Απόμακρο Παιδί, Αθώος Γονέας; Η Αντεστραμμένη Ευθύνη της Σχέσης

Ακρόαση άρθρου......

Σε πολλές οικογενειακές ιστορίες, όταν ένα παιδί απομακρύνεται από τους γονείς του, η κοινωνία — και συχνά και το ίδιο το οικογενειακό περιβάλλον — σπεύδει να αποδώσει ευθύνες. Το παιδί χαρακτηρίζεται εύκολα ως «ψυχρό», «αχάριστο» ή «απόμακρο», ενώ ο γονέας διατηρεί συχνά ένα ηθικό άλλοθι:

«Έκανα ό,τι καλύτερο μπορούσα». Μια φράση που, παρ’ όλη την ειλικρίνειά της, συχνά παγιώνει ένα ασυνείδητο αφήγημα αθωότητας.

Από την ανάγκη… στην απόσταση

Το πρόβλημα όμως δεν βρίσκεται στην πρόθεση, αλλά στο αποτύπωμα.
Το παιδί μπορεί να έχει μεγαλώσει σε ένα υλικά επαρκές σπίτι αλλά συναισθηματικά άδειο, ελεγκτικό ή αμφιθυμικό. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η συναισθηματική του απόσταση δεν είναι τιμωρία, αλλά ένας μηχανισμός αυτοπροστασίας που χτίστηκε σταδιακά, μέσα από τις σιωπές, τις ματαιώσεις και τη χρόνια απουσία της γονεϊκής διαθεσιμότητας.

Η ψυχαναλυτική θεωρία μάς καλεί να δούμε πέρα από το εμφανές. Ο Donald Winnicott (1965) σημειώνει ότι το παιδί χρειάζεται μια αρκετά καλή μητέρα — όχι τέλεια, αλλά συναισθηματικά παρούσα, ικανή να αντέξει και να κατονομάσει τα συναισθήματά του.

Όταν αυτή η διαθεσιμότητα λείπει, το παιδί  μάθει να λειτουργεί χωρίς την προσδοκία φροντίδας. Η απόσυρση που εμφανίζεται αργότερα στην ενήλικη ζωή δεν είναι σκληρότητα· είναι το απομεινάρι μιας ψυχικής επιβίωσης. 

Η Alice Miller (1990) έγραψε εύστοχα:

«Τα παιδιά θα κάνουν τα πάντα για να προστατεύσουν την εικόνα του καλού γονέα, ακόμα κι αν πρέπει να πληρώσουν με την αλήθεια της ψυχής τους».

Πολλά παιδιά, έτσι, μετατρέπονται στους προστάτες των γονιών τους, αρνούμενα να αναγνωρίσουν— ακόμα και στον ίδιο τους τον εαυτό — το βάρος των τραυμάτων τους. Όταν, όμως, φτάσουν στην ενηλικίωση και διεκδικήσουν ψυχικό χώρο, τότε είναι που χαρακτηρίζονται «απομακρυσμένα».

Ποιός Φέρει την Ευθύνη;

Αυτή η αντεστραμμένη ευθύνη είναι ένα από τα πιο αθέατα ψυχικά φορτία των ενηλίκων παιδιών. Η κοινωνία σπάνια αναρωτιέται για:

• τις συναισθηματικές ελλείψεις,
• τις καθημερινές ματαιώσεις,
• την επιταγή της συμμόρφωσης,
• τη σιωπηρή υποτίμηση που μπορεί να υπέστησαν.

Αντ’ αυτού, το παιδί αντιμετωπίζεται ως υπεύθυνο για τη ρήξη, ενώ ο γονέας διατηρεί την εικόνα του «θύματος»: εκείνου που προσπάθησε, που κουράστηκε, που προσέφερε. Ένα αφήγημα κοινωνικά βολικό, αλλά ψυχικά καταπιεστικό.

Η ελπίδα της αμοιβαιότητας

Η Jessica Benjamin (1998) μιλά για την ανάγκη αμοιβαιότητας στη σχέση γονέα-παιδιού— όχι μόνο όταν το παιδί είναι μικρό, αλλά σε όλη τη διάρκεια της ζωής.Η αληθινή συνάντηση προϋποθέτει αναγνώριση και από τις δύο πλευρές: τόσο του παιδικού πόνου, όσο και της γονεϊκής αδυναμίας. Όταν ο γονέας είναι ανοιχτός στο να ακούσει χωρίς άμυνες, τότε είναι πιθανό να οικοδομηθεί ένας νέος δεσμός, πιο ώριμος και ειλικρινής.

Αντίθετα, όταν ο γονέας επιμένει στο δικό του αφήγημα χωρίς διάθεση ενδοσκόπησης, τότε το παιδί αισθάνεται ότι δεν έχει χώρο να υπάρξει με τη δική του αλήθεια. Και συχνά, η απομάκρυνση είναι η μόνη πράξη ψυχικής προστασίας που του απομένει. Όχι για να τιμωρήσει, αλλά για να επιβιώσει.

Η σιωπή ενός παιδιού που δεν επιστρέφει ή που δεν απαντά στα μηνύματα δεν είναι πάντα αδιαφορία. Είναι συχνά μια κραυγή που δεν άκουσε ποτέ κανείς. Το σώμα του παιδιού μπορεί να έφυγε από το πατρικό, αλλά η ψυχή του πάλεψε χρόνια για να αποκοπεί από έναν δεσμό που δεν ένιωθε ασφαλής.

Αναγνωρίζοντας την πολυπλοκότητα αυτών των σχέσεων, μπορούμε ίσως να αφήσουμε χώρο σε μια νέα προσέγγιση: μια κουλτούρα ενήλικης ειλικρίνειας, όπου το παιδί δεν είναι υποχρεωμένο να διατηρεί δεσμούς που το τραυματίζουν, και ο γονέας μπορεί να αναλογιστεί όχι μόνο το τι έκανε, αλλά το πώς βίωσε το παιδί του αυτά που έκανε.

Η απομάκρυνση δεν είναι το τέλος μιας σχέσης. Μπορεί να είναι η αρχή μιας άλλης — περισσότερο αυθεντικής, λιγότερο συμβατικής. Εφόσον υπάρχει επιθυμία για αναγνώριση και αλήθεια, υπάρχει πάντα η δυνατότητα μιας νέας σύνδεσης.

Βιβλιογραφία

Benjamin, J. (1998) Shadow of the Other: Intersubjectivity and Gender in Psychoanalysis. New York: Routledge.

Dolto, F. (1985) L’image inconsciente du corps. Paris: Seuil.

Miller, A. (1990) The Drama of the Gifted Child: The Search for the True Self. New York: Basic Books.

Tustin, F. (1990) Autistic States in Children. London: Routledge.

Winnicott, D.W. (1965) The Maturational Processes and the Facilitating Environment. London: Hogarth Press.