Ευφυΐα και Ηθική

Ακρόαση άρθρου......

Πολλές φορές αναρωτιέμαι αν η ευφυΐα αρκεί για να κρατήσει τον άνθρωπο μακριά από το κακό. Ακούω γύρω μου τη φράση πως «οι έξυπνοι δεν μπορούν να είναι κακοί, γιατί το κακό απαιτεί βλακεία».

Η ιδέα αυτή έχει κάτι το ελπιδοφόρο· ότι όπου υπάρχει κριτική σκέψη και ευστροφία, το κακό θα μένει έξω από την πόρτα. Μα όσο σκέφτομαι, όσο θυμάμαι την ιστορία και παρατηρώ την εποχή μου, δεν μπορώ να την αποδεχτώ άκριτα. Γιατί η ευφυΐα είναι ένα όπλο: μπορεί να γίνει ασπίδα, μπορεί όμως να γίνει και λεπίδα.

Δεν ξεχνώ τον Πλάτωνα. Εκείνος έλεγε πως η γνώση ταυτίζεται με το αγαθό· ότι αν κάποιος γνωρίζει πραγματικά, δεν μπορεί να πράξει το κακό, γιατί το κακό προέρχεται από άγνοια. «Ουδείς εκών κακός» έλεγε. Σε έναν κόσμο ιδεών, όπου η αλήθεια είναι φως, η άγνοια είναι σκότος και το σκότος φέρνει σφάλμα. Στην πλατωνική μου διάθεση, θα ήθελα να πιστέψω ότι η αληθινή γνώση καθαγιάζει τον νου.

Κι όμως, έρχεται ο Αριστοτέλης να μου θυμίσει πως δεν αρκεί η θεωρητική γνώση. Ο άνθρωπος χρειάζεται και αρετή, χρειάζεται συνήθεια και φρόνηση, για να προσανατολίζει την πράξη. Έχω δει γύρω μου ανθρώπους με λαμπρό μυαλό, με ικανότητα λογικής ανάλυσης, να παραμένουν δέσμιοι παθών, φιλοδοξιών, μικρότητας. Ο Αριστοτέλης έχει δίκιο: η νόηση είναι αναγκαία, αλλά όχι αρκετή. Χρειάζεται ηθική παιδεία, καθημερινή άσκηση του χαρακτήρα.

Αργότερα, ο Καντ με συγκλονίζει με το απόλυτο της ηθικής του προσταγής: «Πράττε μόνο σύμφωνα με εκείνη τη μέγιστη αρχή που μπορείς να θέλεις να γίνει καθολικός νόμος». Εκεί, η ευφυΐα παίζει ρόλο, γιατί μέσω του Λόγου μπορώ να καταλάβω αν μια πράξη είναι καθολικά δίκαιη ή απλώς βολική. Μα ο Καντ με προσγειώνει: ακόμα κι ο πιο έξυπνος άνθρωπος μπορεί να επιλέξει την «κακή βούληση», να παραβεί το καθήκον του. Η ευφυΐα δεν αποκλείει το κακό· αντιθέτως, το κάνει πιο επινοητικό.

Ο Σαρτρ μού υπενθυμίζει την ευθύνη. Για εκείνον, το κακό δεν είναι τόσο άγνοια, όσο φυγή. Είναι η «κακή πίστη» (mauvaise foi), το να κρύβομαι πίσω από δικαιολογίες, να παραδίδω την ελευθερία μου σε ρόλους και εξουσίες. Το κακό, μέσα από τα μάτια του Σαρτρ, είναι δειλία. Και τότε καταλαβαίνω: ο έξυπνος μπορεί κάλλιστα να είναι κακός, αν φοβηθεί να αναλάβει το βάρος της ελευθερίας του.

Η Χάνα Άρεντ πηγαίνει πιο πέρα: μιλά για την «κοινοτοπία του κακού». Το κακό δεν είναι πάντα δαιμονικό ή ευφυές. Είναι πολλές φορές το άδειο βλέμμα του γραφειοκράτη, που υπογράφει εντολές χωρίς να σκέφτεται. Ούτε ευφυΐα ούτε σκέψη, μόνο υπακοή. Κι εκείνη τη στιγμή καταλαβαίνω πως πράγματι, το κακό απαιτεί βλακεία – όχι την απουσία νοημοσύνης, αλλά την απουσία σκέψης, την απροθυμία να κρίνεις.

Κοιτώντας την ιστορία, βλέπω παραδείγματα που με μπερδεύουν. Υπήρξαν ηγέτες με διαβολική ευφυΐα, που μετέτρεψαν τη λογική σε εργαλείο μαζικής εξαπάτησης. Μήπως δεν είναι κι αυτό κακό; Ή μήπως αποδεικνύει ότι η ευφυΐα από μόνη της είναι ουδέτερη; Όπλο που μπορεί να υπηρετήσει είτε τη βαρβαρότητα είτε την ανθρωπιά. Το κακό δεν γεννιέται από το μυαλό, αλλά από την κατεύθυνση της βούλησης.

Όσο συλλογίζομαι, φτάνω στο ίδιο συμπέρασμα: η ευφυΐα είναι ικανότητα, όχι αξία.  Δεν με καθορίζει το αν είμαι έξυπνος ή αργός στη σκέψη, αλλά το πώς χρησιμοποιώ την όποια σκέψη μου.

Το κακό δεν είναι απλώς λάθος λογισμός· είναι η παραίτηση από την ευθύνη, είναι η αποδοχή να δω τον άλλον σαν μέσο και όχι σαν σκοπό.

Κι εγώ, μιλώντας σε πρώτο πρόσωπο, ομολογώ: δεν εμπιστεύομαι πια την ευφυΐα μου για να με κρατήσει στο καλό. Εμπιστεύομαι τη μνήμη, την ενσυναίσθηση, το ρίγος που νιώθω όταν αντικρίζω την αδικία. Ναι, χρειάζομαι το μυαλό μου για να ξεχωρίζω τις ψευδαισθήσεις, να κρίνω το δίκαιο από το άδικο. Μα χρειάζομαι και την καρδιά μου, για να μη μετατραπεί η ευφυΐα σε ψυχρή μηχανή υπολογισμών.

Καμιά φορά σκέφτομαι τον κόσμο της τεχνολογίας.
Η τεχνητή νοημοσύνη γίνεται όλο και πιο «έξυπνη». Μα ποιος θα την διδάξει ηθική; Αν η δική μας ευφυΐα δεν συνοδεύεται από ήθος, πώς θα περιμένουμε από μια μηχανή να κάνει το καλό; Η εποχή μου με αναγκάζει να συνειδητοποιήσω ότι η αληθινή εξυπνάδα είναι ηθική σοφία, όχι μόνο ταχύτητα σκέψης.

Έτσι, καταλήγω: δεν λέω πια ότι οι έξυπνοι δεν είναι κακοί. Λέω ότι οι πραγματικά σκεπτόμενοι, εκείνοι που συνδέουν τον νου με την καρδιά, δεν έχουν ανάγκη να γίνουν κακοί. Γιατί η σκέψη τους έχει φτάσει στο βάθος όπου συναντάται η αγάπη, κι εκεί το κακό δεν έχει χώρο.

Αν κάτι έχω μάθει, είναι πως η ευφυΐα δίχως ηθική είναι επικίνδυνη, ενώ η ηθική δίχως σκέψη είναι τυφλή.

Μόνο μαζί γεννούν τη σοφία που προφυλάσσει την ανθρώπινη ύπαρξη. Και αυτήν τη σοφία, είναι δικό μου χρέος να αναζητώ, κάθε μέρα, σε κάθε επιλογή, σε κάθε μικρή ή μεγάλη απόφαση της ζωής μου.