιο εύκολα να αποκαλύψει εμπειρίες στον θεραπευτή. Τα ίδια επίπεδα ωκυτοκίνης αυξάνονται και στον θεραπευτή κάτι που έχει επίδραση στην θεραπευτική του ικανότητα και αποτελεσματικότητα(Lux & Wildbad, 2010).  

Ανακεφαλαιώνοντας η εποικοδομητική αλλαγή της προσωπικότητας στην κατεύθυνση του «πλήρως λειτουργικού προσώπου»( Rogers 1961) κατορθώνεται από της χρησιμοποίηση των βασικών θεραπευτικών συνθηκών της αυθεντικότητας, της άνευ όρων αποδοχής και της ενσυναίσθησης.

Αυτές οι αρχές είναι ιδιαίτερα αλληλένδετες και στην πραγματικότητα δεν διαχωρίζεται η μία από την άλλη. «Αυτές κατανοούνται ως τριάδα, αχώριστη, ουσιώδη και αμοιβαία η μία με την άλλη» (Natiello, 2001, p. 6). Με την δύναμη της ενότητας φαίνεται να επιδρούν και στις εγκεφαλικές λειτουργίες του ατόμου και να αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί εγκεφαλικά ο άνθρωπος.

Η θεραπευτική στάση του θεραπευτή και η ποιότητα της θεραπευτικής σχέσης είναι αυτή που θα επιφέρει μια εποικοδομητική αλλαγή στην προσωπικότητα του ατόμου και θα τροποποιήσει τις εγκεφαλικές λειτουργίες, τις συνάψεις και τις συνδέσεις του εγκεφάλου, με αποτέλεσμα το άτομο να νιώσει ασφαλή και γεμάτο εμπιστοσύνη στο να δουλέψει τις διαστρεβλώσεις , τις φοβίες και τα απειλητικά του συναισθήματα.

Αναμφισβήτητα η επιστήμη της Νευροβιολογίας, με την μελέτη των εγκεφαλικών λειτουργιών και τα ερευνητικά δεδομένα στο τομέα αυτό, έρχεται να προσθέσει και να ισχυροποιήσει την συμβολή της ψυχοθεραπείας και την αποτελεσματικότητα της, στην αποκατάσταση, αυτοβελτίωση και την εξέλιξη του ατόμου.  

Βιβλιογραφία Eλληνική: 
Σεληνιωτάκη, Θ. & Νέστορος, Ι. (2017). Το Νευροεπιστημονικό υπόβαθρο της ψυχοθεραπείας: Μηχανισμοί και εγκεφαλικές δομές που επηρεάζονται από την ψυχοθεραπευτική διαδικασία. ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ 22(2), 1-14  

Βιβλιογραφία Αγγλική: 
Crossman,A., R., & Nearvy, D. (2003). Νευροανατομία:εικονογραφημένο εγχειρίδιο. Αθήνα: Eπιστημονικές εκδόσεις Παρισιανού Α.Ε 

Cozolino, L. (2006). The Neuroscience of Human Relationship. Attachment and the Developing Social Brain. N.Y. N.Y., Norton & Co.  

Cozolino, L.J. (2010). The Neuroscience of Psychotherapy. Healing the social brain. 2nd ed., N.Y. London, W. W Norton & Co.  

Decety J, Grèzes J. The power of simulation: imagining one's own and other's behavior. Brain Research. 2006 Mar 24;1079(1):4-14 

Elliott, R., Zucconi, A. (2009). Organization and Conceptual Framework for Practice-Based Research on the Effectiveness of Psychotherapy and Psychotherapy Training. In M. Barkham, G. Hardy, & J. Mellor-Clark (Eds.). A core approach to delivering practice-based evidence in counselling and the psychological therapies. Chicester, UK: Wiley & Sons.  

Eisenberger, N. I. (2012). The pain of social disconnection: Examining the shared neural underpinnings of physical and social pain. Nature Reviews Neuroscience. 

Elizuya, B., Rochlofs, K. ( 2005). Cortisol –Induced Impairments of Working Memory Requires Acute Sympathetic Activation Behavior. Neuroscience, 119, 98-103.  

Kempermann, G., Gast,D., Gage., F. (2002). Neuroplasticity in old age: sustained fivefold induction of hippocampal neurogenesis by long term environmental. Annals of Neurology, 52 (2), 135-143 

 LeDoux, J.(2002). synaptic self. New York: Penguin putnam 

Linden, D. (2006). How psychotherapy changes the brain- the contribution of functional  neuroimaging. Molecular psychiatry, 11, 528-538 

https://www.nature.com/articles/4001816.pdf 

Lux, M. Wildbad, B. (2010). The magic of encounter: The person centered approach and neurosciences. In person centered and experiential psychotherapies, volume 9 No 4, 275-289 

Merck Man 18th ed.( 2011). Cur. Med. Diagn. and Treatment 5th Ed. 

Natiello, P.(2001). The person centered approach: a passionate presence. Ross-on.wye, UK: PCCS 

Purves, D et al. (2010). Νευροεπιστήμη. Αθήνα: Επιστημονικές εκδόσεις Παρισιανού Α.Ε