Ήταν απλώς ένα αστείο ή μήπως όχι; Όταν το «αστείο» κρύβει την αλήθεια

Ακρόαση άρθρου......

Το χιούμορ είναι ένας από τους πιο λεπτούς τρόπους με τους οποίους ο άνθρωπος εκφράζει ή αποφεύγει τα συναισθήματά του. Στις σχέσεις, στην επικοινωνία και ακόμη και στη θεραπεία, το αστείο λειτουργεί άλλοτε ως γέφυρα σύνδεσης κι άλλοτε ως τοίχος προστασίας.

Τι αποκαλύπτει λοιπόν το χιούμορ για εμάς και τις σχέσεις μας;

Το χιούμορ στις σχέσεις και στην επικοινωνία

Σε κάθε μορφή ανθρώπινης επικοινωνίας, σχέσεις, φιλίες, οικογένειες, συνεργασίες, η ένταση είναι αναπόφευκτη. Οι άνθρωποι φέρουν προσδοκίες, φόβους και συναισθήματα που σπάνια εκφράζονται απευθείας.

Μέσα σε τέτοιες στιγμές, το χιούμορ εμφανίζεται σχεδόν αυθόρμητα. Ένα μικρό γέλιο, ένα πνευματώδες σχόλιο, μια προσπάθεια να «ξεφουσκώσει» η ένταση. Το γέλιο αντικαθιστά τη σιωπή, το αστείο τη ρήξη.

Το ερώτημα, όμως, παραμένει: Το χιούμορ μάς φέρνει πιο κοντά ή μας απομακρύνει από την αλήθεια;

Το χιούμορ ως ψυχολογική άμυνα και «ρυθμιστής» σχέσεων

Ο Freud περιέγραψε το χιούμορ ως μία από τις πιο ώριμες άμυνες του Εγώ, έναν τρόπο με τον οποίο αντέχουμε τον πόνο και τη ματαίωση μέσα από την ανατροπή. Το άτομο, αντί να συντριβεί, επιλέγει να γελάσει. Μέσα από το γέλιο, ανακτά έλεγχο απέναντι σε ό,τι το απειλεί συναισθηματικά.

Ωστόσο, η ίδια αυτή λειτουργία μπορεί εύκολα να γίνει μηχανισμός αποφυγής.

Ένα ειρωνικό σχόλιο για τον εαυτό μας μπορεί να λειτουργεί σαν προληπτικό χτύπημα: «Αν γελάσω εγώ πρώτος με εμένα, δεν θα προλάβεις να το κάνεις εσύ».
Έτσι, το χιούμορ μάς προστατεύει, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να μας απομακρύνει από το συναίσθημα που φοβόμαστε να αγγίξουμε.

Σε επίπεδο σχέσεων, το χιούμορ λειτουργεί σαν ρυθμιστής συναισθηματικής απόστασης.

Άλλοτε συνδέει, «ας το ελαφρύνουμε λίγο για να μη μαλώσουμε», και άλλοτε αποστασιοποιεί, «ας γελάσουμε για να μη φανεί πόσο με πλήγωσε». Κάθε αστείο, ακόμη κι αν φαίνεται αυθόρμητο, αλλάζει τη δυναμική της σχέσης: επηρεάζει το κλίμα, μετακινεί τα όρια, επαναπροσδιορίζει ρόλους.

«Ήταν απλώς ένα αστείο» — ή μήπως όχι;

Η φράση «ήταν απλώς ένα αστείο» ακούγεται συχνά, ιδίως όταν κάποιος νιώθει ότι είπε κάτι που ξεπέρασε το όριο. Στην πραγματικότητα, όμως, σχεδόν πάντα πίσω από κάθε αστείο κρύβεται ένας πυρήνας αλήθειας. Μια μικρή δόση ειλικρίνειας που πέρασε μεταμφιεσμένη μέσα από το γέλιο.

Το χιούμορ, με αυτόν τον τρόπο, γίνεται ένα ασφαλές δοκιμαστικό πεδίο: λέω κάτι, παρατηρώ την αντίδραση, και αν η αλήθεια τρομάξει τον άλλον, μπορώ να αποσυρθώ πίσω από τη μάσκα του «αστείου». Όπως ένα παιδί δοκιμάζει τα όρια μέσα από το παιχνίδι, έτσι κι εμείς δοκιμάζουμε τις αντοχές του άλλου μέσα από το γέλιο.

Δεν είναι τυχαίο ότι οι μεγάλοι κωμικοί από τον Woody Allen μέχρι τον Ricky Gervais, χρησιμοποιούν το χιούμορ για να αποκαλύψουν ψυχολογικές και κοινωνικές αλήθειες που δύσκολα λέγονται ευθέως. Το γέλιο γίνεται καθρέφτης και καμιά φορά, καθρέφτης που πονά.

Η λεπτή γραμμή ανάμεσα στο γέλιο και τη σύγκρουση

Στην καθημερινότητα, το χιούμορ είναι ένα εργαλείο διαπραγμάτευσης. Μπορεί να ενώσει ή να χωρίσει, να λειτουργήσει ως ένδειξη οικειότητας ή ως μορφή ειρωνείας. Ένα αστείο που σε ένα περιβάλλον μοιάζει αθώο, σε ένα άλλο μπορεί να βιωθεί ως επίθεση.

Το κρίσιμο στοιχείο είναι το συναισθηματικό πλαίσιο.

Αν υπάρχει εμπιστοσύνη, το χιούμορ λειτουργεί σαν γέφυρα.
Αν υπάρχει φόβος, θυμός ή αίσθημα απειλής, γίνεται όπλο.
Έτσι, κάθε αστείο αποκαλύπτει τη σχέση· είναι μικροσκόπιο των συναισθηματικών αποστάσεων.

Στο θεραπευτικό πλαίσιο: όταν δεν χρειάζεται να γελάσουμε

Στην ψυχοθεραπεία, το χιούμορ εμφανίζεται συχνά, ιδιαίτερα όταν το θέμα είναι επώδυνο.

Ένα αστείο δεν σημαίνει απαραίτητα ότι το ζήτημα υποτιμάται αλλά συχνά δείχνει ότι ο θεραπευόμενος δεν είναι ακόμη έτοιμος να αντικρίσει την αλήθεια του χωρίς προστασία.

Ο ρόλος του θεραπευτή δεν είναι να διακόψει το γέλιο, αλλά να το περιεργαστεί με ευγένεια.

Να ρωτήσει, για παράδειγμα: «Αν το πάρουμε στα σοβαρά για λίγο, τι θα έλεγε αυτό το αστείο για εσάς;»
ή
«Τι θα συνέβαινε αν δεν το κάναμε αστείο;»

Έτσι, το χιούμορ παύει να είναι άμυνα και γίνεται μονοπάτι προς την αυθεντικότητα.

Αναδεικνύει όχι μόνο τι ειπώθηκε, αλλά και πώς το αστείο συντηρεί ή διαταράσσει τη δυναμική μέσα στο σύστημα της σχέσης.

Ένα παράδειγμα μέσα από τη θεραπεία

Η Α., γυναίκα γύρω στα σαράντα, ήρθε στη θεραπεία δηλώνοντας πως «όλα τα παίρνει με χιούμορ».

Καθ’ όλη τη διάρκεια των πρώτων συνεδριών, αντιμετώπιζε κάθε δύσκολο συναίσθημα με ένα ειρωνικό σχόλιο, αυτοσαρκασμό ή ένα χαμόγελο.

Όταν μιλούσε για τη μητέρα της που την κριτίκαρε συνεχώς, χαμογελούσε λέγοντας:

«Ε, είναι το χόμπι της, να με “διορθώνει” από παιδί, μην της το χαλάσουμε! Δεν το εννοεί. Το λέει για να μην πάρουν τα μυαλά μου αέρα. »

Το δωμάτιο γέλαγε….κι όμως, πίσω από αυτό το γέλιο υπήρχε ένας βαθύς πόνος.

Ως θεραπεύτρια, δεν ήταν στόχος να αφαιρέσω το χιούμορ, αλλά να σταθώ δίπλα του. Την επόμενη φορά που ειπώθηκε το ίδιο «αστείο», τη ρώτησα ήρεμα: «Αν δεν το λέγαμε αστεία, πώς θα το έλεγες στα σοβαρά;»

Η Α. σώπασε για λίγο… με κοίταξε στα μάτια και πάλι μέσα από ένα χαμόγελο….είπε: «Ίσως να έλεγα ότι με πληγώνει που ακόμα νιώθω σαν παιδί μπροστά της».

Ήταν η πρώτη φορά που μίλησε χωρίς ειρωνεία, χωρίς το προστατευτικό γέλιο. Από εκείνη τη στιγμή, το χιούμορ της Α. δεν εξαφανίστηκε αλλά μεταμορφώθηκε. Έπαψε να είναι άμυνα και έγινε γέφυρα. Χρησιμοποιούσε το χιούμορ συνειδητά, όχι για να αποφύγει, αλλά για να αντέξει τη συναισθηματική αλήθεια που τώρα μπορούσε να αγγίζει.

Στο τέλος μιας συνεδρίας, είπε γελώντας: «Νομίζω ότι τώρα ξέρω γιατί γελούσα τόσο….για να μην κλάψω». Και πράγματι, το γέλιο εκείνη τη φορά δεν έκρυβε τον πόνο αλλά τον φώτιζε.

Το γέλιο ως μεταμφιεσμένη αλήθεια

Το χιούμορ λοιπόν είναι μια από τις πιο ευφυείς μορφές ειλικρίνειας. Είναι ο τρόπος του ανθρώπινου ψυχισμού να αγγίζει την αλήθεια χωρίς να καεί. Κάθε γέλιο έχει από κάτω του μια σκιά. Τη στιγμή που το «αστείο» σταματά να είναι αστείο και γίνεται καθρέφτης.

Την επόμενη φορά που θα πείτε ή θα ακούσετε «ήταν απλώς ένα αστείο», σταθείτε για λίγο εκεί:

• Μήπως το γέλιο είναι απλώς το περίβλημα μιας αλήθειας που δυσκολεύεστε να εκφράσετε;
• Μήπως μέσα στο χιούμορ προσπαθείτε να «δοκιμάσετε» αν ο άλλος μπορεί να αντέξει την αλήθεια σας;

Και τι θα συνέβαινε αν, αντί να πείτε «ήταν απλώς ένα αστείο», ρωτούσατε «τι θέλω πραγματικά να πω μέσα από αυτό;»
Ίσως τότε να ανακαλύψετε ότι το πιο αληθινό πράγμα που λέμε, το λέμε γελώντας.

Πηγές:

Di Giuseppe, M., & Perry, J. C. (2021). The Hierarchy of Defense Mechanisms: Assessing Defensive Functioning With the Defense Mechanisms Rating Scales Q-Sort. Frontiers in psychology, 12, 718440. doi.org/10.3389/fpsyg.2021.718440

Dionigi, A., Duradoni, M., & Vagnoli, L. (2023). Understanding the Association Between Humor and Emotional Distress: The Role of Light and Dark Humor in Predicting Depression, Anxiety, and Stress. Europe's journal of psychology, 19(4), 358–370. doi.org/10.5964/ejop.10013

Freud, S. (1928). Humour. The International Journal of Psychoanalysis, 9, 1–6.

Kurtz, L. E., & Algoe, S. B. (2015). Putting Laughter in Context: Shared Laughter as Behavioral Indicator of Relationship Well-Being. Personal Relationships, 22(4), 573–590. doi.org/10.1111/pere.12095