Αυτή που Επιλέγω να Είμαι: Η Ψυχοθεραπεία ως Πράξη ενδυνάμωσης και Αποδόμησης των Ρόλων

Ακρόαση άρθρου......

Οι γυναίκες διαχρονικά διαμορφώνονται μέσα σε ένα πλαίσιο πολιτισμικών, οικογενειακών και κοινωνικών προσδοκιών που υπαγορεύουν ρητά ή άρρητα τι σημαίνει να κάποια «γυναίκα».

Οι ρόλοι αυτοί σπάνια επιλέγονται συνειδητά, καθώς ενσωματώνονται από νεαρή ηλικία και συχνά βιώνονται ως προσωπικές και a priori δοσμένες αλήθειες.

Η ψυχοθεραπεία μπορεί να αποτελέσει έναν ριζικά μετασχηματιστικό χώρο, στον οποίο οι γυναίκες έρχονται σε επαφή με την εσωτερικευμένη καταπίεση και επαναπροσδιορίζουν τον εαυτό τους με όρους αυθεντικότητας και ελευθερίας.

Οι κοινωνικές προσδοκίες γύρω από τη γυναίκα, καθώς και γύρω από τους ρόλους που πρέπει να επιτελεί, έχουν διαμορφώσει διαχρονικά ορισμένα στερεότυπα αναφορικά με την εικόνα της, όπως το να είναι “φροντιστική”, υπομονετική, συμβιβαστική, συναισθηματικά διαθέσιμη και συχνά «σιωπηλή» στο πλαίσιο συγκρούσεων.

Γίνεται αντιληπτό ότι οι ρόλοι αυτοί μεταβάλλονται σταδιακά, με βάση και τις προσπάθειες των ίδιων των γυναικών να στοχαστούν και να αναζητήσουν τη θέση τους μέσα στην κοινωνία, σε ένα πλαίσιο περισσότερο ενδυναμωτικό και χειραφετητικό, όπου η προσωπική εξέλιξη διαδραματίζει σημαντικότερο ρόλο από την ένταξη σε συγκεκριμένα «κουτάκια» ρόλων και ταυτοτήτων.

Στο πλαίσιο αυτό, η ψυχοθεραπεία μπορεί να λειτουργήσει ως καθοριστικός παράγοντας στην αποδόμηση αυτών των επιβεβλημένων ρόλων.

Τι σημαίνει "αποδόμηση των ρόλων";

Η αποδόμηση αφορά στην αναγνώριση και ανάλυση των οικογενειακών, κοινωνικών και πολιτισμικών επιρροών που έχουν διαμορφώσει τον ψυχισμό του ατόμου.

Πρόκειται κατ ’ουσίαν για εσωτερικευμένες απόψεις, οι οποίες έχουν παγιωθεί από γενιά σε γενιά και έχουν τρόπον τινά «φυσικοποιηθεί», δηλαδή η εκάστοτε γυναίκα τις θεωρεί δεδομένες και δυσκολεύεται να μπει σε διαδικασία αμφισβήτησης ή προσωπικής επιλογής.

Ορισμένα παραδείγματα περιλαμβάνουν την επιβεβλημένη εικόνα της γυναίκας ως η «τέλεια» σύντροφος, μητέρα, κόρη, επαγγελματίας, φίλη κτλ.

Το σημείο «κλειδί» σε αυτή τη διαδικασία της αποδόμησης είναι να συνειδητοποιήσει η κάθε γυναίκα ότι έχει τη δυνατότητα να διαμορφώσει τη δική της ζωή με όποιους ρόλους επιθυμεί να εντάξει η ίδια στη ζωή της, ταυτόχρονα, ωστόσο, να είναι σε θέση να ξεχωρίσει ποιες επιθυμίες είναι πραγματικά δικές της και ποιες προέρχονται από κοινωνικές νόρμες και επιταγές. 

Ο ρόλος της ψυχοθεραπείας

Η ψυχοθεραπεία προσφέρει ένα ασφαλές καταφύγιο για τη διερεύνηση των στερεοτυπικών ταυτοτήτων. Μέσα από τη θεραπευτική σχέση, η γυναίκα δύναται να:

• Αναγνωρίσει τις κοινωνικές επιταγές που έχει ενσωματώσει ως προσωπικές αλήθειες και συνήθειες, τις οποίες δεν είχε την ευκαιρία να επεξεργαστεί κριτικά και συνειδητοποιημένα.
• Επεξεργαστεί τα συναισθήματα απογοήτευσης, ενοχής ή ανεπάρκειας που ενδέχεται να βιώνει όταν δεν ανταποκρίνεται στους προσδοκώμενους ρόλους ή όταν οι ρόλοι που έχει αναλάβει συγκρούονται μεταξύ τους.
• Επανεξετάσει τις αξίες, τις πεποιθήσεις και τις επιλογές της, ελεύθερη από κοινωνικές επιβολές και νόρμες.
• Ανακτήσει την προσωπική της «φωνή» και να θέσει ουσιαστικά όρια στο πλαίσιο αυθεντικών διαπροσωπικών σχέσεων.

 Ψυχοδυναμική/Ψυχαναλυτική Προσέγγιση: Η Αναγνώριση του Εσωτερικευμένου Πατρικού Λόγου

Η ψυχαναλυτική θεωρία, ήδη στο πλαίσιο της θεωρίας του Freud, εξέτασε τη διαμόρφωση της ταυτότητας μέσα από την οικογενειακή δομή και τις σχέσεις εξουσίας που διαμορφώνονται και δημιουργούν τα αντίστοιχα τραύματα.  Οι περισσότερο σύγχρονες φεμινιστικές ψυχαναλύσεις ανέδειξαν κατά βάση τη διαδικασία με την οποία η γυναικεία ταυτότητα οικοδομείται μέσα από τον «αρσενικό Λόγο». Στο πλαίσιο αυτό, η ψυχοθεραπεία επιτρέπει στη γυναίκα να διερευνήσει το πώς έχει εσωτερικεύσει τη φωνή της κοινωνίας ως:

• υπερεγώ,
• προσδοκία, 
• κοινωνική νόρμα,
• άξονα αυτοαξιολόγησης

Εν συνεχεία να την αποδομήσει (Lingiardi & McWilliams, 2017). Μέσα από τη μεταβίβαση και την αναβίωση των πρώιμων σχέσεων και των τραυμάτων, μπορεί να αναγνωρίσει τον μηχανισμό μέσω του οποίου έχει ταυτιστεί με έναν ρόλο που κατ’ ουσίαν δεν επέλεξε.

 Υπαρξιακή Θεραπεία: Ελευθερία και Αυθεντικότητα

Η υπαρξιακή θεραπεία επικεντρώνεται στην ευθύνη του ατόμου να επιλέξει ποιος θέλει να είναι, ανεξάρτητα από τα σχήματα που του έχουν επιβληθεί (May, & Yalom, 2005). Είναι σύνηθες κατά τη διάρκεια της θεραπείας να εκφράζονται ανασφάλειες και επιφυλάξεις της γυναίκας, με κυρίαρχο το συναίσθημα του ότι δεν αισθάνεται επαρκής στο πλαίσιο των πολύπλοκων ρόλων της καθημερινότητας.

Τα συναισθήματα αυτά συχνά αποτελούν μια ασυμφωνία ανάμεσα στον αυθεντικό της εαυτό και τον ρόλο που της έχει δοθεί.

Στο επίκεντρο της θεραπευτικής διαδικασίας, τίθενται ερωτήματα όπως τα παρακάτω:

1. Ποια ζωή θέλω να ζήσω;
2. Ποιοι από τους ρόλους μου με εκφράζουν και ποιοι με περιορίζουν;
3. Αν ήμουν εντελώς ανεπηρέαστη, η ζωή μου θα είχε αυτή τη μορφή και αυτές τις εμπειρίες αυτή τη στιγμή;

Αναλαμβάνοντας την ευθύνη της ύπαρξής της, η γυναίκα αποκτά το δικαίωμα να αυτοπροσδιοριστεί και πιθανόν να επαναδιαπραγματευτεί τους όρους της καθημερινής της ύπαρξης.

Συστημική-Οικογενειακή Θεραπεία: Η Γυναίκα ως Μέλος Πολυεπίπεδων Συστήματων

Στη συστημική θεώρηση, κάθε άτομο είναι μέρος ενός μεγαλύτερου συστήματος – οικογένεια, κοινωνία, πολιτισμός. Οι ρόλοι που υιοθετεί ο καθένας και η καθεμία έχουν λειτουργία στη δυναμική του συστήματος. Για παράδειγμα, η "φροντίστρια" μπορεί να λειτουργεί ως εξισορροπητικός πόλος σε μια δυσλειτουργική οικογένεια ή ως η "ήρεμη δύναμη" σε ένα ανδροκρατούμενο εργασιακό περιβάλλον.

Η συστημική θεραπεία βοηθά τη γυναίκα να δει αυτούς τους ρόλους ως μέρος μιας αλληλεπίδρασης, με αποτέλεσμα να συνειδητοποιεί σταδιακά ότι δεν πρόκειται για ένα πλαίσιο φυσικών ή προσωπικών χαρακτηριστικών, αλλά περισσότερο ως ένα πλαίσιο ρόλων για την καλύτερη δυνατή λειτουργία του συστήματος.

Μέσα από την αποδόμηση, μπορεί να διαπραγματευτεί ξανά τη θέση της στα συστήματα όπου ανήκει και να διεκδικήσει νέους ρόλους.

Γνωσιακή-Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT): Η Αναδόμηση Δυσλειτουργικών πεποιθήσεων

Η CBT αναγνωρίζει ότι πολλές από τις σκέψεις που διατηρούμε για τον εαυτό μας είναι αποτέλεσμα έμφυλων κοινωνικών προτύπων, όπως είναι το στερεότυπο για παράδειγμα της ήρεμης γυναίκας που πρέπει να συγκρατεί τον θυμό ή τα εν γένει αρνητικά συναισθήματα. Μέσα από την αναγνώριση αυτών των αυτόματων σκέψεων και την αναδόμησή τους, η γυναίκα μπορεί να αρχίσει να αμφισβητεί ενεργά τις εσωτερικευμένες εντολές.

Η CBT προσφέρει εργαλεία για να συνδεθεί κανείς με τις προσωπικές του αξίες και να δράσει με βάση αυτές, απομακρυνόμενος από τις κοινωνικές επιβολές (Hofmann et al. 2012)

Η απελευθερωτική προοπτική στην ψυχοθεραπεία

Η ψυχοθεραπεία ενδυναμώνει τις γυναίκες ώστε να αναγνωρίσουν το πώς οι έμφυλες σχέσεις εξουσίας διαπερνούν τις εμπειρίες τους. Επίσης, στο πλαίσιο αυτό, περιστατικά όπως είναι η αγχώδης διαταραχή και η κατάθλιψη μπορούν να αντιμετωπιστούν σε συνδυασμό με τις περιπτώσεις συστημικής καταπίεσης.

Αυτό δε σημαίνει βεβαίως ότι οι περιπτώσεις αυτές δεν αντιμετωπίζονται σε ένα θεραπευτικό πλαίσιο και με τα κατάλληλα θεραπευτικά "εργαλεία", ωστόσο συνεκτιμώνται και άλλοι παράγοντες στη διαδικασία της θεραπείας, όπως για παράδειγμα οι συνθήκες διαβίωσης μιας γυναίκας, οι πιθανοί παράγοντες που την εμποδίζουν στο πλαίσιο της αυτογνωσίας, καθώς και οι πιθανές εσωτερικές συγκρούσεις που βιώνει λόγω ανεκπλήρωτων επιθυμιών. 

Η ψυχοθεραπεία δεν είναι απλώς ένα εργαλείο για τη διαχείριση προσωπικών δυσκολιών. Είναι και ένας χώρος διαχείρισης συγκρούσεων και αντιστάσεων, στον βαθμό που βοηθά τις γυναίκες να αποτινάξουν τις επιταγές που τις περιορίζουν, να δημιουργήσουν νέα νοήματα για τη ζωή τους και να σταθούν με αυθεντικότητα στον κόσμο.

Επίσης, συχνά είναι και μια διαδικασία η οποία μπορεί να δημιουργήσει σε ένα αρχικό τουλάχιστον επίπεδο, δυσαρέσκεια προς τα άτομα του περιβάλλοντος, καθώς η οριοθέτηση και η προσπάθεια προσωπικής απεμπλοκής από στερεοτυπικούς ρόλους ενδέχεται να φέρει συγκρούσεις και ανακατατάξεις στη ζωή μιας γυναίκας.

Εντούτοις, η κάθε γυναίκα πρέπει να θυμάται ότι τα άτομα του περιβάλλοντός της που ενδιαφέρονται ουσιαστικά για αυτήν, ενδιαφέρονται και για την προσωπική εξέλιξη και ενδυνάμωσή της και κατ’ επέκταση μπορούν να σεβαστούν τα προσωπικά της όρια.

Γίνεται αντιληπτό ότι πρόκειται για ένα πλαίσιο όπου η ψυχοθεραπεία μπορεί να δώσει τα απαραίτητα «εργαλεία» κριτικής στάσης και αντιμετώπισης των συγκρουσιακών καταστάσεων, ούτως ώστε να αποφευχθεί η περίπτωση «παλινδρόμησης» σε πρότερες καταστάσεις.

Επίσης, είναι σημαντικό να ειπωθεί ότι η ενδυνάμωση της γυναίκας μέσω της ψυχοθεραπείας δεν πρέπει να έχει τη δημιουργία άκριτων συγκρούσεων ή πόλωσης με το άλλο φύλο, αλλά περισσότερο πρέπει να ιδωθεί ως ένας τρόπος ισχυροποίησης και εύρεσης της θέσης της στην κοινωνία, ώστε και οι σχέσεις των δύο φύλων να τίθενται σε μια περισσότερο υγιή και ουσιαστικά ισότιμη βάση.

Επίσης, σκοπός δεν είναι η δημιουργία κριτικής απέναντι σε γυναίκες που πιθανόν να επιθυμούν να έχουν έναν περισσότερο παραδοσιακό ρόλο. Τουναντίον, πρωταρχικός στόχος είναι η κάθε γυναίκα να διαβιεί αυθεντικά, με τον τρόπο που την εκφράζει σε κάθε χρονική στιγμή

Βιβλιογραφία 

Bandara, N. A., Al-Anzi, S. M., Zhdanova, A., & Hirani, S. (2024). Women’s Empowerment and Mental Health: A Scoping Review. Women, 4(3), 277-289.

Hofmann, S.G, Asnaani, A, Vonk IJ, Sawyer AT, Fang, A. (2012). The Efficacy of Cognitive Behavioral Therapy: A Review of Meta-analyses. Cognit Ther Res. 1;36(5):427-440.

Lingiardi, V., & McWilliams, N. (2017). Psychoanalytic diagnostic manual. (PDM-2).

May, R., & Yalom, I. (2005). Existential psychotherapy. Thomson Brooks/Cole Publishing Co.

Συγγραφή - Επιμέλεια Άρθρου

Ζωή Ζιωντάκη - Ψυχολόγος

Ζωή Ζιωντάκη: έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology

Οι πληροφορίες που αναφέρονται στον επαγγελματικό κατάλογο ειδικών παρέχονται από τους ίδιους τους ειδικούς, κατά την εγγραφή τους στο σύστημα. Όταν βλέπετε την ένδειξη «έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology”, σημαίνει ότι το Psychology έχει ελέγξει, με email, τηλεφωνικά ή/και με λήψη των σχετικών εγγράφων, τα ακόλουθα στοιχεία:

• Ότι ο ειδικός είναι υπαρκτό πρόσωπο.
• Ότι τα πτυχία οι τίτλοι και οι εξειδικεύσεις που αναφέρει είναι αληθινά.
• Ότι οι πληροφορίες που αναφέρει ισχύουν.

Ψυχολόγος, επιστημονικό προσωπικό στην ΑΔΙΠΠΔΕ στο Υπουργείο παιδείας,  απόφοιτη του Α.Π.Θ, με μεταπτυχιακό και διδακτορικό, καθώς και δεύτερο πτυχίο στο Παιδαγωγικό Δημοτικής Εκπαίδευσης. Ειδίκευση στην Κλασική Ψυχανάλυση και στην Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση. 

69.8888.4453

Δείτε όλα τα άρθρα Σελίδα ειδικού