Το όνειρο στην ομαδική ανάλυση

Ακρόαση άρθρου......

“Ομαδική ψυχοθεραπεία είναι μια μορφή ψυχοθεραπείας που βασίζεται στις διεργασίες και τα αποτελέσματα που επισυμβαίνουν όταν η ίδια μικρή ομάδα ανθρώπων συναντάται τακτικά σε καθορισμένο τόπο για μακρό διάστημα με ένα εκπαιδευμένο θεραπευτή και με το σκοπό να αποκτηθεί βελτίωση σε νευρωτικά συμπτώματα και αλλαγή προσωπικότητας σε ορισμένους τομείς.” (Μ. Γιωσαφάτ)

Στο θεραπευτικό πλαίσιο της ομαδικής ψυχαναλυτικής ψυχοθεραπείας, η ομάδα επέχει θέση μιας “αρκετά καλής μητέρας” και δεν επικεντρώνεται τόσο στην εγκαθίδρυση μιας μεταβιβαστικής σχέσης μεταξύ των μελών και των μελών με τον θεραπευτή - συντονιστή, αλλά κυρίως προσβλέπει στη δημιουργία ενός περιέχοντος για το μέλος και ενός θεραπευτικού “κρατήματος” αυτού.

Η ομάδα δηλαδή οφείλει να επιτρέπει στα μέλη της να αναπτύξουν μια καλή επικοινωνία με την ομάδα ως μητέρα.

Οι διεργασίες που γίνονται εντός της ομάδας αποκτούν διττή υπόσταση, τόσο υποκειμενική όσο και συλλογική. Το καθρέφτισμα αποκτά μια ευρύτερη και πιο δυναμική διάσταση σε σχέση με την ατομική θεραπεία και τη δυαδική σχέση μητέρας - βρέφους, δηλαδή αναλυτή και αναλυόμενου.

Στην ομαδική θεραπεία, η μητέρα πλέον είναι η ίδια η ομάδα.

Σε αυτό το πλαίσιο, εξετάζεται η ονειρική διεργασία των μελών της ομάδας και η αφήγηση των ονείρων εντός αυτής.

Αρχικά είναι σημαντικό να τονιστεί η θέση του Foulkes, ο οποίος υποστήριξε πως το όνειρο είναι ένα νευρωτικό σύμπτωμα. Για αυτό, η διήγηση του ονείρου αναδεικνύεται κυρίως στην ενδιάμεση φάση της ομάδας, δηλαδή σε μα φάση κατά την οποία η ομάδα, αφού υπερβεί σε σημαντικό βαθμό το ψυχωτικό επίπεδο από το οποίο διέρχεται κατά τη πρώτη φάση και πριν φτάσει σε ένα πλήρες νευρωτικό επίπεδο, έχει οδηγηθεί στην κατάκτηση ενός επαρκούς νευρωτικού επιπέδου.

Ο Foulkes αναφέρει για τον ορισμό του ομαδικού ονείρου (1964: 127) ότι το ομαδικό όνειρο είναι το όνειρο που παρουσιάζεται στην ομάδα και αφορά ειδικά είτε τα τρέχοντα διαπροσωπικά δυναμικά της ομάδας είτε το συντονιστή είτε τη συνειδητοποίηση ομαδικών αλλά ασυνείδητων αντιστάσεων.

Γίνεται συνεπώς αντιληπτό ότι το όνειρο και η αφήγησή του, έχουν κάποια σχέση με την ίδια την ομάδα, όπως αντίστοιχα σε ένα ατομικό πλαίσιο το όνειρο θα επενεργούσε με όρους μεταβίβασης και αντιμεταβίβασης με τον θεραπευτή - μαστό. Χωρίς αμφιβολία θα μπορούσε να αναλυθεί με μια διπλή προσέγγιση: αφενός μεν ότι το ασυνείδητο μιλάει με εικόνες μέσω του έκδηλου περιεχομένου του, το οποίο στρέφεται προς τον ίδιον τον ονειρευόμενο - αφηγητή και αφετέρου ότι έχει πραγματοποιηθεί και προηγηθεί μια ασυνείδητη επικοινωνία εκείνου με την ομάδα. 

Εντός της ομάδας εύκολα εντοπίζονται όνειρα των οποίων ο χαρακτήρας είναι εμφανώς μεταβιβαστικός, όπως επί παραδείγματι από απλά αγχώδη όνειρα μέχρι όνειρα με όνειρα με εμφανή απειλή ευνουχισμού του υποκειμένου - ονειρευτή εκ μέρους του πατέρα ή της μητέρας και κατ’ επέκταση εκ μέρους του συντονιστή ή/ και της ίδιας της ομάδας αντίστοιχα.

Αναφορικά με την τελευταία περίπτωση κρίνεται σκόπιμο να γίνει αναφορά σε κλινικό περιστατικό από ομαδική θεραπεία αναλυτικού τύπου.
Η ομάδα είναι ανοικτή, μη κατευθυνόμενη, αόριστης διάρκειας και συμμετέχουν μέλη που εκπαιδεύονται στην ψυχοθεραπεία. Η θεραπευόμενη Χ αναφέρει το εξής όνειρο:

“Βρίσκομαι σε μια μεγάλη βιβλιοθήκη και διαβάζω πιθανότατα για τη σχολή μου. Στο όνειρο είμαι ερωτευμένη με τον Ψ, που είναι ένα από τα μέλη της ομάδας. Εκείνη τη στιγμή μπαίνει στη βιβλιοθήκη ο Ψ, για τον οποίον έχω συναισθήματα και κατευθύνεται προς το μέρος μου, που είναι στο βάθος της αίθουσας. Εγώ ενθουσιάζομαι και αντιλαμβάνομαι πως έρχεται προς το μέρος μου/ Όμως στο ενδιάμεσο, στη διαδρομή δηλαδή ανάμεσε σε εμένα και σε εκείνον, σε ένα άλλο τραπέζι κάθονται τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας, τα οποία τον σταματούν και του πιάνουν κουβέντα, εμποδίζοντάς τον να έρθει προς το μέρος μου. Τότε ξυπνάω.”

Χωρίς να πραγματοποιηθεί προσπάθεια ερμηνείας του ονείρου, παρατηρείται ότι το διεψυχικό κομμάτι της θεραπευόμενης καταλήγει να συνδιαλέγεται με το συλλογικό ασυνείδητο της ομάδας, το οποίο φαίνεται να βιώνεται από την Χ ως ευνουχιστικό. Η ομάδα ως μητέρα απαγορεύει την φαντασιακή ένωση με τον Ψ, ο οποίος, πρέπει να σημειωθεί ότι κατέχει εντός της ομάδας έντονα υπερεγωτικά και φαλλικά στοιχεία, επιτρέποντας σε ασυνείδητο επίπεδο την Χ να τον ταυτίσει με τον προσωπικό της πατέρα, με τον οποίον, όπως ομολογεί και η ίδια ως μέρος της ανάλυσής της, έχει ακόμα άλυτο οιδιποδειακό δεσμό. 

Επίσης ο Foulkes τόνισε πως το όνειρο που παρουσιάζεται κάθε φορά από ένα μέλος της ομάδας σε αυτή μπορεί κατά κάποιον τρόπο να ερμηνεύεται μέσω των αντίστοιχων συνειρμών που εκλύει στα υπόλοιπα μέλη.

Αντίστοιχα, ο Resnik πρότεινε πως η διήγηση του ονείρου η οποία λαμβάνει χώρα στο πλαίσιο μιας ομαδικής συνεδρίας, αποτελεί ένα μεταβατικό φαινόμενο, υπό την έννοια ότι ο ονειρευόμενος μεταβιβάζει (προβάλλει) μέσω αυτής τα συναισθήματα του στον θεραπευτή και στα μέλη της ομάδας. Με αυτό συμφωνεί και ο Kaes που υποστήριξε ότι το όνειρο στην ομάδα δεν ερμηνεύεται υποκειμενικά.

Θεραπευόμενος από την ίδια ομάδα αναφέρει το εξής όνειρο:

“Με τα άτομα της ομάδας βρισκόμαστε στη φυσούνα αεροπλάνου έτοιμοι για επιβίβαση με προορισμό το Δουβλίνο. Είμαστε σε στάση αναμονής καθώς έχει ουρά και κουβεντιάζουμε σε χαλαρό ύφος κρατώντας τις χειραποσκευές μας. Καθώς περπατάμε για να επιβιβαστούμε, ένα μέλος της ομάδας, η Ζ, αναφέρει πως έχει ξεχάσει τη βαλίτσα της και μας παρακαλεί να μην ταξιδέψουμε τώρα αλλά να πάρουμε την επόμενη πτήση, ούτως ώστε να έχει την αποσκευή της μαζί και να μην ταξιδέψει μόνη της με το επόμενο αεροπλάνο, ενώ όλοι εμείς θα έχουμε ήδη φτάσει στον προορισμό μας. Πράγματι, όλη η ομάδα κατεβαίνει και βρισκόμαστε σε ένα προαύλιο σχολείου με ένα αρδευτικό ποτάμι να κυλάει στην άκρη του προαυλίου. Καθόμαστε σε ένα υπόστεγο και η Ζ εξιστορεί σε εμένα και σε άλλη μια κοπέλα από την ομάδα πως χρησιμοποιεί ως κολπική διέγερση ένα τετράγωνο μήλο. Η αντίδραση η δική μου και της άλλης κοπέλας που ακούγαμε τις αφηγήσεις ήταν ήπιες σε σχέση με το περιεχόμενο των περιγραφών. Ξαφνικά, αντιλαμβάνομαι πως δεν θέλω να περιμένω άλλο και πρέπει να φύγω για Δουβλίνο. Προλαβαίνω το αεροπλάνο πριν απογειωθεί αλλά συνειδητοποιώ ότι εγώ τώρα δεν έχω μαζί μου τη βαλίτσα μου, διότι την έχω αφήσει στο προαύλιο. Εκείνη τη στιγμή το αεροπλάνο ξεκινάει και εγώ ξυπνάω αγχωμένος, γιατί θα φτάσω στον προορισμό χωρίς τα πράγματά μου.”

Παρόλη την πολυεπίπεδη διάσταση της αφήγησης, σε μια αρχική ενοποίηση του έκδηλου περιεχομένου του ονείρου παρατηρείται εύκολα η μετάθεση, δηλαδή η ψυχική μετατόπιση του ψυχικού φορτίου από κάτι σημαντικό, όπως ότι τελικά δεν θα πετάξουν με την πτήση, σε κάτι λεπτομερές, όπως για παράδειγμα το αρδευτικό κανάλι.

Αυτό παρατηρείται όπως είναι γνωστό, εξαιτίας της λογοκρισίας του Υπερεγώ προς το συνειδητό μέρος. Ενδεχομένως η ύπαρξη νερού σε αυτή τη μορφή να υποκρύπτει μια σεξουαλική οργασμική ορμή, η οποία όμως είναι οριοθετημένη, έξω και πέρα από την ομάδα. Αλλά πάντα υπαρκτή. Άλλα στοιχεία του ονείρου μας προϊδεάζουν για την επιθυμία του αφηγητή - μέλους της ομάδας για μια προσωπική “απογείωση”, την οποία επιθυμεί και αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί να την κάνει χωρίς τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας και φυσικά χωρίς τα πράγματά του.  

Φαίνεται λοιπόν, ότι η ανάδειξη και διήγηση του ονείρου καλύπτει ολόκληρο το φάσμα της ψυχικής εξέλιξης του υποκειμένου όπως αυτή επαναλαμβάνεται με νέο επανορθωτικό τρόπο στο πλαίσιο της ομάδας.

Έτσι το όνειρο στην ομάδα εμπεριέχεται σε αυτήν ως ένα τμήμα της, συνιστά αποτέλεσμα μιας ψυχικής διεργασίας του ατόμου και ταυτόχρονα αποτελεί δημιούργημα ομαδικό και όχι ατομικό και αυτό διότι συγκροτείται στο πλαίσιο της σχέσης του ατόμου - μέλους με μια αρκετά καλή μητέρα - ομάδα.

Κατά τον Τρύφωνα Ζαχαριάδη “Το ομαδικό όνειρο είναι το υποκειμενικό προϊόν μιας ασυνείδητης διαψυχικής διεργασίας”.

Το πλέον σίγουρο είναι ότι η συγκρότηση του νευρωτικού ονείρου προϋποθέτει μια θετική επαφή της ψυχής του ονειρευτή - υποκειμένου με το συλλογικό ασυνείδητο της ομάδας, δηλαδή το κράτημα της πρώτης από το δεύτερο, γεγονός που παραπέμπει στην πρωταρχική θετική επαφή του βρέφους με το μητρικό σώμα.

Έτσι το νευρωτικό όνειρο συμβάλλει αποφασιστικά και με πολλούς τρόπους στην θεραπευτική εξέλιξη του μέλους που διηγείται αυτό και κατ’ επέκταση της ομάδας, εμφανίζεται στην ομάδα στις κρίσιμες στιγμές της εξέλιξης του υποκείμενου και ταυτόχρονα της ομάδας ως όλον.

Βιβλιογραφία

Foulkes (1964): Therapeutic Group Analysis.
Foulkes (1965): Group Psychotherapy: The Psychoanalytic Approach 
Κούκης Α. (2004): Το όνειρο στην Ομαδική Ανάλυση

Συντακτική ομάδα:
Ερρικαίτη Κατσάνη, Ψυχολόγος - εκπ. Ψυχαναλυτική Ψυχοθεραπεύτρια
Νίκος Τριμανδήλης, εκπ. Ψυχαναλυτικός Ψυχοθεραπευτής