Τα χαρακτηριστικά της ομάδας θεραπείας στο αρχικό στάδιο

Τα μέλη διακατέχονται από ανησυχία, φόβους και πολλά ερωτηματικά στις πρώτες συναντήσεις. Οι συμμετέχοντες προσπαθούν να εντοπίσουν κοινές εμπειρίες και ενδιαφέροντα, τρόπους επικοινωνίας με διαφορετικούς ανθρώπους και έναν ρόλο για τον εαυτό τους που να συμβαδίζει με το πρόβλημα ή τον λόγο της συμμετοχής τους.

Οι πρώτες ερωτήσεις τους αφορούν τον τρόπο λειτουργίας της ομάδας και τον δικό τους προσωπικό ρόλο και η απουσία απαντήσεων ή η ασάφειά τους συχνά εντείνει το άγχος και τη σύγχυση, τα οποία μπορεί να εκφράζονται ποικιλοτρόπως. Τα περισσότερα μέλη αποφεύγουν τη συμμετοχή στη συζήτηση και κάποια παραμένουν παθητικά στο περιθώριο περιμένοντας άλλους να πάρουν την πρωτοβουλία.

Αυτή η σύγχυση και η ανασφάλεια με τη σειρά τους δημιουργούν εξάρτηση από όσους τα ίδια τα μέλη θεωρούν ως «πρωταγωνιστές» στην ομάδα. Τα μέλη περιμένουν καθοδήγηση και δομή από τον θεραπευτή, ενώ παράλληλα επιζητούν αποδοχή και έγκριση. Τα σχόλια του θεραπευτή και η στάση του προς τα άλλα μέλη εξετάζονται και ανιχνεύονται ως ενδείξεις της αναμενόμενης συμπεριφοράς.

Στις πρώτες συναντήσεις η επαγγελματική ιδιότητα του υπεύθυνου, η συμβολική και ουσιαστική δύναμή του ως εκπροσώπου της υπηρεσίας έρχονται να επιβεβαιώσουν τις προσδοκίες τους ότι αυτός ο άνθρωπος θα τους δώσει τις απαντήσεις και τις λύσεις που αναζητούν.

Ταυτόχρονα, τα μέλη αξιολογούν τη συμπεριφορά των άλλων και αρχίζουν να χρησιμοποιούν τους μηχανισμούς επικοινωνίας στους οποίους καταφεύγουν σε ανάλογες καταστάσεις εκτός της ομάδας.

Άσχετα από το είδος της ομάδας, λοιπόν, άγχος για το άγνωστο, έλλειψη προσανατολισμού σχετικά με αναμενόμενους ρόλους και υποχρεώσεις και γενικευμένη αντίσταση αναμένονται ακόμη και σε ομάδες στις οποίες τα μέλη μετέχουν οικειοθελώς και οι οποίες έχουν ως κύριο στόχο την κοινή δράση και όχι τόσο την αποκατάσταση ενός προσωπικού προβλήματος. Αυτές οι αντιστάσεις είναι ποικιλόμορφες και μπορούν να κυμαίνονται από την ακραία λεκτική επιθετικότητα μέχρι την απόσυρση ή και την αποχώρηση από την oμάδα.

Συχνά, αυτά που εκφράζονται είναι λιγότερο σημαντικά από αυτά που παραμένουν κρυμμένα ή γριφώδη.

Παράδειγμα πρώτης συνάντησης με τον θεραπευτή σε ομαδική θεραπεία

Οι πρώτες αντιδράσεις του θεραπευτή είναι καθοριστικές, όπως επισημαίνεται στο ακόλουθο παράδειγμα.

Στην πρώτη συνάντηση της ομάδας κοριτσιών στο ίδρυμα που φιλοξενούμαι ήμουν ανήσυχη. Μάλιστα, αρκετές μέρες πριν από τη συγκεκριμένη ημέρα αχισα να νιώθω άγχος και νευρικότητα στο στομάχι μου. Ευτυχώς η συνάντηση με την υπεύθυνη της ομάδας την προηγούμενη μέρα με βοήθησε να τη γνωρίσω και να της ζητήσω να είναι κοντά μου, αν «κολλήσω μπροστά στα άλλα παιδιά».

Καθόμασταν, λοιπόν, όλες νευρικές στις καρέκλες μας και ρωτάγαμε μια πό τις μεγαλύτερες τι γίνεται σε αυτές τις ομάδες, μέχρι που ήρθε η κυρία.

Μας χαμογέλασε και μας ζήτησε να πούμε μερικά λόγια για την καταγωγή μας, πράγμα που ξύπνησε πάλι τις πεταλούδες στο στομάχι. Όταν ήρθε η σειρά μου κοκκίνισα και δεν θυμάμαι καν τι είπα για μένα. Αυτό που με ενδιέφερε ήταν να τελειώσω αμέσως και να σταματήσουν να με κοιτούν. Η κυρία μας άκουγε με πολλή υπομονή και ενθάρρυνση και, όταν μιλήσαμε όλες, μας θύμισε τους στόχους της ομάδας και ότι έχει σημασία ό,τι συζητάμε να μένει μέσα στη συνάντηση.

Στη συνέχεια μας ανέφερε το παράδειγμα μιας παρόμοιας ομάδας με κορίτσια της ηλικίας μας που είχε συντονίσει στο παρελθόν και πώς είχε βοηθήσει τα μέλη να μιλάνε πιο άνετα για δύσκολα θέματα και να μάθουν να στηρίζονται η μία στην άλλη.

Αυτό μας βοήθησε να αισθανθούμε πιο άνετα και κάποιες άρχισαν να ρωτούν για την παλιά ομάδα και για το αν τα κορίτσια κρατούσαν τα μυστικά. Αυτό το σχόλιο έδωσε την ευκαιρία στην κυρία να μας ρωτήσει πώς εμείς οι ίδιες θα αντιμετωπίζουμε «δύσκολα προσωπικά θέματα που θα φέρνουμε στη συζήτηση» και αν έχει σημασία να κρατούμε μυστικά όσα θα συζητάμε μέσα στην ομάδα.

Μιλήσαμε αρκετή ώρα γι' αυτό και μετά η κυρία μας ρώτησε τι θέλουμε να κουβεντιάζουμε στη δική μας ομάδα και τι άλλες δραστηριότητες θα μας άρεσε να κάνουμε ως μέλη της ομάδας.

Στο παράδειγμα η θεραπεύτρια αρχίζει να προσανατολίζει τα μέλη σχετικά με το πώς μια τέτοια ομάδα λειτουργεί και τους δίνει την ευκαιρία να προβληματιστούν και να αποφασίσουν για την αναγκαιότητα ή όχι της εχεμύθειας.

Ο τρόπος που η ίδια αντιμετωπίζει τους συμμετέχοντες, υπομονετικά ή βιαστικά και ενοχλημένα, θα δημιουργήσει έναν πρώτο κώδικα κανόνων και επικοινωνίας μεταξύ των μελών.

Ανησυχίες μελών στην ομαδική θεραπεία

Ακόμη, όμως, και οι καλύτερες αντιδράσεις από τον θεραπευτή δεν θα υπερνικήσουν ανησυχίες και ερωτηματικά σαν αυτά που ακολουθούν:

-Θα με συμπαθήσουν τα μέλη της ομάδας μου;

-Πόσα θα πρέπει να αποκαλύψω για τον εαυτό μου;

-Πώς θα πρέπει να φερθώ στις συναντήσεις και μπορώ αλήθεια να λέω αυτά που αισθάνομαι;

-Θα με καταλάβουν οι άλλοι ή θα με θεωρήσουν ανόητο και επιπόλαιο;

-Μήπως μου ζητήσουν να κάνω πράγματα που δεν θέλω/δεν καταλαβαίνω;

Ανάλογα με το κλινικό προφίλ των μέλων, κάποια θα ανυπομονούν να μιλήσουν και να τα πουν όλα, ενώ κάποια άλλα θα είναι διστακτικά, φοβισμένα και έτοιμα να παραιτηθούν. Αν κάποιος πάρει την πρωτοβουλία να θέσει ένα θέμα, τα περισσότερα μέλη θα προθυμοποιηθούν να του προτείνουν λύσεις και εύκολες απαντήσεις σε ό,τι τον απασχολεί.

Αν και αυτό δίνει την εικόνα επικοινωνίας μέσα στην ομάδα, ουσιαστικά δεν αποτελεί πρόοδο, καθώς οι έτοιμες και γρήγορες λύσεις ουσιαστικά εμποδίζουν το μέλος να κατανοήσει το πρόβλημά του και να αναζητήσει τις δικές του απαντήσεις.

Η τάση των μελών της ομάδας να μιλούν για τους άλλους

Ένα άλλο συνηθισμένο χαρακτηριστικό στο πρώτο στάδιο έχει να κάνει με την τάση των μελών να μιλούν για άλλους και όχι για τον εαυτό τους ή να αναφερόνται σε γεγονότα του μακρινού παρελθόντος και όχι στο εδώ και τώρα.

Τα μέλη στο αρχικό στάδιο συνήθως παραπλανούν τον εαυτό τους μιλώντας μεν για προβλήματα αλλά αγνοώντας τον δικό τους ρόλο στη δημιουργία ή συντήρηση αυτών των προβλημάτων. Κατά κανόνα, μιλούν μόνο για την ευθύνη των άλλων αποφεύγοντας έτσι μια επώδυνη ενδοσκόπηση. Είναι βασική πεποίθηση του γράφοντος ότι «συνταγές και έτοιμες απαντήσεις» δεν έχουν καμία θέση στην εργασία με ομάδες.

Μάλιστα, μια προτεινόμενη κατεύθυνση αντιμετώπισης αυτού του μηχανισμού άμυνας σε μια τέτοια περίπτωση, για παράδειγμα, θα μπορούσε να είναι:

«Καταλαβαίνουμε, Νίκο, την πίκρα που νιώθεις για τους γονείς σου και όσα λες ότι σου έκαναν. Αυτή τη στιγμή, όμως, μόνο εσένα έχουμε μαζί μας και με εσένα μπορούμε να δουλέψουμε. Θέλεις, λοιπόν, να αφήσουμε κατά μέρος τις φασαρίες των γονιών σου και να μας πεις πώς εσύ νιώθεις σήμερα και πώς σε έχουν επηρεάσει όλα αυτά;»

Τα κρυφά κίνητρα στην ομαδική θεραπεία

Ένα άλλο χαρακτηριστικό του αρχικού σταδίου αφορά τα κρυφά κίνητρα και θέματα που υποβόσκουν στην ομάδα. Σε μια συνάντηση μιας ομάδας φοιτητών υπήρχε μεγάλη απροθυμία κάποιος να ξεκινήσει τη συζήτηση. Το κρυφό θέμα που εμπόδιζε την επικοινωνία ήταν φόβοι για κουτσομπολιά και πιθανή έκθεση προσωπικών επώδυνων δεδομένων μετά τις συναντήσεις.

Κάποιος είχε κυκλοφορήσει λεπτομέρειες από μια προηγούμενη συνάντηση με αποτέλεσμα αυτή η έλλειψη εμπιστοσύνης να εμποδίζει την επικοινωνία.

Σε μια άλλη ομάδα αποτελούμενη από κρατούμενους σε φυλακή υψίστης ασφαλείας τα μέλη είχαν εξαναγκαστεί να συμμετάσχουν για να έχουν ευνοϊκούς όρους στο αίτημά τους για αποφυλάκιση.

Αυτό είχε δημιουργήσει πολύ θυμό σε αρκετούς, που θεωρούσαν ότι τους είχαν στερήσει το δικαίωμα επιλογής. Οι θεραπευτές τούς ενθάρρυναν να μιλήσουν για τον θυμό και για τα παράπονά τους γενικότερα.

Μάλιστα βρέθηκαν και οι ίδιοι «στο στόχαστρο», καθώς εκφράστηκαν υπόνοιες ότι μέσω αυτών ο διευθυντής της φυλακής μαθαίνει τα πάντα.

Η ασφάλεια των θεραπευτών να προκαλέσουν  συζήτηση πάνω στους φόβους, τον θυμό και τις υποψίες των κρατουμένων δεν άλλαξε μεν το γεγονός ότι δεν είχαν δικαίωμα επιλογής ως προς τη συμμετοχή τους, βοήθησε, όμως, σε κάποιον βαθμό να μειωθεί η απροθυμία τους για συμμετοχή.

Οι ομάδες αδυνατούν να προχωρήσουν αν τα μέλη δεν έχουν την ευκαιρία να εξωτερικεύσουν «κρυφές ατζέντες» που τα απασχολούν.

Αυτή η διαδικασία σίγουρα δοκιμάζει την υπομονή των θεραπευτών, που πρέπει συνεχώς να επιβεβαιώνουν κατά πόσο τα μέλη εκφράζουν πράγματι όσα χρειάζονται να εκφραστούν.

Από την άλλη πλευρά, αν κρυφά κίνητρα και ατζέντες παραμένουν κάτω από την επιφάνεια, τότε η ομαδική αλληλεπίδραση είναι επιφανειακή και η εμπιστοσύνη μεταξύ των μελών δίνει τη θέση της στην παθητικότητα και στην επιφυλακτικότητα, αφήνοντας τον συντονιστή να αισθάνεται ότι, ενώ κουράζεται για την ομάδα του, δεν υπάρχει πρόοδος.

Με την πάροδο του χρόνου και αφού υπάρξει μια αρχική εξοικείωση εμφανίζεται μια ιεραρχία μεταξύ των μελών και τα πλέον ενεργά και δραστήρια από αυτά αρχίζουν να ξεχωρίζουν.

Τα περισσότερα μέλη, όμως, εξακολουθούν να εξαρτώνται έντονα από τον θεραπευτή για κατεύθυνση και υποστήριξη, ενώ, παράλληλα, δυσπιστούν απέναντι στα κίνητρά του και αναζητούν ευκαιρίες να επιβεβαιώσουν για τον εαυτό τους την επιστημονική εμπειρία, το κύρος και την αξιοπιστία του.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Δουλεύοντας συμβουλευτικά & ψυχοθεραπευτικά με ομάδες που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαζήση.