Ο Ρόλος της Μητέρας στην Ανάπτυξη των Παιδιών

Η Αναπτυξιακή Ψυχολογία μελετά επιστημονικά την ανθρώπινη ανάπτυξη κατά την διάρκεια της ζωής ενός ατόμου. Σημαντικό κομμάτι των θεωριών της έχει επικεντρωθεί στη διερεύνηση της ανάπτυξης κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας επειδή στη συγκεκριμένη περίοδο συμβαίνουν οι μεγαλύτερες αλλαγές.

Από τα βασικά ερωτήματα ήταν κατά πόσο το περιβάλλον επηρεάζει την ανάπτυξη του παιδιού, ερώτημα που έλαβε την απάντηση ότι το περιβάλλον είναι πράγματι ιδιαιτέρως σημαντικό (Χρυσανθακοπούλου, 2020).

Πως συνδέεται όμως η ανάπτυξη του παιδιού με το περιβάλλον και ποιος ο ρόλος των φροντιστών του σε αυτή;

Ο ορισμός του παιδιού και της ανάπτυξης του στην Ψυχολογία

Για να διερευνηθεί η σύνδεση πρέπει αρχικά να οριστεί τι είναι παιδί και τι ανάπτυξή του. Σύμφωνα με το APA Dictionary of Psychology, παιδί είναι το νεαρό αγόρι ή κορίτσι το οποίο ηλικιακά βρίσκεται στην παιδική ηλικία -περίοδο μεταξύ του τέλους της βρεφικής ηλικίας (αναπτυξιακό στάδιο που αρχίζει περίπου στους 18 με 24 μήνες) και της έναρξης της εφηβείας (αναπτυξιακό στάδιο που αρχίζει περίπου στα 11 με 14 έτη).

Ως ανάπτυξη του παιδιού ορίζονται οι αλλεπάλληλες σωματικές, κοινωνικές, πνευματικές και συναισθηματικές αλλαγές καθώς μεγαλώνει στο εύρος των παραπάνω αναπτυξιακών σταδίων (n.d·Schacter et al., 2021).

Η διαδικασία ανάπτυξης του παιδιού και η σύνδεση με τους φροντιστές του

Από την μήτρα ακόμα, το έμβρυο ξεκινά να συνδέεται με την μητέρα του. Ακούει τους ήχους της καρδιάς της αλλά και την ομιλία της και εξοικειώνεται με αυτούς, ικανό να τους αναγνωρίζει. Το βρέφος μετά την έκθεση του στον κόσμο είναι αδύνατον να επιβιώσει χωρίς τη φροντίδα άλλων ανθρώπων και αναζητά από αυτούς θαλπωρή, τροφή και ασφάλεια με σκοπό να ανακαλύψει τον κόσμο. Αυτό επιτυγχάνεται με την δημιουργία της ασφαλούς προσκόλλησης με τον κύριο φροντιστή του, η οποία αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για την μετέπειτα ανάπτυξη μιας υγιούς προσωπικότητας και είναι η κινητήρια δύναμη που ωθεί το άτομο να αυτονομηθεί και να εξερευνήσει το περιβάλλον του (Schacter et al., 2021).

Η διαδικασία της προσκόλλησης ξεκινά με το βρέφος να επιζητά την φροντίδα. Μη ικανό να προσανατολιστεί προς ένα συγκεκριμένο πρόσωπο ή αντικείμενο (σύμφωνα με την θεωρία της μονιμότητας του αντικειμένου του Piaget δεν κατέχει αυτή την έννοια της μονιμότητας) καταγράφει νοητικά κατά τη διάρκεια των πρώτων μηνών ποιος ανταποκρίνεται συχνότερα και ταχύτερα. Πολύ σύντομα ο φροντιστής γίνεται το συναισθηματικό του κέντρο.

Έπειτα με την πάροδο των πρώτων επτά μηνών, έχει την ικανότητα να ανακαλεί την εικόνα του φροντιστή -ακόμα και σε περίπτωση απουσίας του-, να παραμένει προσανατολισμένο, να δείχνει με το κλάμα του την ανησυχία του χωρισμού καθώς και να δυσφορεί στην παρουσία ξένων. Με αυτό τον τρόπο γίνεται αντιληπτή η ιδιαίτερη συναισθηματική σχέση προσκόλλησης που αναπτύσσεται που διαρκεί έως τον 18ο-20ο μήνα και η οποία γίνεται συγκεκριμένη και αναντικατάστατη.

Η ανωτέρω σχέση έγινε αντικείμενο μελέτης από τον Bowlby ο οποίος παρουσίασε την δημιουργία και τους σκοπούς που εξυπηρετεί η προσκόλληση μεταξύ φροντιστή και βρέφους (Schacter et al., 2021·Stern, 2002·Βοσνιάδου, 2001).

Επίσης αντικείμενο μελέτης από την Mary Ainsworth έγινε η ανταπόκριση του φροντιστή. Η άμεση αντίδραση στις ανάγκες του βρέφους, βοηθάει στο χτίσιμο εμπιστοσύνης με αυτό και το κάνει να αισθάνεται ασφάλεια και αυτοπεποίθηση.

Έρευνες κατέγραψαν ότι οι φροντιστές που δεν ανταποκρίθηκαν με επάρκεια στις ανάγκες των βρεφών (μη διαθέσιμοι ψυχολογικά και ασυνεπείς), αυτά κατέληξαν να αισθάνονται ανασφαλή, ψυχικά απομακρυσμένα και αμφιθυμικά όπως επίσης παρουσίασαν χαμηλή αυτοεκτίμηση και δυσκολίες προσαρμογής (Schaffer, 1995).

Με τα παραπάνω γίνεται αντιληπτή η καταλυτική σημασία του φροντιστή στην ανάπτυξη του παιδιού. Αυτό το ρόλο έχει συνήθως η μητέρα και σε κάποιες περιπτώσεις ο πατέρας ή οι λοιποί συγγενείς.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ 
  - Η θεωρία του Piaget και του Kohlberg για την ηθικότητα
  - Θεωρία δεσμού χρόνιες παθήσεις και παρεμβάσεις Θετικής ψυχολογίας

Ο ρόλος της μητέρας στην ανάπτυξη παιδιού

Η σχέση μητέρας-παιδιού εξελίσσεται από τη σύλληψη του έως και το τέλος της παιδικής του ηλικίας και ανά ηλικιακή περίοδο θα παρουσιαστούν παρακάτω οι σχετικές αλλαγές.

Προγεννετική περίοδος
Ιδιαίτερα από τους ψυχολόγους της ψυχαναλυτικής προσέγγισης, η σχέση βρέφους-φροντιστή θεωρείται ο θεμέλιος λίθος της προσωπικότητας του ανθρώπου και της κοινωνικής του ανάπτυξης (Τσιαντής & Μανώπουλος, 1987). Ο ρόλος της μητέρας ως φροντιστή και της ανάπτυξης ισχυρού δεσμού ξεκινάει από πολύ νωρίς. Είναι μια αμοιβαία σχέση που έχει ως αρχή τη γέννηση, εξελίσσεται και αλλάζει καθ’ όλη την περίοδο της παιδικής ηλικίας.

Το έμβρυο συνδέεται σωματικά με τη μητέρα μέσω του πλακούντα από τον οποίο μεταφέρεται οτιδήποτε και με οποιονδήποτε τρόπο έρχεται σε επαφή με αυτήν (θρεπτικές ουσίες, οξυγόνο, ιοί κ.λπ.). Το έμβρυο επηρεάζεται από τα συναισθήματα και τον τρόπο ζωής της μητέρας π.χ. όταν αυτή χαλαρώνει το έμβρυο ενδομήτρια γίνεται πιο δραστήριο και αναπτύσσει τις αισθήσεις του ενώ οι ασθένειες της μητέρας (διαβήτης, ΣΜΝ, χρήση αλκοόλ ή ναρκωτικών ουσιών) μπορούν να οδηγήσουν σε σοβαρές ανωμαλίες ή και στο θάνατο (England & Waddell, 1996·Schacter et al., 2021).

Βρεφική περίοδος
Η βρεφική ηλικία είναι κομβικό σημείο στην ανάπτυξη και στην μετέπειτα εξέλιξη του ανθρώπου. Έχει παρατηρηθεί από έρευνές ότι βρέφη τα οποία μεγάλωσαν σε περιβάλλον ιδρύματος και με την απουσία οικογένειας παρουσίασαν νοητική καθυστέρηση και έδειξαν σημάδια μη ορθής κοινωνικοποίησης αποτέλεσμα της απουσίας της μητέρας η οποία σε αυτή την περίοδο είναι φορέας της κοινωνικοποίησης του βρέφους και όταν δεν είναι δίπλα του, το βρέφος αγγίζει τα όρια της διανοητικής ανεπάρκειας (Μπερτ, 1989).

Σημαντικό ρόλο στην ομαλή ανάπτυξη του ψυχικού δεσμού μητέρας-παιδιού έχει ο θηλασμός. Ο Freud αναφέρει ότι το παιδί έχει ως αρχικό αντικείμενο αγάπης την μητέρα και ο θηλασμός ταυτόσημος με το αντικείμενο της στοματικής ηδονικής ορμής που αποκτήθηκε ανακλητικά από το στήθος της (1996). Επίσης η ψυχολογία του βρέφους εξαρτάται αυτή της μητέρας, η οποία οφείλει να δείχνει ιδιαίτερη προσοχή στις αντιδράσεις του διότι μέσα σε αυτές κρύβονται μηνύματα που το βρέφος δεν έχει την ικανότητα της λεκτικοποίησης (Χουρδάκη, 2000). Όλα τα παραπάνω είναι απόδειξη της σημασίας της μητέρας στην ανάπτυξη του παιδιού.

Πρώιμη και Μέση παιδική ηλικία

Στην περίοδο αυτή το παιδί ξεκινά την εξερεύνηση του κόσμου, της φύσης αλλά και του σώματος του. Ξεκινά να πλάθει τον χαρακτήρα του, να κατανοεί τις ηθικές και τις πολιτιστικές ιδέες καθώς και να κοινωνικοποιείται.

Ο ρόλος της μητέρας είναι καθοριστικός στην διαμόρφωση προσωπικότητας του παιδιού και οφείλει να του προσφέρει αποκλειστικότητα και αφοσίωση έως τα έξι χρόνια του που θα έχει ολοκληρωθεί αυτό το πρώιμο αναπτυξιακό στάδιο της παιδικής ηλικίας. Επίσης το παιδί μαθαίνει τις βασικές αρχές συμπεριφοράς π.χ. καθημερινές ενέργειες καθαριότητας, αυτονομία στην χρήση της τουαλέτας αλλά και να τρέφεται μόνο του. Επιπροσθέτως η μητέρα προσπαθεί μέσω του διαλόγου να μειώσει την αυθόρμητη επιθετικότητα του παιδιού και το έμμονο πείσμα που το διακατέχει σε αυτή την ηλικία (Χέλμουτ, 1989).

Σημαντικό ρόλο διαδραματίζει η μητέρα και στην σεξουαλική διαπαιδαγώγηση του παιδιού. Η εξερεύνηση του σώματος καθώς και η περιέργεια να ανακαλύψει για παράδειγμα το πως γίνονται τα παιδιά γεννά τις πρώτες ερωτήσεις που συνήθως τις απευθύνει στη μητέρα, η οποία πρέπει να απαντήσει με ειλικρίνεια, απλότητα, χωρίς ενδοιασμούς και κάνοντας το να πιστέψει ότι οτιδήποτε αφορά αυτό το θέμα μπορεί να συζητηθεί (Rice, 2022).

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΗ: Σεξουαλική Διαπαιδαγώγηση παιδιών με νοητική καθυστέρηση

Στη μέση παιδική ηλικία το παιδί έχει ολοκληρώσει την εκμάθηση των ηθικών αρχών. Ο ρόλος της μητέρας είναι συμπληρωματικός στις τελευταίες μικρές βελτιώσεις της προσωπικότητας του παιδιού και της ανάπτυξης και βελτίωσης της γλώσσας και της ομιλίας.

Η μητέρα επίσης παροτρύνει το παιδί να κοινωνικοποιηθεί και να συναναστραφεί με συνομήλικα παιδιά και ταυτόχρονα να εξαλειφθεί κάθε εγωκεντρική πλευρά του (Soltz & Dreikurs, 1991).

Ο πατρικός ρόλος στην ανάπτυξη του παιδιού

Από έρευνες σχετικά με τον δεσμό προέκυψε ότι το ρόλο του φροντιστή μπορεί να μην τον έχει αποκλειστικά η μητέρα, αλλά αυτός που αναλαμβάνει την πρωταρχική φροντίδα του παιδιού. Παρόλο που ο ρόλος και η θέση του πατέρα δεν είναι αυτονόητος ή δεδομένος, η πατρική ενασχόληση είναι καθοριστικής σημασίας για την ανάπτυξη του παιδιού καθώς και στο να υποστηρίζει την σύζυγο του σε σχέση με τον μητρικό της ρόλο.

Η επιτυχημένη σχέση μεταξύ παιδιού-γονιού βασίζεται στη σταθερότητα των δύο γονέων.

Οι άνδρες μπορούν εξίσου με προσπάθεια και ενδιαφέρον να είναι αυτοί που αλληλεπιδρούν με το παιδί και που βοηθούν καταλυτικά στην ανάπτυξή του. Παρόλο που δεν έχουν την βιολογική προδιάθεση και το ένστικτο να αντιλαμβάνονται άμεσα τις ανάγκες του παιδιού, με επανάληψη και προσπάθεια η βιολογία προσαρμόζεται τις ανάγκες του περιβάλλοντος (Dick, 2011·Bowlby, 1988·Fonagy, 2018).

Σύνοψη

Η παιδική ηλικία στην ανάπτυξη του ανθρώπου είναι η περίοδος που συμβαίνουν οι μεγαλύτερες αλλαγές και ο ρόλος του φροντιστή είναι ο πιο σημαντικός παράγοντας που την επηρεάζει. Η μητέρα ως πρωταρχική φροντίστρια έχει τη σημαντικότερη θέση διότι ο δεσμός της με το παιδί αναπτύσσεται από την προγεννητική περίοδο και εξελίσσεται έως το τέλος της παιδικής ηλικίας.

Επίσης ο ρόλος του πατέρα είναι σημαντικός ως βοηθός της μητέρας να εκπληρώσει τα καθήκοντα του ρόλου της αλλά και στις περιπτώσεις που είναι φροντιστής παρόλο που βιολογικά δεν έχει αυτή την προδιάθεση, με την κατάλληλη προσπάθεια μπορεί να συμβάλει και αυτός στην ανάπτυξη του παιδιού.

Η υπεροχή όμως της μητέρας δεν μπορεί να συγκριθεί και για αυτό δικαιολογημένα οι συζητήσεις για την ανάπτυξη του παιδιού επικεντρώνονται σε αυτό το ρόλο.

Βιβλιογραφικές αναφορές

1. American Psychological Association. (n.d.). Apa Dictionary of Psychology. American Psychological Association. Retrieved October 27, 2022, from dictionary.apa.org/child
2. American Psychological Association. (n.d.). Apa Dictionary of Psychology. American Psychological Association. Retrieved October 27, 2022, from dictionary.apa.org/child-development
3. Bowlby, J. (1988). A secure base: Parent-child attachment and Healthy Human Development. Basic Books.
4. Bretherton, I. (1995). Η καταγωγή της θεωρίας της προσκόλλησης: John Bowlby και Mary Ainsworth., στο: Κουγιουμτζάκης, Γ. (Επιμ. Εκδ), Αναπτυξιακή Ψυχολογία. Παρελθόν, παρών και μέλλον. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
5. Dick , G. (2011). The Changing Role of Fatherhood: The Father as a Provider of Selfobject Functions. Retrieved October 30, 2022, from researchgate.net/publication/ | dx.doi.org/10.1080/
6. England, M. A., & Waddell, H. (1996). Colour atlas of life before birth: Normal fetal
development. Mosby.
7. Freud, S. (1996). Εισαγωγή την Ψυχανάλυση. Επίκουρος.
8. Fonagy, P. (2001). Attachment Theory and Psychoanalysis. Routledge.
9. Rice, D. (2022). The Essential Sex Education Book for Parents: Guided Conversations to have with your tweens and teens. Rockridge Press.
10. Schacter, D. L., Gilbert, D. T., Nock, M. K., & Wegner, D. M. (2021). Introducing psychology. Worth Publishers, Macmillan Learning. 425
11. Schaffer, H. R. (1995). Early socialization. British psychological Society.
12. Soltz, V., & Dreikurs, R. (1991). Children: The Challenge. Plume.
13. Stern, D. N. (2002). The first relationship: Infant and mother. Harvard University Press.117-119.
14. Βοσνιάδου, Σ. (2001). Εισαγωγή στην Ψυχολογία: Βιολογικές, Αναπτυξιακές και Συμπεριφοριστικές Προσεγγίσεις, Τόμος Α’. Gutenberg. 104-105.
15. Μπερτ, Ρ.-Ρ. (1989). Η κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού. Καστανιώτης.
16. Τσιαντής, Γ., & Μανώπουλος, Σ. (1987). Η ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη στην βρεφική και νηπιακή ηλικία. σε Σύγχρονα θέματα παιδοψυχιατρικής: Ανάπτυξη - Προσεγγίσεις στην ταξινόμηση και διάγνωση - Ψυχοκοινωνικά θέματα. Καστανιώτης.
17. Χέλμουτ, Φ. (1989). Κοινωνική ένταξη και εκπαίδευση: Μια εισαγωγή στην έρευνα της κοινωνικής ένταξης. Καστανιώτης.
18. Χουρδάκη, Μ. (2000). Ψυχολογία παιδιού - έφηβου / Βρεφική - νηπιακή ηλικία. στο Οικογενειακή Ψυχολογία: Εξελικτική - Βρεφική - Νηπιακή - Σχολική - Εφηβείας - Ωριμότητας - Τρίτης ηλικίας - Γάμου - Συζύγων - Γονέων. Leader Book
19. Χρυσανθακοπούλου, Μ. (2020b, September 18). Τα βασικά θέματα στη μελέτη της αναπτυξιακής ψυχολογίας. Psychology.gr - Η Πύλη Της Ψυχολογίας