Πρώιμη Υπερβολική Έκθεση σε Οθόνες και Διάσπαση Προσοχής: Τι μας λέει η επιστήμη για τα παιδιά της ψηφιακής εποχής;

Ακρόαση άρθρου......

Σε μια εποχή όπου η τεχνολογία εισβάλλει σε κάθε πτυχή της καθημερινότητας, ακόμα και τα βρέφη εκτίθενται σε οθόνες σχεδόν από τη στιγμή που γεννιούνται. Είτε πρόκειται για παιδικά βίντεο στο tablet, είτε για «εκπαιδευτικά» apps ή κινούμενα σχέδια στην τηλεόραση, η χρήση ψηφιακών μέσων έχει γίνει σχεδόν αναπόφευκτη.

Όμως, τι επιπτώσεις έχει αυτή η πρώιμη και εκτεταμένη έκθεση σε οθόνες στην προσοχή και τη συγκέντρωση των παιδιών;

Τα τελευταία χρόνια, η επιστημονική κοινότητα έχει εντείνει τη μελέτη αυτής της σχέσης, και τα ευρήματα είναι ιδιαίτερα ανησυχητικά: η υπερβολική χρήση οθονών σε μικρή ηλικία σχετίζεται με αυξημένα επίπεδα διάσπασης προσοχής, παρορμητικότητας και δυσκολίες στην αυτορρύθμιση.

Σε αυτό το άρθρο παρουσιάζουμε αναλυτικά τι γνωρίζουμε έως σήμερα, γιατί συμβαίνει αυτό και τι μπορούν να κάνουν γονείς και εκπαιδευτικοί.

Η πρώτη εικόνα: γιατί μας ανησυχεί η πρώιμη χρήση οθονών;

Ο εγκέφαλος των παιδιών είναι εξαιρετικά εύπλαστος κατά τα πρώτα έτη ζωής, γεγονός που τον καθιστά τόσο δεκτικό όσο και ευάλωτο στα εξωτερικά ερεθίσματα.

Οι σύγχρονες οθόνες (τηλεοράσεις, tablets, smartphones) προβάλλουν εικόνες με γρήγορους ρυθμούς, έντονα χρώματα και συχνές εναλλαγές σκηνών, συνθήκες που απέχουν πολύ από τον ρυθμό της φυσικής αλληλεπίδρασης.

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να επηρεάζουν τον τρόπο που τα παιδιά μαθαίνουν να προσλαμβάνουν και να διαχειρίζονται τα ερεθίσματα γύρω τους (Kirkorian et al., 2008).

Τι δείχνουν οι έρευνες: ένα προφίλ κινδύνου

Η μελέτη του Christakis: οι βάσεις της προβληματικής σχέσης

Ίσως η πιο γνωστή έρευνα στο πεδίο είναι αυτή των Christakis et al. (2004), η οποία διερεύνησε τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της τηλεθέασης στην ηλικία των 1-3 ετών σε σχέση με την εμφάνιση προβλημάτων προσοχής στα 7 έτη. Αναλύοντας δεδομένα από 1.278 παιδιά, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι κάθε επιπλέον ώρα τηλεόρασης ημερησίως σε αυτές τις ηλικίες αύξανε κατά 10% τον κίνδυνο εμφάνισης συμπτωμάτων διάσπασης προσοχής, όπως παρορμητικότητα, αδυναμία συγκέντρωσης και υπερκινητικότητα (Christakis et al., 2004).

Pagani et al.: οι πρώιμες συνήθειες επηρεάζουν τη σχολική πορεία

Ανάλογα ευρήματα προέκυψαν και από τη μελέτη των Pagani et al. (2010) στον Καναδά. Χρησιμοποιώντας διαχρονικά δεδομένα από 1.314 παιδιά, οι ερευνητές συσχέτισαν την αυξημένη τηλεθέαση στην ηλικία των 29 μηνών με χαμηλότερες σχολικές επιδόσεις, μειωμένη συγκέντρωση και αυξημένη παθητικότητα στο δημοτικό σχολείο. Μάλιστα, τα αποτελέσματα ήταν ανεξάρτητα από το κοινωνικοοικονομικό υπόβαθρο ή το μορφωτικό επίπεδο των γονέων (Pagani et al.,2010).

Μετα-ανάλυση Madigan: ισχυρή συσχέτιση σε μεγάλο δείγμα

Το 2019, μια μετα-ανάλυση 44 μελετών από τους Madigan et al. επιβεβαίωσε τη σχέση μεταξύ αυξημένου χρόνου οθόνης και μειωμένων επιδόσεων σε τεστ εκτελεστικής λειτουργίας. Το δείγμα περιλάμβανε περισσότερα από 160.000 παιδιά ηλικίας 2-5 ετών. Τα παιδιά με υπερβολική χρήση οθόνης εμφάνιζαν σημαντικά ελλείμματα στην προσοχή, τη γνωστική ευκαμψία και την ικανότητα αναστολής παρορμητικών αντιδράσεων (Madigan et al., 2019).

Πώς επηρεάζονται ο εγκέφαλος και οι γνωστικές λειτουργίες;

Οι επιστήμονες θεωρούν ότι η συνεχής έκθεση σε γρήγορα, υπερδιεγερτικά οπτικοακουστικά ερεθίσματα «εκπαιδεύει» τον εγκέφαλο να αναζητά διαρκή αλλαγή και υψηλή διέγερση (Kirkorian et al., 2008). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να καθίσταται δύσκολη η διατήρηση της προσοχής σε ερεθίσματα βραδύτερου ρυθμού, όπως η φωνή ενός δασκάλου ή ένα παραμύθι.

Επιπλέον, η οθόνη συχνά υποκαθιστά δραστηριότητες που είναι κρίσιμες για την ανάπτυξη της προσοχής:

• το ελεύθερο παιχνίδι,
• οι αλληλεπιδράσεις με τους γονείς,
• η ανάγνωση βιβλίων

Η απουσία αυτών των εμπειριών μπορεί να επιβραδύνει την ωρίμανση των νευρωνικών κυκλωμάτων που υποστηρίζουν την αυτορρύθμιση και τη συγκέντρωση.

Ο εγκέφαλος των παιδιών βρίσκεται σε κρίσιμη φάση νευροαναπτυξιακής ωρίμανσης κατά τα πρώτα χρόνια ζωής, και ιδιαίτερα μέχρι την ηλικία των 5 ετών.

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, διαμορφώνονται τα βασικά νευρωνικά κυκλώματα που ελέγχουν τις εκτελεστικές λειτουργίες – ένα σύνολο γνωστικών ικανοτήτων που περιλαμβάνει:

• την προσοχή
• τη μνήμη εργασίας
• τον γνωστικό έλεγχο
• την αναστολή παρορμήσεων
• την ικανότητα εναλλαγής μεταξύ καθηκόντων

Η συνεχής έκθεση σε οθόνες, με τα γρήγορα, έντονα και απρόβλεπτα ερεθίσματα, διεγείρει συστηματικά το σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου, ενεργοποιώντας τη ντοπαμινεργική οδό (συχνά παραλληλισμένη με τον μηχανισμό ανταμοιβής του εθισμού). Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε προτίμηση για άμεσες, εύκολες ανταμοιβές και χαμηλότερη ανεκτικότητα στην καθυστέρηση ικανοποίησης (Linné et al., 2022).

Τα παιδιά δυσκολεύονται έτσι να συγκεντρωθούν σε δραστηριότητες που απαιτούν εσωτερικό κίνητρο ή σταδιακή προσπάθεια. Επιπλέον, η χρήση οθονών στερεί από τα παιδιά την έκθεση σε εμπειρίες που χτίζουν τον προμετωπιαίο φλοιό – την περιοχή του εγκεφάλου που ευθύνεται για τον έλεγχο της προσοχής και την αυτορρύθμιση.

Αυτές οι εμπειρίες περιλαμβάνουν την αναμονή της σειράς τους σε ένα παιχνίδι, την επίλυση προβλημάτων με άλλα παιδιά, την εναλλαγή ρόλων, ή την πλοήγηση σε μια φανταστική ιστορία με δικούς τους κανόνες. Όταν αυτές οι εμπειρίες παραμερίζονται από τον παθητικό χρόνο μπροστά σε οθόνες, ο εγκέφαλος δεν «ασκείται» στην ανάπτυξη αυτών των λειτουργιών (Center on the Developing Child, Harvard University, 2011).

Γιατί το αληθινό παιχνίδι είναι τόσο σημαντικό για την προσοχή και την αυτορρύθμιση;

Το ελεύθερο, δημιουργικό παιχνίδι – δηλαδή το παιχνίδι που δεν έχει προκαθορισμένους κανόνες ή στόχους, αλλά καθορίζεται από τη φαντασία και την αλληλεπίδραση των παιδιών – είναι από τις πιο ισχυρές δραστηριότητες για την ενίσχυση των εκτελεστικών λειτουργιών.

Στο συμβολικό παιχνίδι (π.χ. «κάνουμε ότι είμαστε γιατροί»), τα παιδιά πρέπει να κρατούν στο μυαλό τους κανόνες, να εναλλάσσουν ρόλους, να παραμένουν σε ένα φανταστικό σενάριο και να συνεργάζονται. Αυτή η διαδικασία απαιτεί ταυτόχρονη χρήση μνήμης εργασίας, αναστολής παρορμήσεων (π.χ. να μην κάνουν κάτι που χαλάει το παιχνίδι) και γνωστικής ευκαμψίας (π.χ. να αλλάξουν ρόλο ή σχέδιο όταν κάτι δεν λειτουργεί). Όλες αυτές οι δεξιότητες ενδυναμώνουν τον προμετωπιαίο φλοιό και τις δικτυώσεις του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη συγκέντρωση, τη λήψη αποφάσεων και τη συναισθηματική ρύθμιση (Barker et al., 2014).

Αντίθετα, το ψηφιακό περιεχόμενο παρέχει έτοιμα σενάρια, προκαθορισμένες ανταμοιβές και δεν απαιτεί ενεργή συμμετοχή. Έτσι, το παιδί παύει να εξασκεί τις ίδιες γνωστικές και συναισθηματικές δεξιότητες – μια διαδικασία που έχει αποδειχθεί καθοριστική όχι μόνο για τη σχολική επιτυχία, αλλά και για την κοινωνική ανάπτυξη (Zelazo & Carlson, 2012).

Η φωνή της τάξης: τι παρατηρούν οι εκπαιδευτικοί;

Στα σχολεία, οι εκπαιδευτικοί αναφέρουν ότι τα παιδιά μικρής ηλικίας έχουν ολοένα και περισσότερες δυσκολίες στη διατήρηση προσοχής, στην ακρόαση, και στην τήρηση οδηγιών. Πολλά παιδιά δεν αντέχουν το «κενό» – τη βαρεμάρα, τη σιωπή, την αναμονή. Είναι σαν να έχουν «εκπαιδευτεί» να ανταποκρίνονται μόνο σε γρήγορα, εντυπωσιακά ερεθίσματα, κάτι που συχνά οδηγεί σε αίσθηση «νευρικότητας» και παρορμητικής συμπεριφοράς μέσα στην τάξη.

Οι διαταραχές προσοχής, ακόμη και όταν δεν πληρούν τα διαγνωστικά κριτήρια ΔΕΠΥ, επηρεάζουν σημαντικά τη μαθησιακή πορεία και την κοινωνική προσαρμογή, κάνοντας την πρόληψη και την καθοδήγηση των γονέων πιο κρίσιμη από ποτέ.

Τι συστήνουν οι επαγγελματικοί φορείς;

Η American Academy of Pediatrics (AAP) (2016) και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) (2019) έχουν εκδώσει κατευθυντήριες οδηγίες για τη χρήση οθονών:

• 0-18 μηνών: Καμία οθόνη, εκτός από βιντεοκλήσεις.
• 18-24 μηνών: Περιορισμένη έκθεση σε ποιοτικό περιεχόμενο, πάντα με γονική παρουσία.
• 2-5 ετών: Μέχρι 1 ώρα ημερησίως, με εποπτεία και καθοδήγηση.
• 6 ετών και άνω: Ισορροπημένη χρήση, με σαφή όρια και προτεραιότητα στον ύπνο, τη φυσική δραστηριότητα και την αλληλεπίδραση.

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς και οι παιδαγωγοί;

1. Δώστε προτεραιότητα στο «αληθινό» παιχνίδι: Το ελεύθερο παιχνίδι, οι ιστορίες, η χειρωνακτική δραστηριότητα και οι κοινωνικές αλληλεπιδράσεις ενεργοποιούν τις εκτελεστικές λειτουργίες του εγκεφάλου με φυσικό τρόπο.
2. Ενισχύστε την παρουσία σας: Η συν-παρακολούθηση περιεχομένου (π.χ. βλέπετε μαζί ένα εκπαιδευτικό βίντεο και το συζητάτε) βοηθά το παιδί να κατανοήσει και να απορροφήσει το μήνυμα πιο ουσιαστικά.
3. Καλλιεργήστε την αντοχή στη βαρεμάρα: Τα παιδιά πρέπει να μάθουν να μένουν με τον εαυτό τους, χωρίς διαρκή εξωτερική διέγερση. Η βαρεμάρα γεννά δημιουργικότητα και εσωτερική επεξεργασία.
4. Ορίστε όρια και ρουτίνες: Η σταθερή ρουτίνα και τα ξεκάθαρα όρια στον χρόνο οθόνης δημιουργούν ένα αίσθημα ασφάλειας και συνέπειας για το παιδί.

Συμπέρασμα

Η τεχνολογία με μέτρο, όχι αποκλεισμό. Δεν πρόκειται να δαιμονοποιήσουμε την τεχνολογία — ούτε αυτό είναι ρεαλιστικό, ούτε επιθυμητό. Ωστόσο, είναι καθήκον μας να κατανοήσουμε τα αναπτυξιακά όρια των παιδιών και να τα προστατεύσουμε από μια υπερβολική έκθεση που μπορεί να έχει μακροπρόθεσμες συνέπειες στη γνωστική και συναισθηματική τους λειτουργία. Η ψηφιακή παιδεία δεν ξεκινά από τα σχολικά χρόνια, αλλά από την προσχολική ηλικία, και χτίζεται μέσα από την επίγνωση, τη συμμετοχή και την καθοδήγηση των ενηλίκων.

Βιβλιογραφία:

Christakis, D. A., Zimmerman, F. J., DiGiuseppe, D. L., & McCarty, C. A. (2004). Early television exposure and subsequent attentional problems in children. Pediatrics, 113(4), 708–713.

Pagani, L. S., Fitzpatrick, C., Barnett, T. A., & Dubow, E. (2010). Prospective associations between early childhood television exposure and academic, psychosocial, and physical well-being by middle childhood. Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine, 164(5), 425–431.

Madigan, S., Browne, D., Racine, N., Mori, C., & Tough, S. (2019). Association between screen time and children’s performance on a developmental screening test. JAMA Pediatrics, 173(3), 244–250.

Kirkorian, H. L., Wartella, E. A., & Anderson, D. R. (2008). Media and young children’s learning. The Future of Children, 18(1), 39–61.

American Academy of Pediatrics (2016). Media and Young Minds.

World Health Organization (2019). Guidelines on physical activity, sedentary behaviour and sleep for children under 5 years of age

American Academy of Pediatrics. (2016). Media and Young Minds. Pediatrics, 138(5), e20162591. https://doi.org/10.1542/peds.2016-2591

Barker, J. E., Semenov, A. D., Michaelson, L., Provan, L. S., Snyder, H. R., & Munakata, Y. (2014). Less-structured time in children’s daily lives predicts self-directed executive functioning. Frontiers in Psychology, 5, 593. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2014.00593

Christakis, D. A., Ramirez, J. S. B., Ferguson, S. M., Ravinder, S., & Ramirez, J. M. (2018). How early media exposure may affect cognitive function: A review of results from observations in humans and experiments in mice. PNAS, 115(40), 9851–9858.  | doi.org/10.1073/pnas.1703371114

Hutton, J. S., Dudley, J., Horowitz-Kraus, T., DeWitt, T., & Holland, S. K. (2020). Associations Between Screen-Based Media Use and Brain White Matter Integrity in Preschool-Aged Children. JAMA Pediatrics, 174(1), e193869. | doi.org/10.1001/jamapediatrics.2019.3869

Linné, L., Johansson, M., & Axelsson, M. (2022). Screen exposure and attention problems in early childhood: A systematic review. Scandinavian Journal of Child and Adolescent Psychiatry and Psychology, 10(1), 20–33.

Madigan, S., Browne, D., Racine, N., Mori, C., & Tough, S. (2019). Association Between Screen Time and Children’s Performance on a Developmental Screening Test. JAMA Pediatrics, 173(3), 244–250. || doi.org/10.1001/jamapediatrics.2018.5056

Pagani, L. S., Fitzpatrick, C., Barnett, T. A., & Dubow, E. (2010). Prospective Associations Between Early Childhood Television Exposure and Academic, Psychosocial, and Physical Well-being by Middle Childhood. Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine, 164(5), 425–431. | doi.org/10.1001/archpediatrics.2010.50

The Center on the Developing Child. (2011). Building the Brain’s “Air Traffic Control” System: How Early Experiences Shape the Development of Executive Function. Harvard University. developingchild.harvard.edu/resources/building-the-brains-air-traffic-control-system-how-early-experiences-shape-the-development-of-executive-function/

Twenge, J. M., & Campbell, W. K. (2018). Associations between screen time and lower psychological well-being among children and adolescents: Evidence from a population-based study. Preventive Medicine Reports, 12, 271–283. | doi.org/10.1016/j.pmedr.2018.10.003

Zelazo, P. D., & Carlson, S. M. (2012). Hot and cool executive function in childhood and adolescence: Development and plasticity. Child Development Perspectives, 6(4), 354–360. | doi.org/10.1111/j.1750-8606.2012.00246.x