Συνεξάρτηση: Μια Συστημική Προσέγγιση στη Δυναμική των Σχέσεων

Ακρόαση άρθρου......

Η συνεξάρτηση αποτελεί ένα από τα πιο σύνθετα φαινόμενα στον χώρο της ψυχολογίας των σχέσεων.

Ο όρος, που εμφανίστηκε αρχικά στη δεκαετία του 1980 μέσα από την εργασία με οικογένειες που επηρεάζονταν από την εξάρτηση, έχει εξελιχθεί σε ένα ευρύτερο πλαίσιο κατανόησης των δυσλειτουργικών δυναμικών σχέσεων.

Η συνεξάρτηση δεν αφορά απλώς στην «εξάρτηση από άλλον άνθρωπο», αλλά αντιπροσωπεύει ένα πολύπλοκο σύστημα συμπεριφορών, πεποιθήσεων και συναισθημάτων που διαμορφώνουν τον τρόπο που ένα άτομο αλληλεπιδρά με τον κόσμο γύρω του.

Από τη σκοπιά της συστημικής προσέγγισης, η συνεξάρτηση δεν μπορεί να κατανοηθεί ως ένα μεμονωμένο χαρακτηριστικό ενός ατόμου, αλλά ως αναπόσπαστο κομμάτι των σχέσεων και των συστημάτων στα οποία το άτομο συμμετέχει. Η οπτική αυτή μας προσφέρει μια πιο ολοκληρωμένη κατανόηση του φαινομένου και ανοίγει νέους δρόμους για την παρέμβαση και τη θεραπεία.

Ορισμός και Χαρακτηριστικά της Συνεξάρτησης

Η συνεξάρτηση μπορεί να οριστεί ως ένα μοτίβο συμπεριφοράς και στάσης ζωής που χαρακτηρίζεται από υπερβολική εστίαση στις ανάγκες, τα συναισθήματα και τα προβλήματα άλλων ανθρώπων, συχνά εις βάρος των αναγκών και της ευημερίας του ατόμου.

Το συνεξαρτημένο άτομο τείνει να αντλεί την αίσθηση της ταυτότητας και της αξίας του από τη σχέση του με άλλους, ειδικά με κοντινούς άλλους που αντιμετωπίζουν προβλήματα ή δυσκολίες.

Τα κύρια χαρακτηριστικά της συνεξάρτησης περιλαμβάνουν:

• Την ανάληψη ευθύνης για τα συναισθήματα και τις πράξεις άλλων
• Τη δυσκολία στη θέσπιση και διατήρηση υγιών ορίων, την τάση για έλεγχο των καταστάσεων και των ανθρώπων
• Τη χαμηλή αυτοεκτίμηση που συχνά καλύπτεται από υπερπροστατευτικές συμπεριφορές· και
• Την τάση να αγνοεί ή να υποτιμά τις δικές του ανάγκες. 

Επιπλέον, το συνεξαρτημένο άτομο συχνά εκδηλώνει άγχος απέναντι στη σύγκρουση και προσπαθεί να αποφύγει την αντιπαράθεση με κάθε τρόπο.

Η συνεξάρτηση εκδηλώνεται συχνότερα σε σχέσεις όπου υπάρχει κάποια μορφή εξάρτησης ή δυσλειτουργίας. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει σχέσεις με άτομα που παλεύουν με εξαρτήσεις από ουσίες, ψυχικές ασθένειες, συμπεριφορικά προβλήματα.

Η συνεξάρτηση μπορεί να εμφανιστεί σε διάφορα είδη σχέσεων, περιλαμβανομένων των ρομαντικών σχέσεων, των οικογενειακών σχέσεων, των φιλιών, και ακόμα και των επαγγελματικών σχέσεων.

Η Συστημική Προσέγγιση στη Συνεξάρτηση

Η συστημική θεωρία προσφέρει μια ιδιαίτερα πλούσια οπτική για την κατανόηση της συνεξάρτησης. Σύμφωνα με τη συστημική, κάθε άτομο αποτελεί μέρος διαφόρων συστημάτων - οικογενειακών, κοινωνικών, εργασιακών - και η συμπεριφορά του δεν μπορεί να κατανοηθεί ανεξάρτητα από αυτά τα συστήματα. Η συνεξάρτηση, επομένως, δεν είναι μια ατομική διαταραχή, αλλά ένα σύμπτωμα δυσλειτουργικών μοτίβων που εντοπίζεται εντός των σχέσεων.

Στη συστημική οπτική, η συνεξάρτηση αναπτύσσεται και διατηρείται μέσω κυκλικών αλληλεπιδράσεων. Για παράδειγμα, όταν ένα άτομο αναλαμβάνει υπερβολική ευθύνη για την ευημερία ενός άλλου, μπορεί να ενθαρρύνει τη συνέχιση της εξαρτητικής ή ανεύθυνης συμπεριφοράς του άλλου. Αυτό, με τη σειρά του, ενισχύει την πεποίθηση του συνεξαρτημένου ατόμου ότι είναι απαραίτητο και ότι χωρίς τη δική του παρέμβαση, ο άλλος θα αντιμετωπίσει καταστροφικές συνέπειες.

Η έννοια της ομοιόστασης είναι κεντρική στη συστημική κατανόηση της συνεξάρτησης. Τα συστήματα τείνουν να διατηρούν μια ισορροπία, ακόμα και όταν αυτή η ισορροπία είναι δυσλειτουργική.

Η συνεξαρτημένη σχέση μπορεί να παρέχει μια μορφή σταθερότητας για όλα τα εμπλεκόμενα μέρη, παρόλο που αυτή η σταθερότητα βασίζεται σε ανθυγιεινές δυναμικές. Το συνεξαρτημένο άτομο αντλεί αίσθηση σκοπού και αξίας από τον ρόλο του ως «σωτήρα» ή «φροντιστή», ενώ το άτομο με τη δυσλειτουργία αποφεύγει τις φυσικές συνέπειες των πράξεών του.

Συχνά, τα συνεξαρτημένα μοτίβα μεταδίδονται από γενιά σε γενιά μέσω των οικογενειακών συστημάτων. Ένα παιδί που μεγαλώνει σε ένα οικογενειακό σύστημα όπου η συνεξάρτηση είναι το κυρίαρχο μοτίβο, μαθαίνει ότι η αξία του συνδέεται με την ικανότητά του να φροντίζει άλλους και να θυσιάζει τις δικές του ανάγκες.

Το Τρίγωνο του Karpman και η Συνεξάρτηση

Ένα από τα πιο χρήσιμα εργαλεία για την κατανόηση των δυναμικών της συνεξάρτησης είναι το Δραματικό Τρίγωνο του Stephen Karpman, που αναπτύχθηκε το 1968.

Το τρίγωνο αυτό περιγράφει τρεις βασικούς ρόλους που τα άτομα αναλαμβάνουν σε δυσλειτουργικές σχέσεις: τον Θύτη, το Θύμα και τον Σωτήρα.

Ο Θύτης είναι αυτός που κατηγορεί, επικρίνει, ελέγχει και τιμωρεί. Αυτός ο ρόλος χαρακτηρίζεται από μια κυριαρχική στάση. Ο Θύτης συχνά πιστεύει ότι γνωρίζει τι είναι καλύτερο για τους άλλους και προσπαθεί να τους αναγκάσει να συμμορφωθούν με τις προσδοκίες του. Στο πλαίσιο της συνεξάρτησης, ο Θύτης μπορεί να είναι το άτομο που ασκεί συναισθηματικό ή ψυχολογικό έλεγχο, χρησιμοποιώντας την ενοχή, τον φόβο ή την απειλή για να επιτύχει τη συμμόρφωση.

Το Θύμα αισθάνεται αδύναμο και ανίσχυρο να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις της ζωής. Αυτός ο ρόλος χαρακτηρίζεται από την τάση να αποφεύγει την ευθύνη και να αναζητά την ανακούφιση και τη βοήθεια από άλλους. Στις συνεξαρτητικές σχέσεις, το Θύμα συχνά παρουσιάζει τον εαυτό του ως αδύναμο να αλλάξει ή να βελτιώσει την κατάστασή του, ενθαρρύνοντας έτσι άλλους να αναλάβουν ευθύνη για τη ζωή του. 

Ο Σωτήρας αισθάνεται υπεύθυνος για τη διάσωση των άλλων από τα προβλήματά τους. Αυτός ο ρόλος χαρακτηρίζεται από την ανάγκη να αισθάνεται χρήσιμος και απαραίτητος. Ο Σωτήρας παρεμβαίνει συχνά χωρίς να του ζητηθεί, παρέχοντας λύσεις, συμβουλές ή βοήθεια που τελικά διαιωνίζουν την εξάρτηση του Θύματος. Στις συνεξαρτημένες σχέσεις, ο Σωτήρας είναι συχνά το συνεξαρτημένο άτομο που αντλεί αίσθηση ταυτότητας και αξίας από την παροχή βοήθειας.

Το κρίσιμο χαρακτηριστικό του Τριγώνου του Karpman είναι ότι οι ρόλοι είναι ρευστοί και τα άτομα μπορούν να μετακινούνται από τον έναν ρόλο στον άλλον μέσα στην ίδια σχέση ή ακόμα και μέσα στην ίδια συνομιλία. Για παράδειγμα, ένας Σωτήρας μπορεί να γίνει Θύτης όταν δεν εκτιμηθεί η προσπάθειά του.

Η δυναμική του τριγώνου διαιωνίζεται επειδή κάθε ρόλος χρειάζεται τους άλλους δύο για να υπάρξει. Ο Σωτήρας χρειάζεται ένα Θύμα για να σώσει και έναν Θύτη που αποτελεί απειλή. Το Θύμα χρειάζεται έναν Σωτήρα για να το βοηθήσει και έναν Θύτη για να δικαιολογήσει την αδυναμία του. Ο Θύτης χρειάζεται ένα Θύμα για να ελέγξει και έναν Σωτήρα για να παρέμβει και να δικαιολογήσει την επιθετικότητά του.

Αιτιολογία και Ανάπτυξη της Συνεξάρτησης

Η ανάπτυξη της συνεξάρτησης είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο που μπορεί να κατανοηθεί καλύτερα μέσω της συστημικής οπτικής. Οι ρίζες της συνεξάρτησης συχνά εντοπίζονται στα πρώιμα οικογενειακά συστήματα, όπου το παιδί μαθαίνει ότι η αξία του συνδέεται με την ικανότητά του να φροντίζει άλλους ή να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των άλλων.

Στις δυσλειτουργικές οικογένειες, τα παιδιά συχνά αναλαμβάνουν ρόλους που δεν είναι κατάλληλοι για την ηλικία τους. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει τη φροντίδα των γονέων τους, την ανάληψη ευθύνης για τα συναισθήματα άλλων μελών της οικογένειας, ή την προσπάθεια να διατηρήσουν την οικογενειακή αρμονία. Αυτοί οι ρόλοι μπορούν να οδηγήσουν στην ανάπτυξη συνεξαρτημένων μοτίβων.

Η θεωρία της προσκόλλησης προσφέρει επίσης πολύτιμες γνώσεις για την κατανόηση της συνεξάρτησης. Τα παιδιά που αναπτύσσουν ανασφαλή προσκόλληση με τους φροντιστές τους μπορεί να μάθουν ότι η αγάπη και η προσοχή είναι υπό όρους και ότι πρέπει να κερδίσουν την αγάπη μέσω της υπερβολικής φροντίδας προς τους άλλους. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε ενήλικες σχέσεις όπου το άτομο αναζητά διαρκώς επιβεβαίωση και αποδοχή μέσω της φροντίδας των άλλων.

Τα τραυματικά βιώματα κατά την παιδική ηλικία, περιλαμβανομένης της κακοποίησης, της παραμέλησης, ή της έκθεσης σε ενδοοικογενειακή βία, μπορούν επίσης να συμβάλουν στην ανάπτυξη της συνεξάρτησης. Αυτά τα βιώματα μπορούν να οδηγήσουν σε μια βαθιά αίσθηση ανασφάλειας και χαμηλής αυτοεκτίμησης, που με τη σειρά της μπορεί να εκδηλωθεί ως ανάγκη για έλεγχο και υπερπροστασία στις ενήλικες σχέσεις.

Συνέπειες της Συνεξάρτησης

Οι συνέπειες της συνεξάρτησης είναι εκτεταμένες και επηρεάζουν όχι μόνο το συνεξαρτημένο άτομο, αλλά και όλο το σύστημα σχέσεων στο οποίο συμμετέχει. Για το συνεξαρτημένο άτομο, οι συνέπειες μπορεί να περιλαμβάνουν χρόνια άγχος και κατάθλιψη, χαμηλή αυτοεκτίμηση, αίσθηση κενότητας ή απώλεια ταυτότητας. Η διαρκής εστίαση στις ανάγκες των άλλων μπορεί να οδηγήσει σε αγνόηση των δικών του φυσικών, συναισθηματικών και πνευματικών αναγκών.

Η συνεξάρτηση μπορεί επίσης να οδηγήσει σε φυσικές συνέπειες, καθώς το χρόνιο στρες και η αγνόηση της προσωπικής φροντίδας μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά την υγεία. Τα συνεξαρτημένα άτομα συχνά εμφανίζουν συμπτώματα όπως αϋπνία, πονοκεφάλους, γαστρεντερικά προβλήματα, και άλλα σωματικά συμπτώματα που σχετίζονται με το στρες.

Στις σχέσεις, η συνεξάρτηση μπορεί να δημιουργήσει μια δυναμική όπου η πραγματική οικειότητα και η αυθεντική σύνδεση περιορίζονται. Όταν ένα άτομο αναλαμβάνει υπερβολική ευθύνη για τα συναισθήματα και τις πράξεις του άλλου, και οι δύο εταίροι στερούνται την ευκαιρία για αυθεντική επικοινωνία και αλληλεπίδραση.

Για τα άτομα που βρίσκονται σε σχέσεις συνεξάρτησης(ερωτικές, γονεϊκές), οι συνέπειες μπορεί να περιλαμβάνουν την παρεμπόδιση της προσωπικής ανάπτυξης και αυτονομίας. Όταν κάποιος αναλαμβάνει διαρκώς την ευθύνη για τα προβλήματα και τις ανάγκες ενός άλλου ατόμου, αυτό το άτομο μπορεί να μην αναπτύξει τις δεξιότητες και την αυτοπεποίθηση που χρειάζεται για να χειριστεί τη ζωή του ανεξάρτητα.

Θεραπευτικές Παρεμβάσεις και Μεθοδολογίες

Η θεραπευτική αντιμετώπιση της συνεξάρτησης από συστημική σκοπιά απαιτεί μια ολοκληρωμένη προσέγγιση που λαμβάνει υπόψη όχι μόνο το άτομο, αλλά και το ευρύτερο πλαίσιο των σχέσεων και των συστημάτων στα οποία συμμετέχει. Η παραδοσιακή ατομοκεντρική θεραπεία, αν και χρήσιμη, δεν μπορεί από μόνη της να αντιμετωπίσει την πολυπλοκότητα των συστημικών δυναμικών που διαιωνίζουν τη συνεξάρτηση.

Η οικογενειακή θεραπεία αποτελεί έναν από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους αντιμετώπισης της συνεξάρτησης, καθώς επιτρέπει την εξέταση και την τροποποίηση των μοτίβων αλληλεπίδρασης που συντηρούν το πρόβλημα. Μέσω της οικογενειακής θεραπείας, τα μέλη του συστήματος μπορούν να αναγνωρίσουν τους ρόλους που έχουν αναλάβει και να εξερευνήσουν νέους τρόπους σχετίζεσθαι που προάγουν την υγιή αλληλεξάρτηση αντί της δυσλειτουργικής συνεξάρτησης.

Συμπεράσματα: Προς μια Ολοκληρωμένη Κατανόηση της Συνεξάρτησης

Η συστημική προσέγγιση στη συνεξάρτηση μας προσφέρει μια πλούσια και πολυδιάστατη κατανόηση ενός φαινομένου που για πολλά χρόνια αντιμετωπιζόταν κυρίως ως μια έκφραση ατομικής δυσκολίας. Μέσω αυτής της οπτικής, αναγνωρίζουμε ότι η συνεξάρτηση δεν είναι απλώς ένα ατομικό χαρακτηριστικό αλλά ένα σύνθετο προϊόν συστημικών αλληλεπιδράσεων και παραγόντων που περιλαμβάνουν οικογενειακές δυναμικές, πολιτισμικές νόρμες, και κοινωνικές πιέσεις. Αντί να εστιάζουμε αποκλειστικά στη «θεραπεία» του συνεξαρτημένου ατόμου, πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη ολόκληρο το πλαίσιο των σχέσεων και να εργαζόμαστε για την αλλαγή των δυσλειτουργικών μοτίβων αλληλεπίδρασης. Αυτό μπορεί να σημαίνει εργασία με ζευγάρια, οικογένειες, ή ακόμα και οργανισμούς και κοινότητες.

Επιπλέον, η συστημική προσέγγιση μας υπενθυμίζει ότι η ανάκαμψη από τη συνεξάρτηση δεν είναι μια γραμμική διαδικασία που οδηγεί σε μια «τέλεια» κατάσταση ανεξαρτησίας. Αντίθετα, είναι μια συνεχής διαδικασία εξισορρόπησης μεταξύ της αυτονομίας και του σχετίζεσθαι, μεταξύ της φροντίδας του εαυτού και της φροντίδας για τους άλλους. Ο στόχος δεν είναι η εξάλειψη όλων των μορφών αλληλεξάρτησης, αλλά η ανάπτυξη υγιών και ισορροπημένων τρόπων σχετίζεσθαι.

Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι η συνεξάρτηση, παρά τις δυσκολίες που προκαλεί, συχνά προέρχεται από μια βαθιά ανθρώπινη ανάγκη για σύνδεση και φροντίδα.

Τα άτομα που αναπτύσσουν συνεξαρτημένα μοτίβα είναι συχνά άτομα με μεγάλη ικανότητα για ενσυναίσθηση και αγάπη. Ο θεραπευτικός στόχος δεν είναι να καταπιέσουμε αυτές τις θετικές ιδιότητες, αλλά να τις κατευθύνουμε με τρόπους που προάγουν την υγεία και την ευημερία όλων των εμπλεκομένων.

Μέσω μιας συστημικής κατανόησης της συνεξάρτησης, μπορούμε να αναπτύξουμε πιο αποτελεσματικές παρεμβάσεις που όχι μόνο βοηθούν τα άτομα να ανακάμψουν από τις δυσλειτουργικές δυναμικές, αλλά και να δημιουργήσουν πιο υγιή και ισορροπημένα συστήματα σχέσεων.

Βιβλιογραφία

Bacon, I., McKay, E., Reynolds, F., & McIntyre, A. (2020). The lived experience of codependency: An interpretative phenomenological analysis. International Journal of Mental Health and Addiction, 18(3), 754-771.

Robinson, R. (2025). Systemic family therapy through the eyes of a clinical psychology trainee in 2024: History, context and clinical application. Human Systems: The Journal of Therapy, Consultation & Training, 36(1), 12-28.

Συγγραφή - Επιμέλεια Άρθρου

Ισμήνη Λυμτσιούλη - Ψυχολόγος

Ισμήνη Λυμτσιούλη: έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology

Οι πληροφορίες που αναφέρονται στον επαγγελματικό κατάλογο ειδικών παρέχονται από τους ίδιους τους ειδικούς, κατά την εγγραφή τους στο σύστημα. Όταν βλέπετε την ένδειξη «έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology”, σημαίνει ότι το Psychology έχει ελέγξει, με email, τηλεφωνικά ή/και με λήψη των σχετικών εγγράφων, τα ακόλουθα στοιχεία:

• Ότι ο ειδικός είναι υπαρκτό πρόσωπο.
• Ότι τα πτυχία οι τίτλοι και οι εξειδικεύσεις που αναφέρει είναι αληθινά.
• Ότι οι πληροφορίες που αναφέρει ισχύουν.

Ψυχολόγος/Ψυχοθεραπεύτρια με εξειδίκευση στη Συστημική Θεραπεία και Συμβουλευτική

2170005353

Δείτε όλα τα άρθρα Σελίδα ειδικού