Συμβουλευτική: Δεξιότητες αντανάκλασης συναισθημάτων

Η αντανάκλαση ή αλλιώς το καθρέφτισμα των συναισθημάτων αντιπροσωπεύει πιθανώς τη βασική δεξιότητα της ενεργητικής ακρόασης.

Για τους σκοπούς του άρθρου, ο όρος βοηθός θα αναφέρεται σε όλους όσοι χρησιμοποιούν δεξιότητες συμβουλευτικής ως επαγγελματίες ή οιονεί σύμβουλοι στα πλαίσια των βασικών επαγγελματικών τους ρόλων που δεν έχουν συμβουλευτικό χαρακτήρα, στα πλαίσια εθελοντικής εργασίας σε υπηρεσίες συμβουλευτικής και βοήθειας, ή σε δίκτυα υποστήριξης ομηλίκων/συναδέλφων. 

Ο όρος βοηθούμενος χρησιμοποιείται για τα αναρίθμητα άτομα με τα οποία αλληλεπιδρούν οι βοηθοί όταν χρησιμοποιούν δεξιότητες συμβουλευτικής. Κάποια από αυτά τα άτομα μπορεί να αναφέρονται και ως «πελάτες» ή «συμβουλευόμενοι». Και βέβαια, όπως ακριβώς ο βασικός ρόλος των βοηθών δεν είναι ο ρόλος του συμβούλου, έτσι και οι συμβουλευόμενοι/βοηθούμενοι ή πελάτες μπορεί να έχουν άλλους βασικούς ρόλους, όπως μαθητές, φοιτητές, ασθενείς, κάτοικοι, νέοι, ηλικιωμένοι, συνάδεφοι και συνομήλικοι.

Αναγνώριση συναισθημάτων

Προϋπόθεση για την αντανάκλαση των συναισθημάτων αποτελεί η αναγνώριση ή διάκριση των συναισθημάτων. Μερικές φορές οι άνθρωποι λένε «νιώθω», ενώ εννοούν «σκέπτομαι». Για παράδειγμα, η δήλωση «Νιώθω ότι η ισότητα μεταξύ των δύο φύλων είναι απαραίτητη» περιγράφει μια σκέψη και όχι ένα συναίσθημα. Από την άλλη μεριά, η δήλωση «Θυμώνω με την άνιση αντιμετώπιση των δύο φύλων» περιγράφει ένα συναίσθημα.

Είναι σημαντικό λοιπόν να μπορούν οι βοηθοί να διακρίνουν ανάμεσα στις σκέψεις και στα συναισθήματα των βοηθούμενων εάν θέλουν να γίνουν επιδέξιοι στην ακριβή κατανόηση των συναισθημάτων. Στη συνέχεια παρουσιάζονται ορισμένοι τρόπο αναγνώρισης των συναισθημάτων.

Σωματικά μηνύματα:

Ο βοηθός μπορεί να καταλάβει πολλά για το πώς αισθάνονται οι βοηθούμενοί του και μόνο κοιτάζοντάς τους. Για παράδειγμα, οι βοηθούμενοι μπορεί να έρθουν για βοήθεια έχουντας κουρασμένη, ανήσυχη ή χαρούμενη όψη. Μπορεί να βυθιστούν στην καρέκλα ή να καθίσουν ευθυτενείς. Κάποιες φορές επίσης στέλνουν αντιφατικά μηνύματα. Σε τέτοιες περιπτώσεις τα σωματικά μηνύματα είναι πιο σημαντικά από τα λεκτικά.

Φωνητικά μηνύματα:

Ο βοηθός μπορεί να αντλήσει πολλές πληροφορίες σχετικά με την ένταση των συναισθημάτων των βοηθούμενων από τον τόνο και το ύφος της φωνής τους. Για παράδειγμα, οι βοηθούμενοι που δεν έχουν καλή επαφή με τα συναισθήματά τους μπορεί να μιλούν με επίπεδη και απόμακρη φωνή.

Λέξεις και φράσεις που αναφέρονται σε συναισθήματα:

Ένας καλός, αν και όχι αλάνθαστος τρόπος για να ανακαλύψει κανείς τι αισθάνονται οι βοηθούμενοι είναι να ακούσει τις λέξεις και τις φράσεις που αφορούν συναισθήματα. Μεταξύ τέτοιων λέξεων είναι: «ευτυχισμένος/η», «λυπημένος/η», «θυμωμένος/η», «έρημος/η», «ανήσυχος/η», «θλιμμένος/η» κ.λπ. 

Υπάρχουν επίσης εκφράσεις που περιγράφουν συναισθήματα. Η προσεκτική ακρόαση των λέξεων που δηλώνουν συναισθήματα μπορεί να φαίνεται μια απλή οδηγία, αλλά δεν είναι. Απόδειξη αποτελεί το γεγονός ότι κάποιες φορές οι εκπαιδευόμενοι δεν ακούν αρκούντως προσεκτικά και ρωτούν τους βοηθούμενους «Πώς νιώσατε;» ενώ στην πραγματικότητα εκείνοι έχουν μιλήσει για τα συναισθήματά τους.

Λέξεις που αναφέρονται σε φυσικές αντιδράσεις:

Οι βοηθοί έχουν επίσης τη δυνατότητα να αναγνωρίσουν τα συναισθήματα των βοηθούμενων ακούγοντας τις λέξεις που αναφέρονται σε φυσικές αντιδράσεις. Οι βοηθούμενοι περιγράφουν τις φυσικές τους αντιδράσεις με λέξεις όπως «κούραση», «ένταση», «χτυποκάρδι», «πονοκέφαλος» κ.λπ.

Ιδιωματισμοί συναισθημάτων:

Πρόκειται για καθημερινές φράσεις ή διατυπώσεις που χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν συναισθήματα. Πολύ συχνά αυτοί οι ιδιωματισμοί εκφράζονται με οπτικές εικόνες, το νόημά τους ωστόσο είναι τόσο προφανές ώστε ο βοηθός δεν χρειάζεται να φανταστεί την εικόνα για να συλλάβει το μήνυμα.

Για παράδειγμα, η φράση «Πετάω στα ουράνια» είναι ένας ιδιωματισμός που περιγράφει το συναίσθημα της χαράς.

Εικόνες συναισθημάτων:

Οι βοηθούμενοι δεν αποκλείεται να χρησιμοποιήσουν σκόπιμα οπτικές εικόνες προκειμένου να φανταστούν και να εκφράσουν συναισθήματα. Η οπτική εικόνα παρέχει ένα πλαίσιο για την κατανόηση του συναισθηματικού περιεχομένου των μηνυμάτων τους. Για να περιγράψουν και να δείξουν, λόγου χάρη, το συναίσθημα της ντροπής, οι βοηθούμενοι μπορεί να χρησιμοποιήσουν εκφράσεις όπως «Ήθελα να ανοίξει η γη να με καταπιεί» ή «Ήθελα να φύγω τρέχοντας από το δωμάτιο», που μεταφέρουν εύγλωττες εικόνες.

Αντανάκλαση συναισθημάτων

Μια απλή οδηγία αναφορικά με την αντανάκλαση συναισθημάτων είναι η χρήση του δεύτερου προσώπου «ως εάν» ο βοηθός να μιλά από το εσωτερικό πλαίσιο αναφοράς του βοηθούμενου. Κατά την αντανάκλαση των συναισθημάτων είναι κουραστικό να προτάσσεται συνεχώς το «νιώθεις» πριν από λέξεις και εκφράσεις που δηλώνουν συναισθήματα. Κάποιες φορές είναι αρκετό το «είσαι».

Για παράδειγμα: «Είσαι πολύ ευχαριστημένη». Ακόμη καλύτερο είναι ο βοηθός να παραφράζει τα λόγια του βοηθούμενου ατόμου και να βρίσκει διαφορετικές λέξεις για να περιγράψει τα συναισθήματα του τελευταίου.

Όποτε είναι δυνατόν, ο βοηθός πρέπει να προσπαθεί να αντικατοπτρίζει το κυρίαρχο αίσθημα του βοηθούμενου ατόμου. Παρότι οι βοηθούμενοι μπορεί να μην ξεκινούν εκφράζοντας το κυρίαρχο συναίσθημά τους, ίσως νιώσουν ότι οι βοηθοί τούς έχουν κατανοήσει καλύτερα εάν οι δεύτεροι ξεκινήσουν την απόκρισή τους εκφράζοντας ακριβώς το κυρίαρχο συναίσθημα των πρώτων.

Η αντανάκλαση της έντασης των αισθημάτων είναι επίσης κάτι που οι βοηθοί πρέπει να προσέξουν. Για παράδειγμα, μετά από μια φιλονικία μια βοηθούμενη μπορεί να νιώθει «συντετριμμένη» (ισχυρό συναίσθημα), «αναστατωμένη» (μετριοπαθές συναίσθημα) ή «ελαφρά ενοχλημένη» (αδύναμο συναίσθημα).

Μερικές φορές οι βοηθούμενοι χρησιμοποιούν πολλά λόγια για να περιγράψουν τα συναισθήματά τους. Οι λέξεις ενδέχεται να περιστρέφονται γύρω από το ίδιο θέμα, οπότε θα πρέπει να γίνει επιλογή και αντανάκλαση της ουσίας του συναισθήματος. Σε άλλες περιπτώσεις οι βοηθούμενοι εκφράζουν λεκτικά διαφορετικού βαθμού ανάμεικτα συναισθήματα, τα οποία κυμαίνονται από απλά αντικρουόμενα συναισθήματα (π.χ. «χαρούμενος/λυπημένος») έως ιδιαίτερα πολύπλοκους συνδυασμούς (π.χ. «πληγωμένη/θυμωμένη/ένοχη»).

Η επιτυχημένη αντανάκλαση περιλαμβάνει όλα τα βασικά στοιχεία των συναισθηματικών μηνυμάτων.

Κατά περιστάσεις οι βοηθοί μπορούν να συνδράμουν τους βοηθούμενους στην εξεύρεση του σωστού τρόπου έκφρασης των συναισθημάτων τους. Εν προκειμένω η αντανάκλαση των συναισθημάτων συνίσταται στη διευκόλυνση του ατόμου ώστε να επιλέξει τις λέξεις που απηχούν περισσερο τη συναισθηματική του κατάσταση.

Κάποιες φορές η αντανάκλαση του βοηθού ίσως χρειάζεται να αφορά τόσο το συναίσθημα του βοηθούμενου όσο και την αιτία αυτού του συναισθήματος. Ένας απλός τρόπος για να το κάνει αυτό είναι με μια δήλωση του τύπου «Αισθάνεσαι... γιατί...», η οποία αντανακλά το εσωτερικό πλαίσιο αναφοράς του βοηθούμενου ατόμου. Η αντανάκλαση των αιτιών δεν σημαίνει ότι οι βοηθοί κάνουν ερμηνείες ή δίνουν εξηγήσεις από τη δική τους σκοπιά.

Ιδιαίτερα κρίσιμος θεωρείται ο έλεγχος από τους βοηθούς της ακρίβειας των συναισθηματικών τους αντανακλάσεων. Οι βοηθοί πρέπει να προσαρμόζουν τις αποκρίσεις τους στις δηλώσεις των βοηθούμενων για τα συναισθήματα και το πόσο σίγουροι νιώθουν οι ίδιοι ότι συνέλαβαν ορθά τα μηνύματα. Σχεδόν αναπόφευκτα, οι βοηθοί θα ελέγξουν την κατανόησή τους χρησιμοποιώντας έναν ελαφρά υψωμένο τόνο φωνής προς το τέλος των απαντήσεών τους.

Σε άλλες περιπτώσεις πάλι θα ρωτήσουν ευθέως εάν «κατάλαβαν καλά». Εναλλακτικά, ίσως κάνουν σχόλια του τύπου: «Νομίζω ότι σας ακούω να λέτε (ανιχνευτική δήλωση συναισθημάτων)...» ή «Θέλω να καταλάβω τι νιώθετε, αλλά ακόμη δεν μου είναι ξεκάθαρο».

Μια άλλη επιλογή είναι να προβάλλουν πάνω στο βοηθούμενο άτομο ένα ανάμεικτο μήνυμα. Για παράδειγμα: «Από τη μια μεριά λέτε ότι δεν σας νοιάζει, αλλά από την άλλη φαίνεστε έτοιμος να κλάψετε». Και μετά από μία παύση θα μπορούσαν να προσθέσουν: «Αναρωτιέμαι εάν παριστάνετε τον γενναίο».

Μια σημαντική παράμετρος που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά την αντανάκλαση των συναισθημάτων είναι η κατανόηση του βαθμού επίγνωσης που έχει το βοηθούμενο άτομο για τον εαυτό του: το κατά πόσο, για παράδειγμα, αναγνωρίζει την ντροπή, τον θυμό, τον πόνο ή την προδοσία.

Οι βοηθοί πρέπει να μπορούν να αντιλαμβάνονται την έκταση της πραγματικότητας που είναι σε θέση να αντέξει ένα άτομο σε κάθε στιγμή της βοηθητικής διαδικασίας. Ο βοηθούμενος μπορεί να νιώσει ότι απειλείται εάν ο βοηθός επιχειρήσει μια πρόωση ή αδέξια αντανάκλαση συναισθημάτων, την οποία ο πρώτος δυσκολεύεται να αναγνωρίσει και να αποδεχτεί.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Βασικές Δεξιότητες Συμβουλευτικής που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο.