Το φαινόμενο της καταναγκαστικής επανάληψης του τραυματικού παρελθόντος

Το φαινόμενο της καταναγκαστικής επανάληψης του τραυματικού παρελθόντος αναφέρεται στην ασυνείδητη αλλά ισχυρή τάση που έχουν οι άνθρωποι να επαναφέρουν στη σύγχρονη σκηνή της ζωής τους κάποια γεγονότα ή κάποιες καταστάσεις που στο παρελθόν τους προκάλεσαν πόνο, ζήλια ή συγκρούσεις και τους έκαναν να υποφέρουν.

Ειδικά οι άνθρωποι που στα παιδικά τους χρόνια αντιμετώπισαν σοβαρές συναισθηματικές δυσκολίες ή τραυματικές εμπειρίες, τις οποίες δεν κατάφεραν να επεξεργαστούν και να μεταβολίσουν, διαπιστώνουν συχνά ότι οι ίδιες εμπειρίες επανεμφανίζονται στην ενήλικη ζωή τους με κάποιους άλλους, διαφορετικούς «ηθοποιούς».

Όπως έγραψε ο Zinner (1989), οι άνθρωποι έχουν μέσα τους μια πανίσχυρη ψυχολογική δύναμη που τους ωθεί επίμονα προς τις παλιές και τις οικείες τραυματικές καταστάσεις του παρελθόντος τους.

Δυστυχώς, οι άνθρωποι στη συντριπτική τους πλειονότητα θεωρούν ότι η αναβίωση των παλιών προβλημάτων οφείλεται σε ένα «κακό παιχνίδι της τύχης τους» και δεν συνειδητοποιούν ποτέ ότι οι ίδιοι επιδιώκουν (φυσικά ασυνείδητα) και τελικά επιτυγχάνουν την αναβίωση του παλιού τραύματος.

Η Scarf (1987) διατύπωσε την άποψη ότι με την επανάληψη του τραύματος οι άνθρωποι καταφέρνουν να διατηρήσουν ζωντανό το παρελθόν τους, να το επανενεργοποιήσουν μέσα στο παρόν και έτσι να πετύχουν μια έμμεση ψυχολογική επανσύνδεση με τους γονείς τους.

Η καταναγκαστική επαναληψη του παρελθόντος ξαναδίνει ζωή στα χαμένα αρχαϊκά αντικείμενα της αγάπης και αρνείται τον αποχωρισμό από τους σημαντικούς άλλους που δεν κατάφεραν (ή δεν πρόλαβαν) να εξασφαλίσουν στον άνθρωπο τα αναγκαία συναισθηματικά εφόδια.

Freud και φαινόμενο καταναγκαστικής επανάληψης παρελθόντος

Το φαινόμενο της καταναγκαστικής επανάληψης του παρελθόντος το διαπίστωσε πρώτος ο Freud.

Υποστήριξε ότι πολλοί άνθρωποι υποκύπτουν σε μια ισχυρή εσωτερική πίεση, που τους αναγκάζει να επαναφέρουν τις επώδυνες καταστάσεις και τα τραυματικά διλήμματα των αρχαϊκών τους σχέσεων στη σύγχρονη σκηνή της ζωής τους.

Ο Freud τόνισε εμφατικά ότι η επανάληψη του τραύματος δεν παρατηρείται μόνο στους νευρωσιακούς ασθενείς. Απεναντίας, πολλοί άνθρωποι που θεωρούνται «φυσιολογικοί» ή «καθημερινοί» αναβιώνουν ξανά και ξανά στην καθημερινότητά τους πολλά από τα γεγονότα που κάποτε τους προκάλεσαν αγωνία, πόνο ή απόγνωση.

Έχει επιπλέον διαπιστωθεί ότι οι αναπαραγόμενες καταστάσεις και διλήμματα ακολουθούν την ίδια απογοητευτική πορεία και καταλήγουν στο ίδιο οδυνηρό αποτέλεσμα όπως εκείνο του παρελθόντος.

Σύμφωνα με τον Freud, η καταναγκαστική επανάληψη είναι ένας τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι «θυμούνται» τα εντονότερα συναισθηματικά γεγονότα του παρελθόντος τους. Βεβαίως, οι συγκεκριμένες «συναισθηματικές μνήμες» δεν αποτελούν συνειδητές γνωστικές διεργασίες. Αντίθετα πρόκειται για κάποιες ασυνείηδτες αντανακλάσεις του παρελθόντος που αναγεννιούνται μέσα στα τρέχοντα και καθημερινά γεγονότα.

Ο Freud υποστήριξε επίσης ότι η καταναγκαστική επανάληψη του παλιού τραύματος κάνει τους ανθρώπους να νιώθουν ότι έχουν μια αίσθηση ελέγχου στα τραύματά τους.

Εκτός αυτού, κάθε φορά που οι άνθρωποι επαναφέρουν στη σύγχρονη ζωή τους την παλιά τραυματική κατάσταση, έχουν την ελπίδα ότι ίσως αυτή τη φορά θα μπορέσουν να δώσουν μια καλύτερη λύση στο πρόβλημά τους.

Αυτό ωστόσο δεν επιτυγχάνεται ποτέ, επειδή η ασυνείδητη τάση της επανάληψης διατηρεί τον απόλυτο έλεγχο στην τελική έκβαση του γεγονότος. Έτσι η επανάληψη του παρελθόντος βυθίζει τους ανθρώπους όλο και πιο βαθιά στα παλιά και γνωστά οδυνηρά συναισθηματικά πεδία.

Επιλογή ερωτικού συντρόφου και κακοποίηση

Ο Kirkwood (1993) ισχυρίστηκε ότι η επιλογή του ερωτικού συντρόφου γίνεται με βάση τη δυνατότητα αναβίωσης των τραυματικών εμπειριών της αρχαϊκής σχέσης.

Γι' αυτό το λόγο οι ειδικοί θεραπευτές των σχέσεων (ανεξαρτήτως της θεραπευτικής τους προσέγγισης) χρειάζεται να κάνουν πολύ μεγάλη προσπάθεια για να καταφέρουν «να σπάσουν το φαύλο κύκλο» και να σταματήσουν την ισχυρή τάση των κακοποιημένων γυναικών να επιλέγουν ερωτικούς συντρόφους με χαρακτηριστικά τα οποία είναι δυνάμει εξαιρετικά επικίνδυνα και συνδέονται με την εκδήλωση κακοποιητικών συμπεριφορών από την πλευρά τους.

Οι Zayas & Shoda (2007) κατέδειξαν ότι οι γυναίκες που έπεσαν θύματα κακοποίησης στο παρελθόν έχουν τριπλάσιες πιθανότητες να επιλέξουν έναν ερωτικό σύντροφο ο οποίος μπορεί δυνητικά να εκδηλώσει βία (π.χ. είναι υπερβολικά ελεγκτικός, καταχρηστικός, κτητικός κ.λπ.).

Διαπιστώθηκε επιπλέον ότι οι γυναίκες που σε κάποια παλιότερη ερωτική σχέση υπέστησαν κακοποίηση αναζητούν και πάλι έναν ερωτικό σύντροφο ο οποίος είτε εκδηλώνει παθολογικά επίπεδα ζήλιας, είτε είναι πολύ ελεγκτικός, επικριτικός και κτητικός, είτε έχει έντονα και βίαια ξεσπάσματα θυμού.

Βεβαίως, όλα τα χαρακτηριστικά που προαναφέρθηκαν συνδέονται με την εκδήλωση βίαιης συμπεριφοράς από τους άνδρες. Αντίστοιχα διαπιστώθηκε ότι οι βίαιοι και καταχρηστικοί άνδρες έχουν την τάση να ερωτεύονται γυναίκες οι οποίες είναι ανασφαλείς και αγχώδεις, και άρα μπορούν να ανεχθούν την κακοποίηση.

Οι Jacobson & Gottman (1998) επίσης, στις μελέτες που πραγματοποίησαν σε κακοποιημένες γυναίκες, διαπίστωσαν ότι αυτές προτιμούσαν να δημιουργούν απρόβλεπτες, υψηλού ρίσκου και δυνητικά επικίνδυνες ερωτικές σχέσεις.

Παρ' όλα αυτά, τόσο οι άντρες όσο και οι γυναίκες γνωρίζουν πολύ καλά ότι τα χαρακτηριστικά της καλοσύνης και της συμβατικότητας είναι τα σημαντικότερα συστατικά των επιτυχημένων και ευτυχισμένων ερωτικών σχέσεων.

Τέλος, οι O'Keefe & Treidter (1998), καθώς και γενικά δεδομένα προερχόμενα από τα Κέντρα για τον Έλεγχο και την Πρόληψη Ασθενειών αποδεικνύουν ότι οι άνθρωποι που έχουν πέσει θύματα κακοποίησης στο παρελθόν, αλλά και εκείνοι οι οποίοι υπήρξαν μάρτυρες βίαιων οικογενειακών επεισοδίων έχουν σημαντικά περισσότερες πιθανότητες να κακοποιηθούν οι ίδιοι ή να κακοποιήσουν το σύντροφό τους στις ερωτικές τους σχέσεις.

Αναπαραγωγή τραύματος

Μια πολύ δημοφιλής σύγχρονη υπόθεση είναι αυτή που υποστηρίζει ότι η επανάληψη του δράματος υποκινείται από την ασυνείδητη (και φυσικά ανεξέλεγκτη και ανεπιτυχή) προσπάθεια του ατόμου να «ελέγξει» τα τραύματα της τρυφερής και ευαίσθητης ηλικίας του.

Οι άνθρωποι αναπαράγουν τα τραύματα που έζησαν όταν ήταν μικρά και αδύναμα παιδιά, στην προσπάθειά τους να τα αντιμετωπίσουν και πάλι ως δυνατοί και ανεξάρτητοι ενήλικες. Επιπλέον, με την επανάληψη των παλιών τραυμάτων τους ελπίζουν ότι θα έχουν μια νέα ευκαιρία να αλλάξουν τη δραματική εξέλιξη της ζωής τους.

Ο Segel (1969) διατύπωσε την άποψη ότι υπάρχουν δύο τουλάχιστον λόγοι για τους οποίους εξελίσσεται το φαινόμενο της επανάληψης του παλιού τραύματος. Ο πρώτος είναι η ασυνείδητη προσπάθεια που καταβάλλουν οι άνθρωποι προκειμένου να καταφέρουν να ελέγξουν και να αλλάξουν το παρελθόν τους.

Αναλυτκότερα, επειδή το τραυματικό γεγονός του παρελθόντος επήλθε με έναν βίαιο και ξαφνικό τρόπο, το παιδί ένιωσε χαμένο και αβοήθητο, και αισθάνθηκε ότι δεν είχε καμιά προειδοποίηση, κανένα περιθώριο αντίδρασης και καμία δυνατότητα μεταβολής της προβληματικής κατάστασης.

Έτσι, όταν ως ενήλικας επαναφέρει ο ίδιος ένα πανομοιότυπο γεγονός στη ζωή του, αισθάνεται ότι δεν αιφνιδιάζεται και φυσικά δεν είναι πλέον ούτε ανίσχυρος ούτε αβοήθητος.

Η επανάληψη του τραύματος επομένως δημιουργεί μια νέα ελπίδα ότι αυτή τη φορά ο άνθρωπος θα καταφέρει να δώσει ένα καλύτερο τέλος στο δράμα που έζησε παλιά.

Αποφόρτιση αρνητικών συναισθημάτων με την καταναγκαστική επανάληψη

Ένας δεύτερος (φυσικά ασυνείδητος) λόγος για την εξέλιξη του φαινομένου της καταναγκαστικής επανάληψης του παλιού τραύματος συνδέεται με την προσπάθεια που κάνουν όλοι οι άνθρωποι προκειμένου να αποφορτίσουν τα αρνητικά συναισθήματα του παρελθόντος τους.

Οι άνθρωποι ξαναφέρνουν τα παλιά τραύματά τους στη σύγχρονη σκηνή της ζωής τους για να μπορέσουν να εκφράσουν τα αρνητικά συναισθήματα που δεν εξέφρασαν στην παιδική τους ηλικία λόγω της εξάρτησης και του φόβου της εγκατάλειψης που είχαν ως παιδιά (και τους οποίους έχουν όλα τα παιδιά).

Έτσι, όταν στην ώριμη ηλικία επαναλαμβάνεται η τραυματική κατάσταση του παρελθόντος, τότε μαζί με τα καινούρια αρνητικά συναισθήματα βρίσκουν διέξοδο και τα παλιά. Με αυτό τον έμμεσο τρόπο οι άνθρωποι αποφορτίζονται από το παλιό αρνητικό βάρος.

Η ταυτόχρονη απελευθέρωση των παλαιών και των νέων αρνητικών συναισθημάτων αποτελεί το βασικό λόγο για τον οποίο οι αντιδράσεις των ενηλίκων είναι πολλές φορές εμφανώς υπερβολικές και δυσανάλογες με τα γεγονότα.

Συνοψύζοντας, οι ενήλικες που εμπλέκονται στην επανάληψη των παλιών τραυμάτων, και επαναφέρουν στη σύγχρονη ζωή τα σοκαριστικά γεγονότα της παιδικής τους ηλικίας, επιχειρούν να χειραγωγήσουν το παρελθόν τους. Δυστυχώς όμως, το μόνο που καταφέρνουν είναι να επαναλάβουν για άλλη μια φορά το παλιό βασανιστικό σενάριο, χωρίς καμία ουσιαστική αλλαγή.

Παράδειγμα φαινομένου της καταναγκαστικής επανάληψης των παλιών τραυμάτων

Ένα παράδειγμα μπορεί να κάνει κατανοητή την εξέλιξη του φαινομένου της καταναγκαστικής επανάληψης των παλιών τραυμάτων.

Μια γυναίκα, η οποία είχε έναν αλκοολικό, βίαιο και καταχρηστικό πατέρα, ερωτεύεται έναν άνδρα που είναι εξαρτημένος από τα ναρκωτικά και εκδηλώνει βίαιες και καταχρηστικές συμπεριφορές.

(Όπως προαναφέρθηκε, στο θεραπευτικό χώρο είναι πολύ γνωστή η τάση των ανθρώπων να εμπλέκονται σε οικεία πρότυπα σχέσεων, αν και οι ίδιοι γνωρίζουν καλύτερα από τον καθένα πόσο καταστροφικά είναι αυτά τα πρότυπα.)

Η γυναίκα που έχει μεγαλώσει κάτω από την απειλή του καταχρηστικού πατέρα θεωρεί ότι οι ευγενικοί και ειρηνικοί άντρες είναι «χλιαροί» ή «παθητικοί» και έτσι δεν δείχνει κανένα ενδιαφέρον γι' αυτούς.

Αντίθετα, τα τυραννικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων τής προκαλούν μεν πόνο, αλλά της είναι οικεία και άρα προτιμότερα από το ξένο και το άγνωστο. Ο άνδρας της συγκεκριμένης γυναίκας λοιπόν ενσαρκώνει τον πατέρα της.

Φυσικά η γυναίκα αυτή, ως σύντροφος ενός εξαρτημένου και βίαιου ανθρώπου, αισθάνεται και εκδηλώνει θυμό και οργή για τη συμπεριφορά του και προσπαθεί συνειδητά να τον αλλάξει και να τον συνετίσει. Παράλληλα ωστόσο η ίδια χρησιμοποιεί το σύντροφό της ως αποδέκτη της οργής που δεν είχε καταφέρει να εκφράσει όταν ήταν μικρό παιδί.

Έτσι, κάθε φορά που θυμώνει με το σύντροφό της, ο θυμός δεν στρέφεται μόνο προς αυτόν. Κατευθύνεται και προς τον πατέρα που αγάπησε πολύ, αλλά αποδείχθηκε ανάξιος της αγάπης και της εμπιστοσύνης της.

Το νέο οικογενειακό δράμα της γυναίκας είναι βεβαίως και πάλι πολύ επώδυνο. Αυτή τη φορά όμως η δραματική κατάσταση δεν έχει επιβληθεί σε ένα φοβισμένο και αβοήθητο παιδί, το οποίο δεν έχει καμιά δυνατότητα να αλλάξει την τραυματική οικογενειακή συνθήκη.

Αντίθετα, αφορά μια ενήλικη και άρα ανεξάρτητη γυναίκα, που έχει μάλιστα «προκαλέσει» η ίδια τη συγκεκριμένη κατάσταση διότι πιστεύει ότι θα καταφέρει να την ελέγξει. Κοντολογίς, αυτή η γυναίκα επαναλαμβάνει το παρελθόν της διότι θεωρεί ότι στο παρόν δεν είναι «μια απλή ηθοποιός στη σκηνή του δράματος», αλλά «η παραγωγός του συγκεκριμένου σεναρίου».

Ασφαλώς η ίδια βιώνει συνειδητά πόνο και απογοήτευση, και λυπάται πολύ με αυτή τη δραματοποίηση της ζωής της. Ασυνείδητα όμως, μέσα από το ρόλο της ως «παραγωγού» και «σεναριογράφου», ασκεί κάποιον έλεγχο σε μια κατάσταση η οποία της επιβλήθηκε βίαια στο παρελθόν και απείλησε να την καταστρέψει. Με άλλα λόγια, η συγκεκριμένη γυναίκα νιώθει ότι στο παρελθόν «τής συνέβη» ένα βίαιο και ανεξέλεγκτο γεγονός, ενώ έχει προκαλέσει η ίδια μια παρόμοια κατάσταση στο παρόν.

Παράλληλα, όπως προαναφέρθηκε, η αναβίωση του τραύματος της παιδικής ηλικίας τής δίνει μια ευκαιρία να αποφορτίσει τα παλιά αρνητικά της συναισθήματα.

Τέλος, διαμορφώνει μια ελπίδα ότι θα καταφέρει να ξαναγράψει το άσχημο σενάριο της ζωής της. Αισθάνεται δηλαδή ότι αν πείσει το σύντροφό της να σταματήσει τις κακές του συνήθειες, τότε το παλιό θλιβερό σενάριο της ζωής της θα έχει ένα ευτυχισμένο τέλος.

Δυστυχώς, η ασυνείδητη φαντασίωσή της (ότι θα μπορέσει να πάρει την αγάπη και τη φροντίδα που της άξιζε από έναν καλό και τρυφερό πατέρα) δεν πραγματώνεται ποτέ και η οικογενειακή κατάσταση που της προκάλεσε πόνο στην παιδική της ηλικία επαναλαμβάνεται πιστά, χωρίς καθόλου αλλαγές.

Το φαινόμενο της καταναγκαστικής επανάληψης του τραυματικού παρελθόντος σε οικογενειακό επίπεδο

Το φαινόμενο της καταναγκαστικής επανάληψης του τραυματικού παρελθόντος παρατηρείται όχι μόνο σε ατόμικό, αλλά και σε οικογενειακό επίπεδο. Σχεδόν όλα τα ζευγάρια που αντιμετωπίζουν προβλήματα στη σχέση τους, και που γι' αυτό το λόγο αναζητούν ψυχοθεραπευτική παρέμβαση, διαδραματίζουν μια ανελαστική και παθολογική αναβίωση των συγκρουσιακών σχέσεων του παρελθόντος τους.

Οι άνθρωποι, μέσα στις οικογένειες που δημιουργούν οι ίδιοι, αναγεννούν τα επώδυνα (αλλά οικεία) στοιχεία των αρχαϊκών τους σχέσεων και τα επαναλαμβάνουν, αναζητώντας καλύτερες λύσεις από εκείνες του παρελθόντος. Αυτό όμως που τελικά επιτυγχάνουν είναι μια οδυνηρή επανάληψη του παλιού και επώδυνου σεναρίου στις καινούργιες τους σχέσεις.

Η Usher σημειώνει πολύ χαρακτηστιστικά ότι τα επώδυνα θέματα των οικογενειών αποτελούν ένα είδος «συναισθηματικής κληρονομίας» που περνά από τη μια γενιά στην άλλη. Έτσι, τα οικογενειακά τραύματα μετατρέπονται σε διαγενεακά και εμφανίζονται σε πολλές και διαφορετικές θέσεις του οικογενειακού δέντρου.

Ένα παράδειγμα μπορεί να φωτίσει καλύτερα την κατάσταση αυτή.

Οι γονείς ενός άνδρα εκδήλωναν έντονα πολωμένες συμπεριφορές: ο πατέρας ήταν πολύ αδύναμος και καταθλιπτικός, ενώ η μητέρα ήταν χειριστική, καταπιεστική και συγκέντρωνε στα χέρια της όλο τον έλεγχο και τη δύναμη της οικογένειας.

Σε ώριμη ηλικία, ο συγκεκριμένος άνδρας μπορεί να επιλέξει να γίνει αδύναμος σαν τον πατέρα του και να μοιραστεί τη ζωή του με μια δυναμική και καταπιεστική γυναίκα. Ή αντίθετα, μπορεί να επιλέξει να γίνει ο ίδιος ένας ισχυρός και καταπιεστικός άνδρας και να μοιραστεί τη ζωή του με μια αδύναμη και άβουλη γυναίκα.

Όποιο ρόλο και αν διαλέξει τελικά, οι συμπεριφορές μέσα στο νέο ζευγάρι θα είναι και πάλι έντονα πολωμένες.

Θα υπάρχει δηλαδή ξανά ένας άνθρωπος ο οποίος καταπιέζει και ένας άνθρωπος ο οποίος καταπιέζεται.

Με αυτό τον τρόπο το νέο οικογενειακό σχήμα θα αναβιώσει και πάλι το κυρίαρχο πρόβλημα παλιού οικογενειακού σχήματος, παρά το γεγονός ότι ο συγκεκριμένος άνδρας μπορεί να έχει επιλέξει έναν ρόλο διαμετρικά αντίθετο από αυτόν του δικού του πατέρα.

Όπως επισημαίνει η Meyer, τα παιδιά μέσα στην οικογένεια μαθαίνουν κάποια «συναισθηματική διάλεκτο» με την οποία εκφράζουν και επικοινωνούν τα συναισθήματά τους. Έτσι, όταν ενηλικιωθούν, δυσκολεύονται να καταλάβουν τους άλλους που μιλούν μια «συναισθηματική διάλεκτο» διαφορετική από τη δική τους.

Το αποτέλεσμα είναι ότι οι άνθρωποι παραμένουν εγκλωβισμένοι στον παλιό και παθολογικό (αλλά οικείο) τρόπο συσχέτισης. Παράλληλα ακολουθούν έναν δεδομένο τρόπο ζωής, απλώς και μόνο επειδή αυτόν γνωρίζουν ή επειδή πιστεύουν ότι είναι ο σωστός ή ο μοναδικός.

Συνειδητή αλλαγή μέσω θεραπευτικής παρέμβασης

Εάν μέσα στις οικογένειες προέλευσης των δύο συντρόφων έχουν εξελιχθεί τραυματικά σενάρια, τότε τα νέα ζευγάρια, για να καταφέρουν να αποφύγουν την επανάληψη του παλιού τραύματος, θα πρέπει να επιδιώξουν εγκαίρως μια συνειδητή αλλαγή μέσω θεραπευτικής παρέμβασης. Αυτού του είδους οι θεραπευτικές παρεμβάσεις είναι συνήθως επώδυνες και μακροχρόνιες.

Στο τέλος όμως κατορθώνουν να απομονώσουν το παρόν από το «μολυσματικό παρελθόν» και να προστατεύσουν το μέλλον της νέας οικογένειας. Οι δυσκολίες και ο πόνος στις θεραπευτικές παρεμβάσεις προκαλούνται από το γεγονός ότι οι άνθρωποι χρειάζεται να απαρνηθούν την απατηλή ελπίδα ότι κάποια στιγμή θα εμφανιστεί στη ζωή τους ένας ιδανικός γονέας, ο οποίος θα τους προσφέρει την αγάπη, την ασφάλεια και τη φροντίδα που δεν τους έδωσε ο πραγματικός τους γονέας.

Οι ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις διαχωρίζουν επίσης το παρελθόν από το παρόν και βοηθούν τους νέους ανθρώπους να ζήσουν με έναν νέο τρόπο σε έναν καινούριο κόσμο, που ίσως να τους είναι άγνωστος και τρομακτικός.

Γενικά, οι ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις καλλιεργούν την επιθυμία για αλλαγή, ανάπτυξη και αυτοπραγμάτωση, καθησυχάζουν τον τρόμο για το άγνωστο και απελευθερώνουν τους ανθρώπους από τις πληγές του παρελθόντος τους.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Από τους γονείς στους ερωτικούς συντρόφους που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο.