Ο λόγος ύπαρξης των ενοχών και ο τρόπος να τις διαχειριστούμε

Το συναίσθημα της ενοχής αποτελεί ένα δύσκολο συναίσθημα που ταλαιπωρεί ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων σε όλο τον κόσμο. Ουσιαστικά είναι το συναίσθημα που νιώθει κάποιος όταν πιστεύει ότι έχει προβεί σε κάποια πράξη επιβλαβή, είτε σε κάποιον άλλον είτε στον ίδιο του τον εαυτό.

Μερικές φορές μάλιστα βρίσκεται στον πυρήνα πολλών ψυχιατρικών διαταραχών και απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή από τους ψυχοθεραπευτές και τους ειδικούς ψυχικής υγείας.

Η ενοχή για πολλούς ανθρώπους έχει περισσότερη δύναμη από την επιθυμία τους και παραδίνουν την εξουσία της ζωής τους στην ενοχή χωρίς να κατανοούν πως οι ίδιοι δίνουν δύναμη στο συναίσθημα τους και το αφήνουν εντέλει να τους κυριεύσει.

Ενοχή VS Ντροπή

Η έννοια της ενοχής ως συναίσθημα πολλές φορές συγχέεται με την έννοια της ντροπής. Ωστόσο, αυτά τα δύο συναισθήματα έχουν διαφορετική ποιότητα και εννοιολογία.

Η ενοχή όπως αναφέραμε αποτελεί το συναίσθημα που νιώθει κάποιος όταν έβλαψε η πιστεύει πως έβλαψε κάποιον άλλον η και τον ίδιο του τον εαυτό.

Αντιθέτως, η ντροπή αναφέρεται στο συναίσθημα που βιώνει κάποιος που σχετίζεται με την αρνητική αξιολόγηση που έχει για τον εαυτό του και την προσωπικότητα του σε περισσότερους από ένα τομείς. Η ντροπή δεν αφορά απαραίτητα το βλάψιμό άλλων ανθρώπων αλλά αποτελεί μία προσωπική εκτιμώμενή αξιολόγηση αποτυχίας επίτευξης στόχων από το άτομο.

Τα δύο αυτά συναισθήματα είναι συναισθήματα αυτό-συνείδησης δηλαδή συνείδησης εαυτού, είναι ηθικά συναισθήματα καθώς επηρεάζονται από αξίες του πως πρέπει η δεν πρέπει να είμαστε και αναπτύσσονται στο πλαίσιο της διαπροσωπικής επαφής. 

Ο λόγος ύπαρξης της ενοχής

Η ενοχή όπως και όλα τα ανθρώπινα συναισθήματα έχουν φυσικά κάποιον σημαντικό λόγο ύπαρξης, ωστόσο θα πρέπει πάντα να εξετάζουμε τους λόγους για τους οποίους κάποιος νιώθει ένοχος και φυσικά να προσπαθούμε να μετουσιώσουμε αυτό το συναίσθημα σε κάτι πιο δημιουργικό και βοηθητικό για τον άνθρωπο.

Η ενοχή προστατεύει τους ανθρώπους από το να συμπεριφέρονται χωρίς φραγμούς και συστολές.

Χωρίς την ύπαρξη της ενοχής η ανθρωπότητα είναι πολύ πιθανόν να μην επιβίωνε καθώς όλοι θα προσπαθούσαν να κυριαρχήσουν με αθέμιτα μέσα η ακόμη και να καταπατήσουν τους άλλους για προσωπικά τους συμφέροντα.

Σε μια τέτοια περίπτωση, θα βρισκόμασταν σε ένα φαύλο κύκλο όπου δύσκολα θα βρίσκαμε αδιέξοδο.

Η ενοχή ωστόσο μπορεί να αποτελέσει κίνητρο για κάποιον που θέλει να γίνει "καλύτερος άνθρωπος". Το να νιώθουμε άσχημα για κάποια πράξη που έκανε κακό είτε σε εμάς είτε σε κάποιον άλλον αποτελεί έναν βασικό λόγο για να αλλάξουμε και να στοχεύσουμε στην αυτοβελτίωση μας. Μπορεί να λειτουργήσει ως ένας εσωτερικός συναγερμός που μας βοηθάει να αναγνωρίζουμε και να αλλάζουμε κάποια συμπεριφορά που έρχεται σε αντίθεση με τις προσωπικές μας αξίες. 

Ωστόσο η ενοχή πολλές φορές μας εγκλωβίζει στο παρελθόν και δεν μας βοηθάει να κοιτάξουμε μπροστά και να εστιάσουμε σε μια διαφορετική ζωή. Μας αιχμαλωτίζει και για αυτό είναι πολύ σημαντικό να δουλέψουμε το συναίσθημα μας και να μην την αφήσουμε να μας "καταπιεί".

Η ενοχή που μπορεί να λειτουργήσει τοξικά προέρχεται κυρίως από την παιδική μας ηλικία.

Οι περισσότεροι άνθρωποι συνηθίζουν να συνδέουν αυτό που σκέφτονται και αυτό που κάνουν με τον εαυτό τους με αποτέλεσμα πολλές φόρες να αυτό κατηγορούνται για καθημερινές απλές πράξεις που εύκολα μπορούν να αλλάξουν.

Οι άνθρωποι με ενοχές τείνουν να δημιουργούν στο μυαλό τους ένα εσωτερικό δικαστήριο θέτοντας τον εαυτό τους στην θέση του κατηγορούμενου.

Το υπερεγώ μας διαδραματίζει σημαντικό ρολό καθώς επηρεάζει τον άνθρωπο στο πώς πρέπει να σκέφτεται να αισθάνεται η να συμπεριφέρεται οδηγώντας τον πολλές φορές να νιώθει ανεπαρκής και κατώτερος σε σχέση με τις υποδείξεις των άλλων και της κοινωνίας του.

Οι άνθρωποι δύσκολά μπαίνουν στην διαδικασία της αυτοσυμπόνιας και ενώ τις περισσότερες φορές δείχνουν συμπόνια και αγάπη στους φίλους τους η στην οικογένεια τους όταν περνάνε μία δυσκολία δεν κάνουν το ίδιο πράγμα και για τον εαυτό τους.  

Οι θεωρίες που εξηγούν την ενοχή

Έχουν υπάρξει πολλές θεωρίες για την ενοχή από διαφορετικές ψυχοθεραπευτικές προσεγγίσεις. 

Αρχικά στην ψυχανάλυση το συναίσθημα της ενοχής συνδέεται με το συναίσθημα του άγχους και με το Οιδιπόδειο ψυχοσεξουαλικό στάδιο. Σύμφωνα με τον Freud τα παιδιά έχουν μια υποβόσκουσα "ερωτική" επιθυμία με τον γονέα του αντίθετου φύλου η οποία τους δημιουργεί ντροπή και ενοχή. Καθώς τα παιδιά μεγαλώνουν οι ενορμήσεις αυτές καταπιέζονται και μετατρέπονται σε έλξη για άτομα του αντίθετου φύλου. 

Επίσης ο Erikson ανέπτυξε την θεωρία του για τα 8 στάδια ψυχοκοινωνικής ανάπτυξης των παιδιών σύμφωνά με την οποία στο τρίτο στάδιο (Πρωτοβουλία- Ενοχή) όπου το παιδί βρίσκεται σε ηλικία 4 με 5 ετών αναπτύσσει τις κινητικές του ικανότητες και τις διανοητικές του πράξεις οι οποίες αποτελούν προιόντα της ενεργητικής του πρωτοβουλίας. Εάν οι πράξεις του παιδιού για αυτόνομο έλεγχο και πρωτοβουλία στην εξερεύνηση του περιβάλλοντος του ενισχυθούν και επικροτηθούν από τους γονείς τότε το παιδί ανέπτυξε επαρκώς την αίσθηση πρωτοβουλίας εάν όμως οι γονείς είναι επικριτικοί στις πράξεις πρωτοβουλίας του παιδιού τότε αυτό αναπτύσσει το αίσθημα της ενοχής. Η επιτυχής μετάβαση αυτού του σταδίου βοηθάει το παιδί να αναπτύξει συναισθήματα ευχαρίστησης από τις επιτυχίες του, τους σκοπούς και τις πρωτοβουλίες του.  

Στην γνωσιακή προσέγγιση η σκέψη δημιουργεί το συναίσθημα, επομένως όσο κάποιος πιστεύει ότι έχει κάνει κακό σε κάποιον άλλον του δημιουργείται το συναίσθημα της ενοχής για αυτό που σκέφτεται ότι έχει κάνει.  

Στην υπαρξιακή προσέγγιση η ενοχή συνδέεται με την αποτυχία των ανθρώπων να ζήσουν την πληρότητα της ζωής και την αυθεντικότητα της. Σε κοινωνικό μάλιστα επίπεδό μπορεί όλοι οι άνθρωποι να νιώσουν ένοχοι για την κοινωνική παθολογία όντας μέλη ενός κοινωνικού συστήματος. Στο κοινωνικό σύστημα υπάρχει αδικία, κακία, φθόνος και εκμετάλλευση, ωστόσο έχει υποστηριχθεί ότι είναι σημαντικό να αποτινάξουμε την ενοχή από μέσα μας και να αποδεχτούμε την παγκόσμια κοινωνική πραγματικότητα.  

Η... θεραπεία της ενοχής

 Σε θεραπευτικό επίπεδο η ενοχή αποτελεί ένα συναίσθημα που μας εγκλωβίζει συνεχώς στο παρελθόν. Μας κάνει συνεχώς να νιώθουμε άσχημα για κάτι που έχει γίνει στο παρελθόν χωρίς να μπορούμε να κοιτάξουμε το μέλλον μας.  Αναμοχλεύουμε συνέχεια το ίδιο πράγμα ενώ συχνά το συναίσθημα της ένοχης γίνεται ένα με τον εαυτό μας και μας παγιώνει σε μία κατάσταση η οποία αν και μας κρατά αδρανείς και πολλές φορές μας αιχμαλωτίζει μακριά από το συναίσθημα της χαράς ή της ελευθερίας μας δημιουργεί και ασφάλεια .

Η παγίωση στο παρελθόν δυσκολεύει το άτομο να φύγει από την παιδική του πλευρά και να αναλάβει την ατομική τού ευθύνη για την ζωή.

Για πολλούς ανθρώπους είναι δύσκολο να αναλάβουν την ευθύνη της ελευθερίας τους και πολλές φορές επιλέγουν να παραμένουν στον παιδικό τους ρόλο νιώθοντας συχνά απροστάτευτοι και ανήμποροι να διαχειριστούν καταστάσεις. 

Είναι τέλος σημαντικό να αναφερθούμε στην ενοχή που νιώθουν οι άνθρωποι για τις δυσκολίες τις οποίες αντιμετωπίζουν. Όταν στην θεραπεία σιγά σιγά συνειδητοποιούν τον ρόλο των γονέων τους στην εδραίωση κάποιων δυσλειτουργικών σκέψεων και συναισθημάτων για τους εαυτούς τους νιώθουν ενοχή και θυμό. Τα παιδιά που κακοποιούνται από τους γονείς τους η δεν μπορέσαν να λάβουν την αγάπη και την αποδοχή που είχαν τόσο πολύ ανάγκη από αυτούς, συχνά θεωρούν τους εαυτούς τους υπεύθυνους και ανεπαρκείς να αγαπηθούν και να νιώσουν ότι αξίζουν. 

Μπαίνουν σε μια διαδικασία συνεχούς συμμόρφωσης με τις αξίες που τους προβάλλονται από τους σημαντικούς άλλους η προσπαθούν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των άλλων επιζητώντας την αποδοχή από αυτούς.

Είναι φυσικό καθώς το παιδί δεν μπορεί να επεξεργαστεί έλλογα κάποια γεγονότα. Ωστόσο, ως ενήλικες έχοντας εν τέλει αντιληφθεί πώς μπορούν να αλλάξουν και να αναλάβουν την ατομική τους ευθύνη σίγουρα μέσω της ψυχοθεραπείας έχουν την δυνατότητα να αθωώσουν τον εαυτό τους και να τον αντιμετωπίσουν με περισσότερη συμπόνοια και αγάπη.

Η οριοθέτηση τους και η ικανοποίηση των δικών τους αναγκών αποτελεί και το πρώτο βήμα για να αποτινάξουν την ενοχή τους, να αθωωθούν , να αποδεχτούν τον εαυτό τους και να αντιληφθούν την αξία της μοναδικότητας τους.