Η Θεραπεία Σχημάτων (Schema Therapy) είναι ένα συνδυαστικό μοντέλο θεραπείας, γνωστικής συμπεριφορικής προέλευσης η οποία αναπτύχθηκε από τον Jeffrey Young και τους συνεργάτες του (1990) που επεκτείνει σημαντικά τις παραδοσιακές γνωστικές – συμπεριφορικές θεραπείες και έννοιες.
Ενσωματώνει και συνδυάζει στοιχεία από διάφορες θεραπευτικές προσεγγίσεις όπως τη γνωστική συμπεριφορική θεραπεία, τη θεραπεία Gestalt, τη θεραπεία δεσμού, τη θεραπεία των αντικειμενοτρόπων σχέσεων (object relations) και τη ψυχανάλυση.
Ο Young ανέπτυξε τη θεραπεία σχημάτων στις αρχές της δεκαετίας του 1990 σαν ένα ενιαίο και συνεκτικό μοντέλο με σκοπό να αντιμετωπισθούν θεραπευτικά πιο αποτελεσματικά άτομα που παρουσίαζαν χρόνιες και δύσκολες διαταραχές τα οποία αν και είχαν μια καλή πορεία όμως μετά από κάποιο χρονικό διάστημα υποτροπίαζαν.
Η θεραπεία σχημάτων μπορεί να είναι σύντομη, ενδιάμεση ή και μακροχρόνια, ανάλογα με το θεραπευόμενο.
Επεκτείνει τη παραδοσιακή γνωστική – συμπεριφορική θεραπεία δίνοντας έμφαση στη διερεύνηση των παιδικών και εφηβικών πηγών των ψυχολογικών προβλημάτων.
Η θεραπεία σχημάτων έχει σχεδιαστεί να θεραπεύει τις χρόνιες πτυχές των διαταραχών και όχι την οξεία συμπτωματολογία.
Έχει αποδειχθεί αποτελεσματική στη θεραπεία της χρονιάς κατάθλιψης και του άγχους, των διατροφικών διαταραχών, των σοβαρών προβλημάτων των ζευγαριών και των δυσκολιών στη διατήρηση ικανοποιητικών προσωπικών σχέσεων καθώς και των διαταραχών προσωπικότητας.
Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα (Early Maladaptive Schemas)
Βασική έννοια του μοντέλου της Θεραπείας Σχημάτων είναι τα Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα (Early Μaladaptive Schemas) Ο όρος schema προέρχεται από την ελληνική λέξη “σχήμα” που σημαίνει ένα μοτίβο, ένα πλαίσιο ή μια δομή.
Κατά τον Young τα Σχήματα τα οποία ονόμασε Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα (ΠΔΣ), δημιουργούνται όταν οι πυρηνικές συναισθηματικές ανάγκες του παιδιού δεν καλύπτονται.
ΚΥΚΛΟΣ ΑΓΧΟΥΣ | 13 ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ - 26 ΩΡΕΣ
5 ζωντανά (online) και 8 βιντεοσκοπημένα σεμινάρια για το άγχος | Κόστος συμμετοχής: 40 ευρώ για εγγραφές που θα γίνουν έως 31 Ιανουαρίου 2025 | Διοργάνωση: PSYCHOLOGY.GR
Σχηματίζονται κατά τη πρώιμη παιδική και εφηβική ηλικία, από διάφορες τραυματικές τοξικές εμπειρίες που έχει βιώσει ένα άτομο, είτε μέσα στην οικογένεια από τους γονείς, τα αδέρφια, τους παππούδες ή άλλα σημαντικά πρόσωπα, είτε μέσα στο σχολείο είτε ακόμα και στο φιλικό ή κοινωνικό περιβάλλον.
Κατά τον Young ένα Πρώιμο Δυσλειτουργικό Σχήμα (ΠΔΣ) είναι ένα:
- ευρύ, διάχυτο πρόβλημα ή μοτίβο.
- αποτελείται από μνήμες, συναισθήματα, γνωστικές και σωματικές αισθήσεις.
- που αφορά τον εαυτό μας και τις σχέσεις με τους άλλους.
- που δημιουργήθηκε στη παιδική ηλικία ή στην εφηβεία.
- που αναπτύχθηκε σ’ όλη τη διάρκεια της ζωής.
- που είναι δυσλειτουργικό σε σημαντικό βαθμό.
Επομένως τα ΠΔΣ είναι ελλειμματικά, γνωστικά και συναισθηματικά μοτίβα που εμφανίζονται στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης του ατόμου και επαναλαμβάνονται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Να διευκρινίσουμε ότι η συμπεριφορά ενός ατόμου δεν είναι μέρος του σχήματος.
Οι δυσλειτουργικές συμπεριφορές δημιουργούνται και αναπτύσσονται σαν συνέπεια του σχήματος αλλά δεν είναι μέρος των σχημάτων.
Τα σχήματα ανακύπτουν από ανεκπλήρωτες συναισθηματικές πυρηνικές ανάγκες κατά τη παιδική ηλικία. Οι βασικές πυρηνικές συναισθηματικές ανάγκες για τον άνθρωπο είναι οι εξής:
ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΑΣΚΗΣΗ ΤΗΣ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑΣ:
Κύκλος 5 Online Σεμιναρίων | Διοργάνωση: PSYCHOLOGY.GR | Κόστος Συμμετοχής: 35 ευρώ, για εγγραφές που θα πραγματοποιηθούν έως 31 Ιανουαρίου 2025
1) Ασφαλείς δεσμοί με την οικογένεια και τους άλλους.
2) Αυτονομία, ικανότητα, αίσθηση ταυτότητας.
3) Ελευθερία έκφρασης των βασικών αναγκών και συναισθημάτων.
4) Αυθορμητισμός και παιχνίδι.
5) Ρεαλιστικά, υγιή όρια και αυτοέλεγχος.
Τα Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα, (ΠΔΣ) έχουν ένα ισχυρό ανθεκτικό χαρακτήρα. Το σχήμα είναι αυτό που αντιλαμβάνεται το άτομο. Αν και του προκαλεί πόνο του είναι οικείο και έτσι το άτομο έλκεται από τα γεγονότα που ενεργοποιούν τα σχήματα του.
Αυτός είναι και ο λόγος που είναι δύσκολο να αλλάζουν. Παίζουν σημαντικό ρόλο στο τρόπο με το οποίο το άτομο σκέφτεται, νιώθει, ενεργεί και σχετίζεται με τους γύρω του και έτσι αναπαράγει στην ενήλικη ζωή του τις βλαπτικές συνθήκες της παιδικής του ηλικίας.
Σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των σχημάτων παίζουν και άλλοι παράγοντες εκτός από το περιβάλλον της παιδικής ηλικίας.
Για παράδειγμα ιδιαίτερα σημαντική είναι η ιδιοσυγκρασία του κάθε παιδιού. Μερικά παιδιά είναι πιο ευερέθιστα, άλλα πιο ντροπαλά και άλλα πιο επιθετικά. Οι διαφορετικές ιδιοσυγκρασίες εκθέτουν τα παιδιά σε διαφορετικό βαθμό στις εκάστοτε τραυματικές εμπειρίες. Δυο παιδιά μπορεί να αντιδράσουν τελείως διαφορετικά ενώ βιώνουν την ίδια γονεϊκή μεταχείριση. Αν δυο παιδία εισπράττουν απόρριψη και επίκριση από τη μητέρα τους, το ντροπαλό παιδί απομονώνεται από τον κοινωνικό του περίγυρο και εξαρτάται από τη μητέρα του ενώ το κοινωνικό παιδί προσπαθεί να προχωρήσει και να δημιουργήσει πιο υγιείς σχέσεις.
Πρώιμα Δυσλειτουργικά Σχήματα
Ο Young και οι συνεργάτες του αναγνώρισαν και κατηγοριοποίησαν 18 ΠΔΣ τα οποία είναι τα εξής :
1) Εγκατάλειψη/Αστάθεια (instability).
Περιλαμβάνει τη πεποίθηση ότι τα σημαντικά άτομα της ζωής του δεν θα του προσφέρουν συναισθηματική στήριξη και προστασία και θα τον εγκαταλείψουν για κάτι άλλο καλύτερο και πιο αξιόλογο η ότι θα πεθάνουν.
2) Καχυποψία/Κακοποίηση(Mistrust/Abuse).
Πιστεύει ότι οι άλλοι θα τον πληγώσουν, θα τον κακοποιήσουν, θα το χειραγωγήσουν ή θα τον εκμεταλλευτούν.
3) Συναισθηματική Στέρηση (Emotional Deprivation).
Οι κυριότερες μορφές στέρησης είναι στέρηση στοργής, στέρηση προστασίας, στέρηση συναισθηματικής αντιστοίχισης δηλ. απουσία κατανόησης, ακρόασης και αμοιβαία εκδήλωση συναισθημάτων και από τους άλλους.
4) Ελαττωματικότητα/Ντροπή (Defectiveness/Shame).
Η αίσθηση ότι είναι ελαττωματικός, κατώτερος, ανεπιθύμητος, υπερευαίσθητος στην επίκριση και στην απόρριψη.
5) Κοινωνική Απομόνωση/Αποξένωση. (Social isolation/Alienation).
Η αίσθηση κάποιου ότι είναι διαφορετικός από τους άλλους και συνεπώς απομονωμένος από κάθε κοινωνική ομάδα.
6) Εξάρτηση/ανικανότητα (Dependence/Incompetence).
Η πεποίθηση ότι κάποιος είναι ανίκανος να χειριστεί τα προβλήματα του και να αντιμετωπίσει τις ευθύνες του μόνος του χωρίς τη βοήθεια και τη στήριξη κάποιου άλλου.
7) Ευαλωτότητα σε βλάβη/Ασθένεια (Vulnerability to Harm or Illness).
Υπερβολικός φόβος ότι επίκειται κάποια καταστροφή μη αναστρέψιμη που αφορά είτε θέμα υγείας, είτε οφείλεται σε εξωτερικούς παράγοντες όπως πχ. ένα δυστύχημα.
8) Υπερβολική Εμπλοκή/Ανεκπλήρωτος εαυτός (Enmeshment/ Undeveloped Shelf). Υπερβολική συναισθηματική εμπλοκή με κάποιους σημαντικούς ανθρώπους, κυρίως γονείς σε βάρος της ανεξαρτητοποίησης και της φυσιολογικής κοινωνικής ανάπτυξης.
9) Αποτυχία (Failure). Η πεποίθηση ότι είναι αδέξιος, ατάλαντος και ότι θα αποτύχει στους στόχους του.
10) Αυτονόητο Δικαίωμα/Μεγαλομανία (Entitlement/Grandiosity).
Η πεποίθηση κάποιου ότι είναι ανώτερος από τους άλλους, ότι δικαιούνται να κάνει οτιδήποτε θέλει ανεξάρτητα αν είναι σε βάρος των άλλων.
11) Ανεπαρκής Αυτοέλεγχος/Αυτοπειθαρχία (Insufficient Self Control – Self Discipline).
12) Υποτακτικότητα (Subjugation).Υπερβολική υποτακτικότητα απέναντι στους άλλους για να αποφύγει δυσάρεστες συνέπειες όπως θυμό, πιθανή επίκριση ή και εγκατάλειψη.
13) Αυτοθυσία (Self-Sacrifice).Υπερβολική ενασχόληση με τη κάλυψη των αναγκών και των επιθυμιών των άλλων εις βάρος της προσωπικής του ικανοποίησης.
14) Αναζήτηση Επιδοκιμασίας/Αναγνώρισης(Approval Seeking/Recognition - Seeking).
Υπερβολική προσπάθεια να κερδίσει την εκτίμηση και την αναγνώριση των άλλων με αποτέλεσμα το αίσθημα της αυτοεκτίμησης να εξαρτάται από τις αντιδράσεις των άλλων παρά να πηγάζει από τον ίδιο του τον εαυτό.
15) Αρνητικότητα/Απαισιοδοξία (Negativity) Pessimism.
Εστιάζει στις αρνητικές πλευρές της ζωής (πόνος, θάνατος, αποτυχία, απογοήτευση) και δεν ασχολείται με τις θετικές και αισιόδοξες προοπτικές των πραγμάτων. Τα άτομα αυτά χαρακτηρίζονται από χρόνια ανησυχία, συνεχή επαγρύπνηση και αναποφασιστικότητα.
16) Συναισθηματική Αναστολή (Emotional Inhibition).
Αποφεύγουν την αυθόρμητη εκδήλωση των συναισθημάτων τους για να αποφύγουν την απόρριψη των άλλων.
17) Ανελαστικά Πρότυπα/Υπερεπικριτικότητα (Unrelenting Standards–
Hypercriticalness).
Η πεποίθηση ότι κάποιος πρέπει να προσπαθεί υπερβολικά για την επίτευξη υψηλών στόχων με σκοπό να αποφύγει την επίκριση. Αυτό έχει σαν συνέπεια σημαντικές εκπτώσεις όσο αφορά τη ποιότητα της ζωής του, τη υγεία του ακόμη και τη σύναψη υγιών προσωπικών σχέσεων.
18) Τιμωρητικότητα (Punitiveness).
Η πεποίθηση ότι κάποιοι θα πρέπει να τιμωρούνται αυστηρά για τη διάπραξη σφαλμάτων. Είναι συνήθως μη ανεκτικός, επικριτικός, τιμωρητικός με όσους δεν πληρούν τις προσδοκίες του.
Δυσλειτουργικοί τρόποι Αντιμετώπισης των σχημάτων
Τα άτομα όταν ενεργοποιούνται τα σχήματα τους από διάφορα γεγονότα και ερεθίσματα της παρούσης ζωής τους αναπτύσσουν δυσλειτουργικούς τρόπους αντίδρασης έτσι ώστε να προσαρμοστούν στα σχήματα για να μη βιώσουν τα έντονα αρνητικά συναισθήματα που τους προκαλούν.
Οι Δυσλειτουργικοί αυτοί Τρόποι Αντίδρασης κατηγοριοποιούνται κατά τον Young ως εξής.
1) Παράδοση στο Σχήμα.
Όταν οι θεραπευόμενοι παραδίνονται σ’ ένα σχήμα αποδέχονται ότι το σχήμα ισχύει. Λειτουργούν με συμπεριφορές που επιβεβαιώνουν το σχήμα. Επαναλαμβάνουν σαν ενήλικες τα μοτίβα του σχήματος έτσι ώστε να ξαναζούν τα παιδικά τους βιώματα. Για παράδειγμα επιλέγουν συντρόφους που είναι πιθανόν να τους φερθούν όπως ο επικριτικός φροντιστής τους. Επομένως σχετίζονται με τέτοιους συντρόφους με τρόπο παθητικό και υποτακτικό διαιωνίζοντας το σχήμα.
2) Αποφυγή του Σχήματος.
Όταν το άτομο επιλέγει την αποφυγή σαν τρόπο αντιμετώπισης προσπαθεί να οργανώσει τη ζωή του με τέτοιο τρόπο ώστε το σχήμα να μην ενεργοποιείται. Αποκλείουν τους τομείς της ζωής τους στους οποίους νιώθουν ευάλωτοι όπως για παράδειγμα στενές διαπροσωπικές σχέσεις ή καινούργιες εργασιακές προκλήσεις.
3) Υπεραναπλήρωση του Σχήματος.
Όταν το άτομο υπεραναπληρώνει το σχήμα το πολεμά προσπαθώντας να σκέπτεται, να νιώθει και να ενεργεί σαν να είναι αληθινό το αντίθετο του σχήματος. Προσπαθούν να είναι τελείως διαφορετικοί απ' ότι ήταν σαν παιδιά ή σαν έφηβοι όταν δημιουργήθηκε το σχήμα. Για παράδειγμα αν ήταν υποταγμένοι σαν παιδιά σαν ενήλικες αψηφούν τους πάντες. Αν ένιωθαν ανεπαρκείς σαν παιδιά τώρα προσπαθούν να είναι τέλειοι σε κάθε επαγγελματική και κοινωνική τους δραστηριότητα.
Η υπεραναπλήρωση πιθανόν να αποτελεί ένα τρόπο απόδρασης από τα αρνητικά συναισθήματα που βιώνει ο θεραπευόμενος όμως η συμπεριφορά του είναι συνήθως υπερβολική μη παραγωγική και χωρίς ενσυναίσθηση.
Η συμπεριφορά τους δεν είναι ανάλογη της πραγματικής κατάστασης και λειτουργούν πολλές φορές χωρίς να λάβουν υπ’ όψη τα αισθήματα των άλλων με αποτέλεσμα το σχήμα να μη επουλώνεται άλλα να επαναβεβαιώνεται.
Για παράδειγμα είναι υγιές για ένα υποταγμένο άτομο να προσπαθεί να πάρει τον έλεγχο της ζωής του και να διεκδικεί όμως όταν υπεραναπληρώνει μπορεί να γίνει ελεγκτικό και εξουσιαστικό με τους γύρω του με αποτέλεσμα να τους απομακρύνει.
Τρόποι Λειτουργίας των Σχημάτων (Schema Modes)
Σαν τρόπος λειτουργίας των Σχημάτων θεωρείται το σύνολο των σχημάτων, των στρατηγικών αντιμετώπισης και των αντιδράσεων που ενεργοποιούνται σ’ ένα άτομο σε μια ορισμένη χρονική στιγμή. Κάθε θεραπευόμενος είναι δυνατόν να μετακινείται ανάμεσα σε πολλούς τρόπους λειτουργίας.
Οι τρόποι λειτουργίας (schema modes) ομαδοποιούνται σε τέσσερεις κατηγορίες.
Παιδικοί Τρόποι Λειτουργίας (child modes).
Οι τρόποι αυτοί αντιπροσωπεύουν τις ακάλυπτες συναισθηματικές ανάγκες του θεραπευόμενου κατά τη παιδική του ηλικία. Ενδεικτικά ένας τρόπος λειτουργίας είναι το θυμωμένο παιδί που λειτουργεί σε συνθήκες οργής, θυμού, απογοήτευσης ή το ευάλωτο παιδί που βιώνει αισθήματα μοναξιάς, λύπης , φόβου, εγκατάλειψης.
Δυσλειτουργικά επίπεδα αντιμετώπισης καταστάσεων (Coping Μodes Dysfunctional).
Περιλαμβάνονται οι δυσλειτουργικές στρατηγικές που αναπτυχθήκαν για την αντιμετώπιση των ανικανοποίητων αναγκών της παιδικής ηλικίας.
Διακρίνουμε τρία δυσλειτουργικά επίπεδα:
α) Απόμακρος – Αποστασιοποιημένος Προστάτης.
Χαρακτηρίζεται από συναισθηματική αποσύνδεση για να αποφύγει το πόνο.
β) Πειθήνιος – Υποταγμένος Προστάτης
Χαρακτηρίζεται από παθητικότητα και υποταγή για να κερδίσει την αποδοχή των άλλων.
γ) Υπεραναπληρωτής Προστάτης
Αγωνίζεται για επιτεύγματα, δύναμη και αναγνώριση για να επικαλύψει το συναίσθημα ανεπάρκειας και ανασφάλειας που νιώθει.
Δυσλειτουργικά γονεϊκά επίπεδα (Τρόποι Λειτουργίας (DSFunctional Parent Modes)
Εδώ διακρίνουμε δυο δυσλειτουργικά γονεϊκα επίπεδα.
1) Τιμωρητικός Γονέας: Χαρακτηρίζεται από επικριτικότητα, δημιουργία ενοχών, τιμωρία.
2) Απαιτητικός Γονέας: Πιέζει συνεχώς για υψηλούς στόχους και επιτεύγματα.
Τρόποι Λειτουργίας του Υγιούς Ενήλικα (Healthy Adult Mode).
Στόχος της θεραπείας είναι η ενίσχυση αυτού του επιπέδου βοηθώντας το θεραπευόμενο να διαχειρίζεται και να μετριάζει τα άλλα δυσλειτουργικά επίπεδα λειτουργίας έτσι ώστε να ικανοποιεί τις συναισθηματικές του ανάγκες με υγιή τρόπο και να δημιουργεί ισορροπημένες προσωπικές, εργασιακές και κοινωνικές σχέσεις.
Στόχος της θεραπείας σχημάτων είναι η ενίσχυση του επιπέδου του υγιούς ενήλικα μέσα από διάφορες φάσεις όπως τη φάση αξιολόγησης και εκπαίδευσης κατά την οποία αξιολογούνται τα δυσλειτουργικά σχήματα του θεραπευόμενου και εκπαιδεύεται ώστε να τα κατανοήσει να τα αντιληφθεί και να συσχετίσει τα τρέχοντα συναισθηματικά του προβλήματα με τις τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας.
Κατά τη δεύτερη φάση της αλλαγής ο θεραπευτής με διάφορες γνωστικές, βιωματικές τεχνικές καθώς και με τεχνικές ανατροπής των συμπεριφορικών στερεοτύπων προσπαθεί να βοηθήσει το θεραπευόμενο να διαχειριστεί και να επουλώσει τις αρνητικές συνέπειες των σχημάτων.
Όπως σ' όλες τις μορφές ψυχοθεραπείας έτσι και στη θεραπεία Σχημάτων είναι σημαντικό να δημιουργηθεί μια ανθρώπινη και γνήσια θεραπευτική σχέση όπου ο θεραπευόμενος νιώθει συναισθηματικά ασφαλής.
Μερικές φορές είναι θεμιτή η χρήση περιορισμένης γονικής υποκατάστασης (limited parenting) δηλαδή ο θεραπευτής μέσα στα όρια της σωστής θεραπευτικής σχέσης με κατάλληλες ψυχοθεραπευτικές τεχνικές να προσφέρει στο θεραπευόμενο αυτό που είχε ανάγκη και δεν εισέπραξε από τους φροντιστές του κατά την παιδική ηλικία σαν αντιστάθμισμα στις ακάλυπτες συναισθηματικές του ανάγκες.
Βιβλιογραφία
1) Θεραπεία Σχημάτων.
Jeffrey E Young, Janet S Klosko , Marjorie E Weishaar.
2) The Wiley – Blackwell Handbook of Schema Therapy. Theory, Research and Practice Michiel Van Vreeswijk – Jenny Broersen, Marjon Nadort.
3) What is Schema – Focused Therapy; Steven Gans, MD
4) Understanding Schema Therapy Dr. Sophie Johnstone.
5) Schema Therapy – A Practitioner’s Guide
Jeffrey E Young Janet S Klosko Marjorie E Weishaar.
Συγγραφή - Επιμέλεια Άρθρου
Επιβατιανού Αντιγόνη - Ψυχολόγος
Επιβατιανού Αντιγόνη: έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology
Οι πληροφορίες που αναφέρονται στον επαγγελματικό κατάλογο ειδικών παρέχονται από τους ίδιους τους ειδικούς, κατά την εγγραφή τους στο σύστημα. Όταν βλέπετε την ένδειξη «έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology”, σημαίνει ότι το Psychology έχει ελέγξει, με email, τηλεφωνικά ή/και με λήψη των σχετικών εγγράφων, τα ακόλουθα στοιχεία:
- Ότι ο ειδικός είναι υπαρκτό πρόσωπο.
- Ότι τα πτυχία οι τίτλοι και οι εξειδικεύσεις που αναφέρει είναι αληθινά.
- Ότι οι πληροφορίες που αναφέρει ισχύουν.

Ψυχολόγος- Ψυχοθεραπεύτρια. MSc in Counselling Studies, University of Edinburgh. Γνωστική Συμπεριφορική Θεραπεία - Θεραπεία Σχημάτων. Ειδίκευση στις διατροφικές διαταραχές ( παχυσαρκία, ανορεξία, βουλιμία, υπερφαγικά επεισόδια).