Πώς τα συναισθήματα επηρεάζουν το ανοσοποιητικό σύστημα και την υγεία

Το 1974, ένα εύρημα σε ένα εργαστήριο της Ιατρικής και Οδοντιατρικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο του Ρότσεστερ βοήθησε στον επανασχεδιασμό του βιολογικού χάρτη του σώματος: ο ψυχολόγος Ρόμπερτ Άντερ ανακάλυψε ότι το ανοσοποιητικό σύστημα, όπως και το μυαλό, μπορεί να εκπαιδευτεί. Το συμπέρασμά του προκάλεσε σοκ. Η ισχύουσα άποψη στην ιατρική ήταν ανέκαθεν ότι μόνο ο εγκέφαλος και το κεντρικό νευρικό σύστημα μπορούσαν να αντιδράσουν στην εμπειρία αλλάζοντας τον τρόπο συμπεριφοράς τους.

Το πείραμα του Άντερ για το αν το μυαλό μπορεί να εκπαιδευτεί

Το εύρημα αυτό έστρεψε την έρευνα σε μια νέα κατεύθυνση: έγινε προσπάθεια να ανακαλυφθούν οι μυριάδες τρόποι με τους οποίους το κεντρικό νευρικό σύστημα επικοινωνεί με το ανοσοποιητικό σύστημα-βιολογικά μονοπάτια που δε διαχωρίζουν το μυαλό από τα συναισθήματα και το σώμα, αλλά αντίθετα τα συνταιριάζουν βαθιά.

Στο πείραμά του ο Άντερ είχε χορηγήσει σε λευκά ποντίκια ένα φάρμακο που μείωνε τεχνητά την ποσότητα των ανοσοποιητικών κυττάρων Τ που κυκλοφορούσαν στο αίμα τους. Το φάρμακο χορηγούνταν στα ποντίκια μαζί με νερό μέσα στο οποίο είχε διαλυθεί ζαχαρίνη. Όμως ο Άντερ ανακάλυψε ότι και μόνο δίνοντας το ζαχαρόνερο, χωρίς το κατασταλτικό φάρμακο, εξακολουθούσε να υπάρχει μείωση της ποσότητας των ανοσοποιητικών κυττάρων Τ (του θύμου αδένα) - σε σημείο που ορισμένα ποντίκια αρρώσταιναν και πέθαιναν. Το ανοσοποιητικό τους σύστημα είχε μάθει να καταστέλλει τα λεμφοκύτταρα του θύμου αδένα αντιδρώντας στο γλυκό νερό. Αυτό, σύμφωνα με τις μέχρι τότε επιστημονικές απόψεις και πεποιθήσεις, ήταν αδύνατον να συμβεί!

Αποκτήστε το βιβλίο Συναισθηματική νοημοσύνη από το εξειδικευμένο βιβλιοπωλείο ψυχολογίας της Πύλης του Psychology.gr

Το ανοσοποιητικό σύστημα είναι ο εγκέφαλος του σώματος

Το ανοσοποιητικό σύστημα είναι ο εγκέφαλος του σώματος, όπως λέει Φρανσίσκο Βαρέλα, ο νευροεπιστήμονας στο Πολυτεχνείο του Παρισιού, ο οποίος υποστηρίζει ότι το σώμα έχει τη δική του αίσθηση ύπαρξης-του τι ανήκει σ' αυτό και τι όχι. Τα ανοσοποιητικά κύτταρα ταξιδεύουν στο αίμα κατά μήκος όλου του σώματος, ερχόμενα ουσιαστικά σε επαφή με κάθε άλλο κύτταρο. Τα κύτταρα τα οποία αναγνωρίζουν τα αφήνουν στην ησυχία τους, ενώ επιτίθενται σε όσα δεν αναγνωρίζουν. Η επίθεση είτε μας προστατεύει από ιούς, βακτηρίδια και καρκίνο, είτε, αν τα ανοσοποιητικά κύτταρα παρερμηνεύσουν την ταυτότητα των ίδιων των κυττάρων του σώματος, προκαλούν ένα αυτοάνοσο νόσημα, όπως είναι η αλλεργία και ο λύκος.

Έως την ημέρα που ο Άντερ έκανε την τυχαία ανακάλυψη, κάθε παθολογοανατόμος και κάθε βιολόγος πίστευε ότι ο εγκέφαλος (μαζί με τις απολήξεις του σε όλο το σώμα μέσω του κεντρικού νευρικού συστήματος) και το ανοσοποιητικό σύστημα ήταν χωριστές οντότητες, καμιά από τις οποίες δεν είχε τη δυνατότητα να επηρεάσει τη λειτουργία της άλλης. Δεν υπήρχε μονοπάτι το οποίο θα μπορούσε να συνδέσει τα κέντρα του εγκεφάλου που ρυθμίζουν το τι γεύεται το ποντίκι με τις περιοχές του μυελού των οστών όπου κατασκευάζονται τα κύτταρα Τ. Αυτή τουλάχιστον η άποψη επικρατούσε επί έναν αιώνα.

Η νευροψυχο-ανοσοβιολογία

Με την πάροδο του χρόνου, η σεμνή ανακάλυψη του Άντερ επέβαλε μια νέα θεώρηση για τους δεσμούς μεταξύ του ανοσοποιητικού συστήματος και του κεντρικού νευρικού συστήματος. Ο τομέας που μελετάει αυτή την αλληλεπίδραση μεταξύ νευρικού και ανοσοποιητικού συστήματος, η νευροψυχο-ανοσοβιολογία, αποτελεί σήμερα σημαντικό κλάδο της ιατρικής επιστήμης. Το όνομα του κλάδου αυτού επιβεβαιώνει τους δεσμούς: νευρο- με το νευροενδοκρινολογικό σύστημα (όπου εντάσσονται το νευρικό και το ορμονικό σύστημα), ψυχο- ή του μυαλού και ανοσοβιολογία του ανοσοποιητικού συστήματος.

Ένα δίκτυο ερευνητών ανακαλύπτει ότι οι χημικοί νευροδιαβιβαστές που δρουν σε πολύ μεγάλη έκταση και στον εγκέφαλο και στο ανοσοποιητικό σύστημα είναι αυτοί που συναντιούνται σε συμπυκνώσεις στις νευρωνικές περιοχές που ρυθμίζουν το συναίσθημα.

Τα πιο αδιάσειστα στοιχεία για την άμεση φυσική διαδρομή που επιτρέπει στα συναισθήματα να επηρεάσουν το ανοσοποιητικό σύστημα προέρχονται από τον Ντέιβιντ Φέλτεν, συνάδελφο του Άντερ. Ο Φέλτεν παρατήρησε ότι τα συναισθήματα έχουν ισχυρή επίδραση στο αυτόνομο νευρικό σύστημα, το οποίο ρυθμίζει τα πάντα, απο το πόση ινσουλίνη εκκρίνεται μέχρι τα επίπεδα πίεσης του αίματος. Ο Φέλτεν, εργαζόμενος με τη γυναίκα του Σούζαν και με άλλους συναδέλφους, εντόπισε στη συνέχεια ένα σημείο συνάντησης όπου το αυτόνομο νευρικό σύστημα επικοινωνεί άμεσα με τα λεμφοκύτταρα και τα μεγάλα φαγοκύτταρα, κύτταρα του ανοσοποιητικού συστήματος.

Το επανασταστικό εύρημα σύνδεσης νευρικού και ανοσοποιητικού συστήματος

Σε ηλεκτρομικροσκοπικές μελέτες ανακάλυψαν σημεία επαφής, σαν νευρικές συνάψεις, όπου τα νευρικά άκρα του αυτόνομου συστήματος έχουν απολήξεις που βρίσκονται σε άμεση γειτνίαση με αυτά τα ανοσοποιητικά κύτταρα. Αυτά τα φυσικά σημεία επαφής επιτρέπουν στα νευρικά κύτταρα να απελευθερώσουν νευροδιαβιβαστές που ρυθμίζουν τα ανοσοποιητικά κύτταρα. Και πράγματι δίνουν σήματα προς δύο κατευθύνσεις. Το εύρημα είναι επαναστατικό. Κανένας δεν είχε υποψιαστεί ότι τα ανοσοποιητικά κύτταρα μπορούσαν να είναι στόχοι μηνυμάτων από τα νεύρα.

Για να ελέγξει πόσο σημαντικές ήταν αυτές οι νευρικές απολήξεις στις λειτουργίες του ανοσοποιητικού συστήματος, ο Φέλτεν προχώρησε ένα βήμα παραπέρα. Σε πειράματα με ζώα αφαίρεσε μερικά κύτταρα από τους λεμφικούς κόμβους και τον σπλήνα-όπου αποθηκεύονται ή κατασκευάζονται τα ανοσοποιητικά κύτταρα- και στη συνέχεια χρησιμοποίησε ιούς για να προκαλέσει το ανοσοποιητικό σύστημα. Το αποτέλεσμα: μια τεράστια μείωση της ανοσοποιητικής αντίδρασης του οργανισμού προς τον ιό.

Το συμπέρασμα του Φέλτεν είναι ότι χωρίς αυτές τις νευρικές απολήξεις το ανοσοποιητικό σύστημα απλώς δεν αντιδρά όπως θα έπρεπε στην πρόκληση ενός ιού ή βακτηριδίου εισβολέα. Με λίγα λόγια, το νευρικό σύστημα όχι μόνο συνδέεται με το ανοσοποιητικό σύστημα, αλλά είναι ουσιώδες για τη σωστή ανοσοποιητική λειτουργία.

Η επίδραση των ορμονών υπό την επήρεια του άγχους

Ένα άλλο σημαντικό μονοπάτι που συνδέει τα συναισθήματα και το ανοσοποιητικό σύστημα σχετίζεται με την επίδραση των ορμονών οι οποίες απελευθερώνονται υπό την επήρεια του άγχους. Οι κατεχολαμίνες (επινεφρίνη και νορεπινεφρίνη, που είναι γνωστές και ως αδρεναλίνη και νοραδρεναλίνη), η ορμόνη του επινεφρίδιου φλοιού και η προλακτίνη, καθώς και τα φυσικά ναρκωτικά βήτα ενδορφίνη και εγκεφαλίνη, όλα εκλύονται κατά τη διάρκεια της αγχωτικής διέγερσης. Καθεμιά έχει ισχυρότατη επίδραση στα ανοσοποιητικά κύτταρα.

Παρότι οι σχέσεις είναι περίπλοκες, το βασικό στοιχείο αυτής της επίδρασης είναι ότι όσο αυτές οι ορμόνες φουσκώνουν μέσα στο σώμα, τόσο καταστέλλεται η λειτουργία των ανοσοποιητικών κυττάρων: το άγχος παρακωλύει την ανοσοποιητική αντίδραση, τουλάχιστον προσωρινά. Αυτό πιθανώς οφείλεται σε μια προσπάθεια διατήρησης ενέργειας που θα δώσει προτεραιότητα στις περισσότερο άμεσες ανάγκες, οι οποίες είναι πιο πιεστικές για την επιβίωση. Αν όμως το άγχος είναι μόνιμο και έντονο, τότε αυτή η καταστολή μπορεί να είναι διαρκής.

Οι μικροβιολόγοι και οι άλλοι επιστήμονες ανακαλύπτουν όλο και περισσότερες τέτοιες συνδέσεις μεταξύ εγκεφάλου και καρδιαγγειακού και ανοσοποιητικού συστήματος - αφού πρώτα αναγκάστηκαν να αποδεχθούν τη ριζοσπαστική κάποτε ιδέα ότι υπάρχουν και τέτοιες συνδέσεις.

Κλινικά δεδομένα για τα τοξικά συναισθήματα

Παρά τις ενδείξεις αυτές, πολλοί αν όχι οι περισσότεροι παθολόγοι δεν έχουν ακόμα πειστεί για το ότι τα συναισθήματα παίζουν ρόλο από κλινική άποψη. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι, παρόλο που πολλές μελέτες διαπίστωσαν πως το στρες και τα αρνητικά συναισθήματα αποδυναμώνουν την αποτελεσματικότητα διαφόρων ανοσοποιητικών κυττάρων, δεν γίνεται πάντα σαφές εάν το εύρος αυτών των αλλαγών είναι τόσο αξιόλογο ώστε να επηρεάσει παθολογικά τον άνθρωπο.

Ακόμα και έτσι, ένας αυξανόμενος αριθμός παθολόγων αναγνωρίζει το ρόλο των συναισθημάτων στην ιατρική. Για παράδειγμα, ο Δρ. Καμράν Νεζάτ, επιφανής χειρουργός γυναικολόγος, ειδικός στις λαπαροσκοπήσεις στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, λέει: Αν κάποια γυναίκα που έχει προγραμματιστεί για χειρουργείο μού πει ότι έχει πανικοβληθεί την ημέρα εκείνη και δε θέλει να χειρουργηθεί , ακυρώνω την επέμβαση. Ο Νεζάτ εξηγεί: Κάθε χειρουργός γνωρίζει ότι οι άνθρωποι που είναι εξαιρετικά τρομοκρατημένοι αντιδρούν πολύ άσχημα στο χειρουργείο. Αιμορραγούν υπερβολικά, παθαίνουν περισσότερες μολύνσεις και επιπλοκές. Αναρρώνουν επίσης πολύ δυσκολότερα. Είναι πολύ καλύτερο αν είναι ήρεμοι.

Ο λόγος είναι προφανής: ο πανικός και το άγχος αυξάνουν την πίεση της καρδιάς κι έτσι οι διευρυμένες λόγω της πίεσης φλέβες αιμορραγούν πολύ περισσότερο όταν κοπούν από το ιατρικό νυστέρι. Η υπερβολική αιμορραγία είναι μία από τις πιο ανησυχητικές χειρουργικές επιπλοκές, και καμιά φορά μπορεί να οδηγήσει έως και στο θάνατο.

Η ιατρική σημασία των συναισθημάτων

Πέρα από τέτοια ιατρικά παραλειπόμενα, οι ενδείξεις για την κλινική σπουδαιότητα των συναισθημάτων αυξάνονται σταθερά. Ίσως τα πιο σοβαρά στοιχεία για την ιατρική σημασία του συναισθήματος να προέρχονται από μια μαζική ανάλυση, η οποία συνδύαζε τα αποτελέσματα από 101 μικρότερες μελέτες σε μια μοναδική και ευρύτερη για πολλές χιλιάδες άνδρες και γυναίκες.

Η μελέτη επιβεβαιώνει ότι η ταραχή και η σύγχυση κάνουν κακό στην υγεία-ως κάποιο βαθμό: Άνθρωποι που βίωσαν χρόνιο άγχος, μακρες περιόδους θλίψης και απαισιοδοξίας, ανυποχώρητη υπερένταση ή αδιάκοτη εχθρότητα, ασίγαστο κυνισμό ή καχυποψία, διαπιστώθηκε ότι κινδύνευαν δυο φορές περισσότερο να εμφανίσουν άσθμα, αρθρίτιδα, πονοκεφάλους, πεπτικά έλκη και καρδιακές παθήσεις (με καθεμιά από τις νόσους αυτές να αντιπροσωπεύει μεγαλύτερες και ευρύτερες κατηγορίες νοσημάτων). Αυτή η τάξη μεγέθους καθιστά τα καταθλιπτικά συναισθήματα τόσο τοξικά, θα έλεγε κανείς, όσο είναι και το κάπνισμα ή η υψηλή χοληστερίνη για την καρδιά -με άλλα λόγια, αντιπροσωπεύουν μια σημαντική απειλή για την υγεία .

Ομολογουμένως, αυτή είναι μια απλουστευμένη στατιστική συσχέτιση και δε σημαίνει καθόλου ότι όλοι όσοι έχουν τέτοια χρόνια συναισθήματα θα πέσουν ευκολότερα θύματα μιας αρρώστιας. Αλλά τα στοιχεία για τον ισχυρό ρόλο του συναισθήματος στην ασθένεια είναι πολύ περισσότερα από όσο δείχνει αυτή η έρευνα. Εξετάζοντας πιο προσεκτικά τα δεδομένα των συγκεκριμένων συναισθημάτων, ιδιαίτερα των τριών σημαντικότερων -του θυμού, του άγχους και της κατάθλιψης, διακρίνουμε πιο καθαρά κάποιους συγκεκριμένους τρόπους με τους οποίους τα συναισθήματα έχουν ιατρική σημασία, έστω και αν οι βιολογικοί μηχανισμοί με τους οποίους αυτά επιδρούν δεν έχουν ακόμα κατανοηθεί πλήρως.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο του Daniel Goleman Η συναισθηματική νοημοσύνη που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο.