Η ψυχολογία των reality shows: Γιατί είναι τόσο δημοφιλή και πώς επηρεάζουν την ψυχική υγεία;

Τα reality shows έχουν γνωρίσει μεγάλη δημοτικότητα, αποτελώντας πλέον ένα από τα είδη μιντιακού περιεχομένου με τη μεγαλύτερη (τηλε)θέαση και μία από τις πιο διαδεδομένες μορφές ψυχαγωγίας στη σύγχρονη κοινωνία, συναρπάζοντας το κοινό με τις δραματικές ιστορίες, τις συγκρούσεις και τη σχολιαστική τους απήχηση.

Ωστόσο, ενώ αυτές οι εκπομπές φαίνεται να έχουν ψυχαγωγική αξία, μπορεί να έχουν και αρνητικό αντίκτυπο στη διάθεση και την ψυχική υγεία των θεατών. Γιατί, λοιπόν, έχουν τόσο μεγάλη απήχηση στο κοινό;

Τα ριάλιτι έχουν αναμφίβολα ψυχαγωγική διάσταση, καθώς προσφέρουν στους θεατές διασκέδαση και μια προσωρινή απόδραση από την μοναξιά ή μονοτονία της καθημερινότητας, καθώς και τη δυνατότητα για ένα "διάλειμμα" από τις δικές τους ευθύνες και ανησυχίες. Παρέχουν μια μορφή ψυχαγωγίας που είναι εύκολα προσβάσιμη και συχνά απαιτεί ελάχιστη γνωστική/πνευματική προσπάθεια.

Η απλή μορφή και η εύκολη παρακολούθησή τους, από την άποψη πως δεν χρειάζεται να δώσει κανείς ιδιαίτερη προσοχή για να κατανοήσει το περιεχόμενο, σε συνδυασμό με το σασπένς, τον ενθουσιασμό και τις απροσδόκητες ανατροπές, είναι κάποια από τα χαρακτηριστικά που καθιστούν ελκυστικά αυτού του είδους προγράμματα στους ανθρώπους.

Πολύ συχνά, επίσης, οι θεατές αναπτύσσουν μια αίσθηση συναισθηματικής σύνδεσης με τους συμμετέχοντες, είτε εντοπίζοντας σε αυτούς κοινά στοιχεία με αυτά του δικού τους χαρακτήρα, είτε μέσω της ταύτισης όσον αφορά τις εμπειρίες, τα κατορθώματα ή τις αποτυχίες τους.

Οι άνθρωποι απολαμβάνουν να παρακολουθούν άτομα τα οποία θεωρούν παρόμοια με τον εαυτό τους να περιηγούνται σε διάφορα σενάρια και να περιπλανώνται σε εικασίες σχετικά με τις αντιδράσεις που τα άτομα αυτά θα έχουν ή τον τρόπο με τον οποίο θα διαχειριστούν μια κατάσταση.

Οι παγίδες των ριάλιτι

Σε όποιο βαθμό και να ισχύουν τα παραπάνω, οι εκπομπές αυτές συχνά παρουσιάζουν μια υπερβολική, ή εξ ολοκλήρου σεναριακή, εκδοχή της πραγματικότητας, που απεικονίζει τις ανθρώπινες σχέσεις και συναναστροφές, την επιτυχία και την προσωπική εμφάνιση υπό ένα μη ρεαλιστικό πρίσμα.

Τα ριάλιτι μπορούν να ενεργοποιήσουν την κοινωνική σύγκριση, μια διαδικασία κατά την οποία οι θεατές συγκρίνουν τη ζωή και τα επιτεύγματά τους με εκείνα των συμμετεχόντων. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε συναισθήματα φθόνου, ανεπάρκειας και μειωμένης αυτοεκτίμησης. Καθώς οι θεατές παρακολουθούν τις φαινομενικά λαμπερές ζωές των "διασήμων" της ριάλιτι τηλεόρασης, μπορεί να αναπτύξουν μια μη ρεαλιστική αντίληψη για την ομορφιά, την επιτυχία, την ευτυχία και τον κόσμο.

Η συνεχής έκθεση σε τέτοιο περιεχόμενο μπορεί να διαιωνίσει αρνητικές αντιλήψεις για τον εαυτό και να συμβάλει, εν τέλει, σε θέματα ψυχικής υγείας, όπως το άγχος και η κατάθλιψη. Για το λόγο αυτό, υπάρχει ο κίνδυνος τα άτομα που τα παρακολουθούν, κυρίως οι έφηβοι και οι νέοι, να δημιουργήσουν μη ρεαλιστικές προσδοκίες και κατ'επέκταση να αισθάνονται μειονεκτικά, σε σύγκριση με τα άτομα που βλέπουν στην οθόνη τους.

Είναι σημαντικό, λοιπόν, οι θεατές να αξιολογούν κριτικά το περιεχόμενο που καταναλώνουν και να αναγνωρίζουν την κατασκευασμένη φύση των ριάλιτι, ώστε να προστατεύσουν την αυτοεκτίμηση και την ευημερία τους.

Από την άλλη μεριά, οι συμμετέχοντες συχνά επιλέγονται με βάση τις δυνατότητές τους να δημιουργήσουν δράμα και σύγκρουση, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε συναισθηματική χειραγώγηση από πλευράς των συντελεστών αυτών των προγραμμάτων.

Οι παραγωγοί χρησιμοποιούν, στο όνομα της θεαματικότητας, τεχνικές επεξεργασίας και στρατηγικές αφήγησης οι οποίες ενισχύουν τη συναισθηματική δυσφορία τόσο για τους συμμετέχοντες, όσο και για τους θεατές.

Η εκμετάλλευση των προσωπικών σχέσεων, αλλά και των τρωτών σημείων τους για “ψυχαγωγικούς σκοπούς” και ταυτόχρονα ο βαθμός στον οποίο εκτίθενται, έχουν αναμφισβήτητα αρνητικές συνέπειες στην ψυχική τους υγεία και ισορροπία.

Τότε, γιατί υπάρχει αυτή η προτίμηση στα ριάλιτι;

Εκτός από την φυσική τάση του ανθρώπου να συγκρίνει τον εαυτό του με τους άλλους, καθώς και την ανάγκη του να ταυτιστεί και να συναισθανθεί, υπάρχουν κι άλλοι παράγοντες που μπορεί να συμβάλλουν στην προτίμηση των τηλεοπτικών ριάλιτι:

Οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως περίεργα όντα. Οι εκπομπές ριάλιτι καλύπτουν αυτή την περιέργεια, παρέχοντας ένα “παράθυρο” στην προσωπική ζωή των συμμετεχόντων. Η επιθυμία να γνωρίζουμε για τις ιδιωτικές ζωές των άλλων, να κατανοήσουμε τις σχέσεις τους και να παρακολουθούμε την προσωπική τους εξέλιξη σε πολλούς τομείς μπορεί να αποτελεί συνήθως σημαντικό κριτήριο για να θελήσει κάποιος να παρακολουθήσει μια τέτοια εκπομπή.

Πολλές φορές, τα reality μπορούν να αποτέλεσουν σημείο αναφοράς σε κύκλους συνομηλίκων, αφορμή για κοινωνικοποίηση και θέμα συζήτησης και να γίνουν μια κοινή πολιτιστική εμπειρία. Οι άνθρωποι μπορεί να παρακολουθούν αυτές τις εκπομπές, ώστε να υπάρχει ένα κοινό θέμα συζήτησης με φίλους, γνωστούς, οικογένεια και συναδέλφους. Η συζήτηση για το τελευταίο επεισόδιο, η ανταλλαγή απόψεων και η εικασία για το τι θα γίνει στην πορεία δημιουργεί μια αίσθηση παρέας και κοινωνικής σύνδεσης γενικά.

Οι θεατές συχνά κατανοούν -πλέον- πως οι τηλεοπτικές εκπομπές ριάλιτι κατασκευάζονται και μοντάρονται για ψυχαγωγικούς σκοπούς και δεν ανταποκρίνονται απαραίτητα στην πραγματικότητα. Ωστόσο, είναι πρόθυμοι να αναστείλουν τη δυσπιστία τους και να παρακολουθήσουν τις αφηγήσεις που παρουσιάζονται, πράγμα που τους επιτρέπει να απολαμβάνουν την εκπομπή χωρίς συνεχή έλεγχο της αυθεντικότητάς της.

Οι εκπομπές ριάλιτι μερικές φορές παρουσιάζουν άτομα που έχουν επιτύχει ή έχουν ξεπεράσει προκλήσεις. Οι ιστορίες που μοιράζονται μπορούν να χρησιμεύσουν ως πηγή έμπνευσης για τους θεατές, ενθαρρύνοντάς τους να κυνηγήσουν τους δικούς τους στόχους και όνειρα. Η ιδέα πως ο καθένας μπορεί να φτάσει στη φήμη ή να επιτύχει σπουδαία πράγματα μπορεί να αποτελέσει κίνητρο για πολλούς.

Στον αντίποδα αυτού, υπάρχουν θεατές που αντλούν ικανοποίηση από την παρακολούθηση ή την εξιστόρηση των αποτυχιών ή των δυσκολιών των άλλων. Αυτό το ψυχολογικό φαινόμενο μπορεί να κάνει ορισμένες εκπομπές ριάλιτι ελκυστικές, καθώς οι θεατές βρίσκουν ψυχαγωγικό το να βρίσκονται κάπως "παρόντες" στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι συμμετέχοντες.

Οι γνωστικές προκαταλήψεις που έχουμε συνήθως οι άνθρωποι παίζουν, επίσης, ρόλο στη δημοτικότητα των ριάλιτι. Για παράδειγμα, η προκατάληψη επιβεβαίωσης οδηγεί τους θεατές να αναζητούν εκπομπές που ευθυγραμμίζονται με τις υπάρχουσες πεποιθήσεις και απόψεις τους. Η επιλεκτική αντίληψη επιτρέπει στους θεατές να εστιάσουν σε πτυχές της εκπομπές που επιβεβαιώνουν τις προκαταλήψεις τους. Αυτές οι προκαταλήψεις συμβάλλουν στην απόλαυση και την ενίσχυση των δικών τους προοπτικών.

Εξίσου σημαντικό με τα παραπάνω, όπως ισχύει και για τα υπόλοιπα είδη σειρών, ταινιών και τηλεοπτικών προγραμμάτων, η παρακολούθηση ριάλιτι μπορεί να προσφέρει, κατά μία έννοια, μια μορφή συναισθηματικής "κάθαρσης" στους θεατές. 

Αυτό που θα πρέπει, ίσως, να κρατήσουμε από όλο αυτό είναι ότι τα reality shows βοηθούν τους ανθρώπους να αισθάνονται, με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο, λιγότερο μόνοι.

Παρόλο που έχουν τα μειονεκτήματά τους, μπορούμε να τα απολαμβάνουμε με υπευθυνότητα, προσπαθώντας να διατηρήσουμε μια ισορροπία μεταξύ της έμμεσης, παθητικής ψυχαγωγίας/κατανάλωσης και της ψυχαγωγίας που προκύπτει από τις εμπειρίες της πραγματικής ζωής.

Αυτό προϋποθέτει τον καθορισμό υγιών ορίων, περιορίζοντας τον χρόνο που αφιερώνουμε παρακολουθώντας ριάλιτι και δίνοντας προτεραιότητα σε εναλλακτικές, περισσότερο υγιείς μορφές ψυχαγωγίας και με δραστηριότητες που βελτιώνουν την ψυχική μας ευεξία, όπως το διάβασμα βιβλίων, την άσκηση και τον ποιοτικό χρόνο με αγαπημένα πρόσωπα.

Οφείλουμε να θέτουμε ως προτεραιότητα την ψυχική μας υγεία και να αναγνωρίζουμε, πότε η υπερβολική κατανάλωση τέτοιου είδους περιεχομένου αρχίζει να επηρεάζει αρνητικά τη διάθεση και την ψυχολογία μας, ώστε να καταφέρουμε να διατηρήσουμε μια υγιή σχέση με αυτή τη μορφή ψυχαγωγίας.